Microsoft Word Design Cihan doc
Yüklə 4,67 Kb. Pdf görüntüsü
|
Đnflyasiya, faiz, valyuta məzənnəsi Dr. Cihan Bulut, Nəsimi Kamalov arasındakı münasibət və Azərbaycan 47 arasındakı gəlirin yenidən bölüşdürülməsi kimi bir çox fəaliyyətlər üzərində təsirləri vardır. 99 Đnflyasiya həddindəki fərqliliyə bağlı olaraq real faiz həddinin səviyyəsi ölkədən ölkəyə və ya eyni ölkədə zamanla dəyişməkdədir. Məsələn, 1999-da illik nominal faiz həddi Rusyada 60% ikən Türkiyədə 80% idi. Yenə, ABŞ-da 1975-də inflyasiya həddi 10% ikən böyük firmalar 9% faizdən borclana bildiyindən real faiz həddi –1% kimi neqativ bir dəyər almaqdaydı. Ancaq, faiz hədləri daha sonraları müsbət yöndə artaraq 9 il sonra 1984-də ən yüksək səviyyəyə 8%-lərə, 1998-də də 6%-ə gəlmişdir. 100 Real faiz hədlərini inflyasiyaya görə uyğunlaşdırılmış faiz hədləri olaraq ifadə etmək bəzi yönlərdən yetərsiz qalan bir tərif olaraq dəyərləndirilməkdədir. Çünkü daha əvvəl də vurğulandığı kimi real faiz həddinin hesablanmasında çətinliklər çoxdur. Cari faiz həddinin, ex-ante (gözlənən) inflyasiyaya görə müəyyən edilməsi lazımdır. Ancaq, ehtimalları ölçmək çox çətindir. Đqtisadi hadisələrin ümumi bir araşdırmasını aparmaq, statistik modellər ortaya qoymaq, iqtisadi nəzəriyyələrdən nəticələr çıxarmaq mümkündür amma, xalqın inflasiyayla əlaqədar ehtimallarını tam olaraq ölçmək müm- kün deyildir. Beləcə, tam olaraq müəyyən edilə bilməyən inflyasiya ehtimallarına əsaslanaraq ortaya atılan bazar faiz hədlərinin real dəyərləri ilə əlaqədar şüphələr artmaqdadır. 101 2.Fisher Nəzəriyyəsində Đnflyasiya və Faiz Əlaqələri Đrving Fisher (1867-1947) yazmış olduğu The Theory of Interest (faiz nəzəriyyəsi) adlı əsərində (1930); borc-alacaq əlaqəsin- dəki tərəflərin gələcəkdə ortaya çıxacaq inflyasiya ilə əlaqədar ehtimallarının nominal faiz həddi üzərində təsir edici olduğunu ifadə etmişdir. Buna görə nominal faiz həddi; real faiz həddi və gözlənən inflyasiya həddi olaraq iki qismə ayrılmaqdadır. Bu bərabərlik olaraq yazılırsa; 99 James F. Ragan, Lloyd B. Thomas, a.g.e., p. 358. 100 Michael Parkin, Economics, p. 594. 101 William Poole, “Are Real Interest Rates Too High?” September 21, 1999, http://www.stls.frb.org/general/speeches/990921.html, 14 Ağustos 2001. Dr. Cihan Bulut, Nəsimi Kamalov Đnflyasiya, faiz, valyuta məzənnəsi arasındakı münasibət və Azərbaycan 48 Nominal Faiz Həddi = Real Faiz Həddi + + Gözlənən Đnflyasiya Həddi - dir. Bu iki qisimdəki dəyişiklik nominal faiz həddini də dəyişdir- məkdədir. Fisher bərabərliyi olaraq bilinən bu bərabərlik bu şəkildə də göstərilə bilər: R t = r t + π t e Burada R t nominal faiz həddini, r t real faiz həddini və π t e də gözlənən inflyasiya həddini ifadə etməkdədir. 102 Buna görə; əgər gözlənən inflyasiya sıfır isə, nominal faiz həddi real faiz həddinə bərabərdir. Gözlənən inflyasiya müsbət isə real faiz həddi açıqca nominal faiz həddindən kiçikdir. Bəlli bir nominal faiz həddində gözlənən inflyasiya həddi nə qədər yüksək isə real faiz həddi də o qədər kiçik olacaqdır. 