Microsoft Word Design Cihan doc
Yüklə 4,67 Kb. Pdf görüntüsü
|
Đnflyasiya, faiz, valyuta məzənnəsi Dr. Cihan Bulut, Nəsimi Kamalov arasındakı münasibət və Azərbaycan 51 2 - Mishkin (1981), Hamilton (1985) kimi, rasional ehtimallar altın- da mövcud (ex-post) qiymətlərin zaman içərisində göstərmiş olduğu dəyişiklik və digər iqtisadi məlumatlar vasitəsilə inflyasiya ehtimalları ilə real faiz hədlərinin əldə edilə biləcəyini irəli sürən çalışmalardır. Bu metodda da təməl problem, uyğun məlumat və statistik modellər arasından seçim aparmaqda rasional ehtimallar hipotezinin hər hansı bir rəhbərlik funksiyasını yerinə yetirə bilməməsidir. 3 - Cukierman(1974), Fama(1975), Paunio və Suvanto(1977), Boschen və Newman(1987), Hubermanve Schwert(1985), Yariv (1990) və Woodward(1990) kimi, qiymətlərin bir başa real faiz həd- lərinə, yoxsa inflyasiya ehtimallarına əsaslandığını kontrol edən araşdırmalardır. Bu qrupa daxil olan və Đsrailin nominal və indeksli istiqrazları üzərində araşdırma aparan bir tətqiqatın metod və məlumatları Fisher hipotezini bir başa test etdiyində vardığı nəticə belədir: inflyasiya ehtimalları ilə faiz hədləri arasında neqativ bir korelasiya vardır. Bu səpkidə olan digər araşdırmalarla (Mundell 1963, Tobin 1965 və Ficsher 1979) gözlənən inflyasiyadakı artışın pul təklifini artırdığını və real sərmayə gəlirini (faizi) azaltdığını göstərmişlər. Yenə inflyasiya bir vergi olduğundan (Darby 1975 və Feldstein 1976) inflyasiya ehtimallarının artması vergi sonrası real faiz həddini azaltacağını (sabit deyil) ifadə etmişlər. 109 Bəzi mali analistlər, faiz hədləri artdıqdan sonra əsasən inves- torların inflyasiya həddinin artacağı ehtimalına girdiyini bildirmişlər. Yəni işə tərsdən başlayaraq gözlənən inflyasiyadakı dəyişikliyi göstər- mək üçün faiz hədlərindəki artışlardan istifadə etmişlər. Faiz hədlə- rindəki artışlardan ehtimalların necə dəyişməsi gərəkliliyini və möv- cud dəyişikliklərin necə olduğunu açıqlamaqdadırlar. Fisher bəra- bərliyində faiz hədlərindəki dəyişikliklərin nə olacağını təxmin etmədə nəzəriyyənin bir parçası olaraq gözlənən inflyasiyanın uyğun şəkildə istifadə edilə bilməsi gərəklidir. Bunun üçün gözlənən inflyasiyadakı dəyişikliklərin əldə edilə bilməsi və nəzəri olaraq faiz hədlərindəki dəyişiklikləri təxmin edəcək olan bu məlumatların test edilməsi lazım- dır. Bunlar reallaşana qədər ehtimallar faiz hədlərindəki dəyişikliklərin 109 Shmuel Kandel, Aharon R. Ofer and Oded Sarig, “Real Interest Rates and Inflation: an Ex-Ante Empirical Analysis” Ed. by Marcello De Cecco,Lorenzo Pecchi, Gutavo Piga, Managing Public Debt, Cheltenham, Edward Elgar Publishing Limited, 1997, pp. 149-150. Dr. Cihan Bulut, Nəsimi Kamalov Đnflyasiya, faiz, valyuta məzənnəsi arasındakı münasibət və Azərbaycan 52 açıqlanmasında bir səbəb olmaq yerinə sadəcə uyğun bir rasiona- lizasiya ola bilirlər. 