Microsoft Word Design Cihan doc
Yüklə 4,67 Kb. Pdf görüntüsü
|
Đnflyasiya, faiz, valyuta məzənnəsi Dr. Cihan Bulut, Nəsimi Kamalov arasındakı münasibət və Azərbaycan 55 Şəkil: 3. Keynesyən Faiz Nəzəriyyəsi Şəkildən də görüldüyü kimi faiz həddi ilə pul tələbi arasındakı tərs əlaqə səbəbiylə likid seçimi əyrisi neqativ meyllidir. Pul səlahiy- yətliləri tərəfindən xarici faktor olaraq hayata keçirilən pul təklifi faiz həddini azaltmaqdadır. Faiz hədlərindəki düşüşlər də pul tələbini artır- maqdadır. Faiz həddinın yüksək olduğu nöqtələrdə də pul tələbi azdır. Faiz həddinin çox aşağı olduğu hallarda qiymətləri yüksək olan (gəliriləri az) qiymətli kağızlara kapital qoyulmaz. Çünkü faiz hədlərinin bu aşağı səviyyədən daha yuxarılara çıxacağı ehtimalı vardır. Faiz hədlərinin irəlidə artması isə sadə veksel və istiqrazların dəyərini düşürəcəkdir. Faizlərin çox aşağı olduğu nöqtədə spekulya- siya səbəbiylə pul tələbinin faiz elastikliyi artaraq sonsuzlaşır. Bu şərait likid tələsi olaraq adlandırılmaqdadır. Bu nöqtədən sonra pul siyasətinin bir faydalılığı qalmamaqdadır. 117 Belə ki, 1930-cu illərdə də faiz hədlərinin ola biləcəyi ən aşağı səviyyədə olması səbəbiylə FRB (Federal Reserve Bank)-ın bunu önləmək üçün bir şey edə bilməyəcəyi iddia edilmişdir. Đnvestisiya tələbinin olmadığı belə bir şəraitdə, faiz hədlərini daha artıq azalaraq bir şey edilə bilməyəcə- 117 Isabelle Weberpals, “The Liquidity Trap: Evidence From Japan” Working Paper 97-4 Bank of Canada http://www.bankofcanada.ca/publications/working.papers /1997/wp97-4.pdf, 24 Ağustos 2001. Faiz Həddi 50 m$ 60m$ 70m$ Pul Təklifi Likvid Seçimi Pul Təklif və Tələbi Đ 2 Đ 1 Đ 0 0 Dr. Cihan Bulut, Nəsimi Kamalov Đnflyasiya, faiz, valyuta məzənnəsi arasındakı münasibət və Azərbaycan 56 yini ifadə etmək üçün “bir atı su içməyə apara bilərsiniz amma, onu su içməyə məcbur edə bilməzsiniz” ifadəsi istifadə olunmuşdur. 118 Pul siyasətinin təsirliliyini itirdiyi likid tələsi məsələsi 1990- dan sonra Yaponya iqtisadiyyatında də görülməyə başlamışdır. Yapon Bankı (Bank of Japan) bu dönəmdə genişlətici pul siyasəti tətbiqatlarıyla faiz hədlərini rekord sayılacaq aşağı səviyyələrə endirdiyi halda mali qurumlarda kredit əlaqələrini ortaya çıxaran hərəkəti başlatamadığından iqtisadi durğunluğu önləyə bilməmişdir. Deflasiyasiya səbəbiylə eyni malın 6 ay və ya 1 il sonra daha ucuz olacağı inamı fərdlərin və qurumların daha az pul xərcləmələrinə yol açmışdır. Bu da nominal faiz hədlərinin daha da düşməsinə səbəb olmuşdur. 119 1991 başlarında 8.3% olan faizlər 1999 başlarında 0%- ə qədər düşmüşdür. 1999 ortalarında 2 illik dövlət istiqraz faizi 0.48% ikən şirkət istiqraz faizi də 0.80%-idi. Amma, buna baxma- yaraq iqtisadiyyat durğunluqdan qurtula bilməmişdir. 120 Đqtisadiyyatda həyata keçirilən istehsalın və faiz həddinin nə şəkildə ortaya çıxdığını açıqlayan modəllərdən birisi IS-LM modeli- dir. Bu model 1937-də Sir John Hicks tərəfindən Keynesin Ümumi Nəzəriyyədə irəli sürdüyü analizlerden əldə edilmişdir. Burada Keyne- sin qiymətlərin aşağı yöndə elastik olmayıb yapışqan olduğu tezisinə əsaslanaraq sabit qiymətlər təsəvvürü altında faiz-gəlir əlaqələri ələ alınmaqdadır. 