103 Bu bərabərlikdəki real faiz həddi (r t ) nisbi olaraq daha sabit sayılmaqdadır. Real faiz həddi sabit olaraq alındığında, nominal faiz həddi ilə gözlənən inflyasiya arasında ortaya çıxan birəbir əlaqəyə Fisher təsiri (Fisher effect) deyilməkdədir. Bu təsirə görə gözlənən inflyasiya həddindəki 1%-lik artım nominal faiz hədlərini də 1% artıracaqdır. Beləcə, mal və xidmətlər bazarında ortaya çıxan ehti- mallar inflyasiya həddinə təsir edərkən inflyasiya ilə əlaqədar ehtimallar da nominal faiz hədlərinə təsir göstərməkdədir. 104 Hər ölkənin öz şərtlərində baş verən iqtisadi hadisələr fərqli Fisher Təsirlərinə səbəb olmaqdadır. Çünkü dünya ölkələrindəki inflyasiya hədlərinin fərqli olması nominal faiz hədlərinin da fərqli olmasına səbəb olmaqdadır. Ancaq, dünya səviyyəsində investorların əldə etdiyi sərmayə gəliri olan real faiz həddi arbitraj işləri səbəbiylə bir- birinə çox yaxındır. 105 102 Yukinobu Kitamura, “Indexed Bonds and Monetary Policy: The Real Interest Rate and The Expected Rate of Inflation” http://www.imes.bg.or.ip/japenese/a1197/ mc15-1-1.pdf, 19 Ağustos 2001. 103 Olivier Blanchard, a.g.e., p. 270. 104 The Economy in The Long Run, http://www.uh.edu/˜skalemli/lect9-10chp7.pdf, 20 Ağustos 2001. 105 Niranyan Tripathy, International Fisher Effect: Assuming, Spring, 2001, http://www.coba.unt.edu/FirelTRIPATY/f4500/F45ch08/sld011.htm, 18 Ağustos 2001 Đnflyasiya, faiz, valyuta məzənnəsi Dr. Cihan Bulut, Nəsimi Kamalov arasındakı münasibət və Azərbaycan 49 Fisher bərabərliyi görünüşdə keçərli olmaqla bərabər yaxın- dan incələndiyində bəzi problemləri də bərabərində daşıdığı görül- məkdədir. Bu problemlər qısaca belədir: - 1930-larda olduğu kimi qiymətlərin sürətlə düştüyü və deflasyo- nist ehtimalların ortaya çıxdığı hallarda real faiz həddi sabit qalsa belə formula görə nominal faiz həddi azalaraq neqativ dəyər alacaqdır. Ancaq, belə bir şəraitdə yığım sahibləri sərmayələrini borc olaraq ver- mək istəməyəcəklərindən neqativ faiz tətbiq olunmayacaqdır. - Əgər mövcud inflyasiya ehtimalı keçmiş inflyasiyaya əsasla- naraq müəyyənləşdirilirsə içində olduğumuz dönəmdəki fövqaladə dəyişikliklər (müharibə, zəlzələ kimi) bu ehtimalları yıxaraq yeni inflyasiya ehtimallarını ortaya çıxaracaqdır. Dolayılı olaraq inflya- siya ehtimalında qeyri müəyyənliklər artacaqdır. - Fisherə görə real faiz həddi, sərmayə faydalılığının nəticəsi olduğu üçün əsasən sabittir. Ancaq, real faiz həddi zamanla fərqlilə- şərsə nə olacaqdır? Əgər real faiz həddi pulun satınalma gücünə (inflyasiya) əsaslanmaq yerinə investisiyaların və sərmayənin gəliri həddi ilə müəyyən edilirsə digər qiymət dəyişkənləri kimi real faiz hədləri də iqtisadi şərtlərdən təsirlənərək dəyişəcəkdir. - Đnflyasiya ehtimallarının elmi olaraq ölçülməsi dəqiq deyildir. Elmilik həqiqi gerçəklərlə təsdiq və ya inkarı gərəkdirir. Məsələn, bazarları analiz edərək və hər kəsə ehtimallarının nə olduğunu soru- şaraq doğru nominal faiz həddini, yenə mal bazarları və istehsal texnologiyalarını analiz edərək doğru real faiz həddini əldə etsək, əgər nominal faiz həddi ilə real faiz həddi arasındakı fərq əldə etdiyimiz inflyasiya ehtimallarına bərabər çıxmamışsa bu halda dəlillərin bu nəzəriyyəni təkzib etdiyini irəli sürə bilmərik. Bəlkə ölçülərimizin səhv olduğunu düşünərik. Đnflyasiya ehtimallarının elmi və dəqiq olmaması real faiz hədlərinin də əldə edilə bilmə- məsinə səbəb olmaqdadır. 