110 3. Keynesyən Analizdə Đnflyasiya və Faiz Əlaqələri Klassik analizin təməlini ortaya çıxaran dikotomik (ikili) ya- naşmaya görə pul sadəcə bir dəyişmə vasitəsidir. Sey Qanununa görə iqtisadiyyat daimi tam məşğulluq səviyyəsində olduğundan pul sadəcə qiymətlərin ümumi səviyyəsini müəyyənləşdirən bir vasitədir. Pulun faiz həddi üzərində bir təsiri yoxdur. Faiz həddi, yığım təklifi ilə investisiya tələbinin sərmayə bazarlarında qarşılaş- maları ilə ortaya çıxmaqdadır. Ancaq, klassiklərin bu düşüncələrinə qarşılıq 1936-cı ildə Məşğulluq, Faiz və Pulun Ümumi Nəzəriyyəsi adlı əsəri ilə Keynesyən düşüncənin təməlini atan J. M. Keynesə görə pul iqtisadi əlaqələrdə önəmlidir. Faiz həddi də iqtisadi həyatda önəmli olan pulun təklif və tələbi tərəfindən müəyyən olunmaqdadır. Pul miqdarındakı dəyişiklik faiz hədlərini dəyişdirdiyindən investisi- ya xərcləri və cəmi tələbə də təsir etməkdədir. Dolayı olaraq pul bazarı faizlər vasitəsi ilə real dəyişənlərə təsir göstərdiyindən klassik ikilikdən söhbət gedə bilməz. Kapitalist bazarlarda əldə edilən gəlir, öncəliklə ehtiyacların ödənməsi üçün istehlaka getməkdədir. Gəlirin istehlaka xərclənmə- yən qismi yığım olaraq tutulmaqdadır. Yəni əldə edilən gəlir istifadə yönüylə ya istehlaka getməkdə, ya da yığım olaraq tutulmaqdadır. Bunu Y=C+S olaraq göstərmək mümkündür. Keynesyən nəzəriyyə- də istehlak funksiyası iqtisadi əlaqələrdə əhəmiyyətli rol oynamaqda- dır. Keynesə görə makro səviyyədə aparılan cəmi xərclər cəmi gəlirləri müəyyənləşdirməkdədir. Cəmi xərclər istehlak (C) və inves- tisiya (I) xərclərindən ibarətdir. Cəmi gəlirləri müəyyənləşdirən bu bərabərlik Y= C+I şəklində göstərilə bilər. Buna görə gəlir və xərc yönündən milli gəlirin bir-birinə bərabər olduğu nöqtədə I=S olur. Keynesyən analizə görə pul bazarına baxılmadan mal bazarındakı bu gəlir xərc bərabərliyini pozan artıq tələb (I>S) inflyasiyanın əsil səbəbidir. 111 110 Robert Haney Scott, a.g.e., p. 268. 111 Subrata Ghatak, a.g.e., p. 13. Đnflyasiya, faiz, valyuta məzənnəsi Dr. Cihan Bulut, Nəsimi Kamalov arasındakı münasibət və Azərbaycan 53 Gəlir səviyyəsindəki artım xərcləri artırmaqla bərabər xərc- lərin qismən sabit olması səbəbiylə yığımlarda daha çox artışlara Y = C+S səbəb olmaqdadır. Analizini sərmayə bazarları var olan ölkələr üçün ortaya qoyan Keynesə görə, yığımları artan fərdlər bu yığımlarını pul olaraq tuta biləcəkləri kimi faiz və mənfəət gəliri olan alternativ varlıqlara da qoya biləcəklər. Yığımların nağd olaraq tutulması fərdlərin faiz və mənfəət gəlirindən məhrum qalmalarına səbəb olacaqdır. Keynesə görə insanların əllərində pul tutmasının (pul tələbi) səbəbi 3 grupda toplanmaqdadır. Bunlar; a) iş (transac- tions) məqsədli pul tələbi, b) ehtiyat (precautionary) məqsədli pul tələbi, c) spekulyasiya (speculative) məqsədli pul tələbidir. Bunlar- dan iş və ehtiyat məqsədiylə tutulan pul tələbi gəlir səviyyəsinə bağlı ikən spekulyasiya məqsədli pul tələbi daha çox pul qazana bilmə məqsədiylə olduğundan faiz həddinə bağlıdır. 112 Klassik iqtisadçılara görə nominal faiz həddi, real faiz həddi ilə gözlənən inflyasiya həddi cəminə bərabərdir. Pul siyasəti ilə əlaqədar dəyişikliklər real faizə təsir göstərməyib sadəcə nominal faiz həddinə təsir etməkdədir. Pul ilə əlaqədar siyasətlərin istehsal artışı üzərində bir təsiri yoxdur. Buna görə real faizlər üzərində təsirli olan faktor maliyyə siyasətləri olacaqdır. Ancaq, Keynesə görə pul siyasətlərindəki dəyişikliklər real faiz həddinə təsir etmək- dədir. Məsələn, dövlətin daha artıq emissiya aparması inflyasiya ilə əlaqədar ehtimalları artıracaqdır. Đnflyasiya ehtimalları nominal faiz hədlərini artıraraq məcmu pul tələbini azaltacaqdır. Pul tələbinin azalması da daha cüzi real faiz həddinə və daha çox istehsala səbəb olacaqdır. Buna görə keynesyən analizdə pulun iqtisadi fəaliyyətlər üzərində (reel faiz üzərində təsirli olması səbəbiylə) müəyyən bir təsiri vardır. Klassik iqtisadçılar pul təklifindəki artışların sadəcə inflyasiya artışlarına səbəb olacağına düşünərkən, keynesyənlər pul artışlarının milli gəliri artıracağına inanmaqdadırlar. 