121 Keynesyən analizə görə iqtisadiyyatda tələb yetərsiz- liyi və boşda qalan istehsal imkanları səbəbiylə pul tələbinin faiz elastikliyi daha artıq olduğundan LM əyrisi daha yatıqdır. Buna qarşı- lıq IS əyrisinin faiz elastikliyi az olduğundan nisbi olaraq daha dikdir. Buna görə Keynesyən analizdə məcmu tələb üzərindəki təsiri səbə- biylə pul siyasətlərinə görə maliyyə siyasətləri daha effektivdir. 122 118 Rudiger Dornbusch, Stanley Fischer, a.g.e., s. 446. 119 Kôno Ryûtarô, “The Liquidity Trap and Monetary Relaxation” Japan Echo, June, 1999, http://www.japanecho.co.jp/docs/html/260309.html, 24 Ağustos 2001. 120 Michael Hutchison, “Japan’s Recession: Is The Liquidity Trap Bacs?” FRBSF Economic Letter, June 16, 2000, , http://www.frbsf.org/econrsrch/wklyltr/2000/eı2000-19.html, 24 Ağustos 2001. 121 John Eatwell, “Citizen Keynes” The American Prospect, http://www.prospect.org/print/V5/16/eatwell-j.html, 22 Ağustos 2001. 122 Villi Wiium, “Multivariate Calculus & Economics Modelling” http://www.nuigalway.ie/ecn/staff/wiium/teaching/ec211/t06_211pdf, 24 Ağustos 2001. Đnflyasiya, faiz, valyuta məzənnəsi Dr. Cihan Bulut, Nəsimi Kamalov arasındakı münasibət və Azərbaycan 57 Keynesyənlər iqtisadiyyatda mövcud işsizlik və deflasiya prosesinin davam etdirilməməsi üçün dövlətin iqtisadiyyata aktiv olaraq müdaxiləsini təklif edirlər. Bununla yanaşı artan dərəcəli vergiləmə tətbiqatları və zənginlərdən yoxsullara (istehlak tendensi- yası yüksək) gəlir transfertləri kimi avtomatik istiqrar təmin edici tətbiqatlardan da istifadə edirlər. Đqtisadiyyatda tam məşğulluğu təmin etməyə yönəlik bu tətbiqatlarda dövlətin xərcləri artmaqda, özəl sektordan alınan vergi gəlirləri azalmaqdadır. Bu əsnada dövlət büdcəsi kəsiri ortaya çıxmaqda, inflyasiya da artmaqdadır. Ancaq, inflyasiya artarkən tam məşğulluq təmin olunmaqda, inflyasiya ilə tam məşğulluq arasında tərs bir əlaqə (Phillips əyrisi) ortaya çıxmaq- dadır. Đnflyasiya, çalışanların qiymət aldanmalarına səbəb olaraq onların işgücünə qatılmalarına səbəb olmaqdadır. Đşçilər xətalarından dərs almadıqlarından dövlət istədiyi inflyasiya-işsizlik kombinasi- yası tətbiq edə bilməkdədir. 123 Yuxarıda vurğulandığı kimi, Keynes ortaya qoyduğu ümumi nəzəriyyəsində inflyasiya ilə əlaqədar açıqlamalar verməklə bərabər inflyasiya üçün sistemli bir analiz ortaya qoymuşdur. Đnflyasiya mal bazarındakı tələb artığı ilə açıqlanmışdır. Əslində pul bazarındakı artımlar da faiz hədləri vasitəsi ilə mal bazarında tələb artışlarına (inflyasiyaya) səbəb olmaqdadır. Pul bazarındakı təklif və tələbə görə müəyyən edilən faiz hədlərindəki dəyişikliklər kapital qoyuluş- ları vasitəsilə ilə məcmu tələbə təsir göstərməkdədir. Dolayı olaraq, başlanğıcda mal bazarındakı natarazlıqların ortaya çıxardığı inflyasi- yanın davamı mal bazarı ilə əlaqə içində olan pul bazarındakı artış- lara bağlıdır. Fəqət, Keynesyən analizdə pul miqdarındakı artışların klassik miqdar nəzəriyyəsində olduğu kimi qiymətləri və nominal faiz hədlərini artırması ancaq, tam məşğulluqda və ya ona yaxın səviyyələrdə mümkündür. Daha aşağı iqtisadi səviyyələrdə isə bu artımlar daha az olacaqdır. Hətta qiymətlərin və maaşların yapışqan- lığı səbəbiylə tam məşğulluğa yaxın səviyyələrdə belə inflyasiya- faiz artışları daha azdır. 