106 Amerika iqtisadiyyatında yaşanan dəyişikliklərə baxıldığında 1960-1980 arasında nominal faiz həddi ilə inflyasiya həddinin 106 Robert Haney Scott, a.g.e., pp. 267-268. Dr. Cihan Bulut, Nəsimi Kamalov Đnflyasiya, faiz, valyuta məzənnəsi arasındakı münasibət və Azərbaycan 50 demək olar ki, eyni şəkildə dəyişdiyi görülür. Ancaq, 1980-dan sonra inflyasiya həddində olduqca sürətli bir eniş varkən faiz həddi olduqca yavaş enmişdir. 1990-lara qədər bu iki hədd bir-birlərinə yaxınlaşmamışdır. Beləcə, inflyasiya və nominal faiz həddi arasında bir əlaqənin olduğu, fəqət, bunun sabit bir qayda olaraq inflyasi- yadakı artım və azalışı eyniylə nominal faiz hədlərinin də yaşayacağı mənasına gəlmədiyi ortaya çıxmışdır. Digər tərəfdən 1980-larda inflyasiyadakı sürətli enişə qarşılıq nominal faiz hədlərindəki yavaş eniş real faiz hədlərinin öncəki dönəmlərə görə yüksək olmasına səbəb olmuşdur. Bu dəyişmədə olduğu kimi bir çox tətbiqi çalışma- da da real faiz həddinin Fisher bərabərliyinin tərsinə zamanla hətta qısa vədədə dəyişdiyini göstərmişdir. 107 Nominal faiz həddi ilə inflyasiya həddi arasındakı əlaqələrin Fisher bərabərliyindən fərqli yaşandığı Avstraliya iqtisadiyyatı üzə- rində aparılan başqa bir tətbiqi araşdırmada da əldə edilmişdir. Burada da nominal faiz hədlərinin inflyasiya hədlərindəki dəyişikliyi yavaş təqib etdiyi görülmüşdür. 1969-1996 dönəmini əhatə edən araşdır- mada 1970-1980 arasında inflyasiya həddi sürətlə artarkən faiz hədləri bunun gerisində qalmışdır. Təkrar tarazlıq qurulduğunda arada 5%-lik bir neqativ faiz fərqi ortaya çıxmışdır. 1980 sonrasında da yenə inflyasiya həddi sürətlə düşərkən faiz həddi yavaş düşərək real faiz həddi artmışdır. 108 Nominal və real faiz hədləri ilə gözlənən inflyasiya arasındakı əlaqələri ələ alan mövcud araşdırmalar; inflyasiya ehtimallarının və real faiz hədlərinin ölçülməsi və ya təxmin edilməsinə görə üç qrupda ələ alına bilməktədir. Bunlar; 1- Friedman (1980), Figlewsky və Wacgtel (1981) kimi, investor- ların ehtimallarına əsaslanan məlumatlardan istifadə edən araşdırma- lardır. Bu araşdırmaların nəticələrini şərh etmək olduqca çətindir. Çünkü cəmi qiymətlər analiz mövzusu olan fərdi ehtimalları açıqla- maqda yetərli deyildir. 107 Michael R. Baye, Dennis W. Jansen, Money, Banking and Financial Markets, Boston, Houghton Mifflin Company, 1995, pp. 651-652. 108 Mark Crosby, “Real and Nominal Interest Rate Determination” Econochat, 13 February,2000,http://www.ecom.unimelb.edu.au/ecowww/Econochat/February200 0.pdf,18 Ağustos 2001. Yüklə 4,67 Kb. Dostları ilə paylaş:
|