113 Mövzunu daha da açmaq lazım gələrsə; keynesyən yanaş- mada pul təklifindəki xarici artım gələcəklə əlaqədar iqtisadi ehtimalları dəyişdirmədiyi müddətcə likvid seçimi əyrisinə də təsir 112 Russell Baker, Walter Heller, Keynesian Fiscal and Monetary Policies, http://www.drfurfero.com/books/231book/ch15i.html, 24 Ağustos 2001. 113 Elmer Sterken, Jan Jacobs, “Macroeconomics in Datastream” November, 1996, http://www.eco.rug.nl/ccso/cc50series/ccso30.pdf, 20 Ağustos 2001. Dr. Cihan Bulut, Nəsimi Kamalov Đnflyasiya, faiz, valyuta məzənnəsi arasındakı münasibət və Azərbaycan 54 göstərməyəcəkdir. Əgər ehtimallar üzərində bir təsir olarsa, likvid seçim əyrisinin sürüşməsinə səbəb ola bilər. Bu təsirə bağlı olaraq MB açıq bazar fəaliyyətləri ilə bazarın likvid vəziyyətinə nəzarət edə bilər. MB-ın bu fəaliyyətləri, digər iqtisadi və siyasi dəyişmələrlə bərabər gələcəklə əlaqədar ehtimalları dəyişdirərək likvid seçimində sürüşmələrə səbəb ola bilər. Likvid seçimi əyrisindəki sürüşmələr də faiz həddinə təsir göstərməkdədir. 114 Dolayılı olaraq pul siyasətlə- rindəki dəyişikliklər, öncəliklə ehtimallar (qiymət) və faiz hədlərinə təsir etdikdən sonra kapital qoyuluşları və milli gəlir səviyyəsi üzərində təsirli olmaqdadır. 115 Sərmayə bazarı inkişaf etmiş olan ölkələrdə insanlar yığım- larını faiz və mənfəət gətirən varlıqlara istifadə edə biləcəyi kimi pul olaraq da tuta bilərlər. Yığımların pul olaraq tutulması daha əvvəl də vurğulandığı kimi insanların faiz növü gəlirlərdən məhrum qalma- larına səbəb olur. Dolayısı ilə faiz, insanların gələcəyə bağlı düşüncə və qeyri müəyyənlik şəraitindəki dəyişmələrdən neqativ yöndə təsir- lənməmək üçün əllərində nağd pul tutmalarının bir qarşılığı olmaq- dadır. Bu qarşılığın yüksəkliyi, insanların nağd pul tutmaları ilə qiymətli kağızlara kapital qoymaları arasında verəcəkləri qərarlarda təsirli olmaqdadır. Faizlər yüksəldiyində əldə pul tutmanın məsrəfi artdığından insanlar yığımlarını qiymətləri düşən qiymətli kağızlara (faiz həddi ilə qiymətləri arasında tərs əlaqə olduğundan) qoyarlar. Faizlər düşdüyündə isə pulun məsrəfi cüzi olduğundan insanlar əllə- rində nağd pul tutaraq yüksək olan sadə veksel və istiqraz qiymət- lərinin düşməsini gözləyərlər. Yəni faiz həddi ilə pul tələbi arasında neqativ bir əlaqə vardır. Pul təklifinin xarici faktor kimi iştirak etdiyi bu sistemdə faiz həddinin ortaya çıxması və faiz həddi ilə pul tələbi arasındakı tərs əlaqə şəkil üzərində də göstərilə bilər. 116 114 Đbrahim Tanyeri a.g.m., s. 39. 115 Modern Monetary Theory, http://teachx.rutgers.edu/gag/NOTES/ macnotes8.html, 23 Ağustos 2001 116 Lawrence S. Ritter, William L. Silber, Gregory F. Udell, Principles of Money, Bankings & Financial Markets, 10 th Edition, New York, An Impirit of Addison- Wesley Longman Inc. 2000, pp. 468-469. Yüklə 4,67 Kb. Dostları ilə paylaş:
|