124 Dolayısı ilə, müdaxiləçi siyasətləri müdafiə edən Keynesyən analizdə, pul genişləməsiylə investisiyaların məsrəfləri olan real faiz 123 Doug MacKenzie, “Keynesian Economics”, July 09, 2000, http://www.kean.edu/~dmackenz/keynes.html, 23 Ağustos 2001. 124 Lawrence S. Ritter, William L. Silber, Gregory F. Udell, a.g.e., p. 544. Dr. Cihan Bulut, Nəsimi Kamalov Đnflyasiya, faiz, valyuta məzənnəsi arasındakı münasibət və Azərbaycan 58 hədlərinin azaldılmasında məqsəd, inflyasiyanın azaltılmasından ziyadə tam məşğulluğun təminidir. Bunda Keynesin içində yaşadığı dönəmdə bir çox kapitalist ölkənin şiddətli depresiya və işsizlik içində olması effektiv olmuşdur. Tam məşğulluğun reallaşdırılması əsnasında ehtimallara əsaslanaraq nominal faiz hədləri yüksələ bilər. Đnflyasiya ehtimalları davam etdiği müddətcə nominal faiz hədlərindəki artımlar real faiz hədlərinə də təsir edəcəkdir. 4. James Tobinin Real Faiz Anlayışı Keynesin ümumi nəzəriyyəsində istifadə etdiyi likid seçimi, fərdlərin sahib olduğu varlıqları ehtimallarına görə ya nağd olaraq tutmasını, ya da istiqraz almasını təklif edirdi. Fərdlər faiz hədlərinin yüksələcəyini (istiqraz qiymətlərinin düşəcəyini) gözləyirlərsə zərər etməmək üçün nağd pul saxlayarkən faizlərin düşəcəyi ehtimalında aşağı qiymətdən istiqraz almağı seçməkdədirlər. Yəni Keynes likvid seçimində pul və istiqrazdan ortaya çıxan bir potfeli tövsiyyə edirdi. Bənzər şəkildə Robert Solow tərəfindən gənişləndirilən (1956) neo- klassik böyümə modelində də istifadə olunan tək varlıq fiziki sərmayə idi. Həyata keçirilmək istənən yığımların miqdarı, toplanmış fiziki varlıqlara bərabər olurdu. ABŞ-ın sabiq prezidenti J. Kennedinin müşavirlərindən keynesyən iqtisadçı, 1981 Nobel Đktisat Mükafatı sahibi James Tobin 1965-də fərdlərin pul və fiziki olaraq fərqli varlıqlardan ortaya çıxan portfel seçimi nəzəriyyəsini ortaya çıxardı. 125 James Tobin firmalar və xalqın fərdi olaraq sahib olduqları varlıqların kompozisiyalarını necə müəyyən etdiklərini ələ almışdır. Portfel seçmə nəzəriyyəsi (portfolio selection theory) olaraq bilinən bu çalışma, mali və real bazarlar arasındakı qarşılıqlı əlaqələrin analizi və bu bazarlar üçün bir ümumi tarazlıq nəzəriyyəsi hazırlamaq düşün- cəsiylə ortaya çıxmışdır. Portfel seçmə nəzəriyyəsi, firmalar və xalqın fərqli real və mali varlıq tutma qərarları və bərabərlərində gələn borclanmalarla əlaqədar araşdırmalarda istifadə olunmaqdadır. Tobin bu nəzəriyyəni açıqlamada bəsit bir anlatma olaraq bunu ifadə etmişdir. “Bütün yumurtalarınızı bir səbətə qoymayın.” Beləcə, Keynesyən anlayışdakı nağd pul tutulması ilə pul xaricində varlıqların və borclanmaların tək göstəricisi olan faiz gəlirindən ortaya çıxan 125 Carl E. Walsh, Monetary Theory and Policy,London,The MIT Press,1998, p. 42. Yüklə 4,67 Kb. Dostları ilə paylaş:
|