Microsoft Word Design Cihan doc
Yüklə 4,67 Kb. Pdf görüntüsü
|
Đnflyasiya, faiz, valyuta məzənnəsi Dr. Cihan Bulut, Nəsimi Kamalov arasındakı münasibət və Azərbaycan 21 Borc verilə bilən fondlar düşüncəsinə görə, faiz həddi nə sadəcə sərmayə təklif və tələbi nə də sadəcə pul təklif və tələbi ilə müəyyən edilə bilər. Bu düşüncəyə görə faiz həddinin analiz və təxmin edilməsində istifadə olunan əsas ünsürlər fond təklif və fond tələbidir. Fond tələbləri və faiz hədləri arasındakı əlaqəni göstərən fond tələb əyrisi ilə fond təklifləri və faiz hədləri arasındakı əlaqəni göstərən fond təklif əyrisinin kəsişdiyi nöqtədə tarazlıq faiz həddi müəyyən olunmaqdadır. 49 Borc verilə bilən fondlar düşüncəsi klassik düşüncəyə bənzə- məkdədir. Ancaq, borc verilə bilən fondlar düşüncəsi daha çox sayıda fond təklif edəni və tələbatçısını əhatə edir. Klassik düşüncədə fond tələbi sadəcə biznes mühitindən gəldiyi halda borc verilə bilən fondlar düşüncəsində biznes mühitinə istehlakçılar və dövlət əlavə olunmaq- dadır. Đstehlakçı və dövlət borclanmalarının böyük miqdarlarda olması bu əlavənin edilməsinin daha gerçəkçi olduğunu göstərməkdədir. Əlavə olaraq klassik düşüncə yığım təklifinin sadəcə istehlakçılar tərə- findən ortaya çıxdığını düşündüyü halda borc verilə bilən fondlar düşüncəsi buna iş çevrələrinin yığımlarını və pul təklifindəki artışları da əlavə etməkdədir. Buna görə istehlakçıların borclanmaları, firmala- rın fabrik-dəzgah investisiyaları və büdcə kəsirləri fond tələbini artı- rarkən fərdi istehlakçıların və firmaların yığımları ilə pul təklifindəki artımlar fond təklifini artırmaqdadır. 50 Borc almaq-vermək istəyənlərin qarşılaşdığı və ehtiyaclarını ödəyəcək olan fond təklif və tələbinə görə bəlli bir faiz həddinin ortaya çıxdığı yerə borc verilə bilən fondlar bazarı deyilir. Bu bazarda ortaya çıxan faiz; ticarət investisiya qərarlarını, xalqın istehlak məq- sədli xərc güclərini, yerli-xarici pul tələbini, dövlət və özəl sektor borclanma məsrəflərindən təsirlənəcəyindən əhəmiyyətli bir makroiq- tisadi dəyişəndir. Burada faiz anlayışı sanki alıcı və satıcılar tərəfindən bazarda müəyyən edilən tək bir hədd varmış kimi istifadə edilmək- dədir. Halbuki gerçək həyatda daşınmaz əmlaklara tətbiq olunan ipo- teka faizləri, sadə veksel və istiqraz faizləri, interbank faizləri, əmanət 49 Robert Haney Scott, Money Financial Markets and The Economy, Singopore, Prentice Hall, Simon Schuster(Asia) Pte Ltd, 1995, p. 259. 50 Miles Livingston, a.g.e., pp. 15-16. Dr. Cihan Bulut, Nəsimi Kamalov Đnflyasiya, faiz, valyuta məzənnəsi arasındakı münasibət və Azərbaycan 22 faizləri kimi fərqli varlıqlara fərqli ödənən olduqca müxtəlif və kompleks faiz hədləri vardır. 51 Bazarlar üçün əhəmiyyətli makroiqtisadi dəyişən olan faiz həddinin müəyyən edilməsində rolu olan bəzi önəmli faktorlar vardır. Bu faktorların təsiri ilə ortaya çıxan nominal faiz həddi aşağıdakı kimi hesablanır: 52 Bazar Faiz Həddi = k = k* + IP + DRP +LP + MRP Burada; k bazarda müəyyən edilən və ya nominal faiz həddi- dir. Bazarda müəyyən edilən fərqli qiymətli kağızlara görə fərqli nominal faiz həddi olduğundan olduqca müxtəlif k vardır. k* real və ya riski əhatə etməyən (sıfır inflyasiya) faiz həddidir. IP inflyasiya əlavəsidir. Qiymətli kağızların müddətləri üzərinə ortalama gözlənən inflyasiyanın əlavə edilməsinə səbəb olur. DRP ödəməmə riski əla- vəsidir. Borc alanların borclarını ödəməmə halına qarşılıq olaraq tət- biq edilən bir risk əlavəsidir. Borc alanların vəziyyətinə görə dəyiş- məkdədir. LP likidlik və ya satıla bilmə riskidir. Çıxarılan mali var- lığın təkrar nağda çevrilə bilmə vəziyyətinə görə dəyişən risk həd- didir. Məsələn, xəzinə sənədlərinin likidlik riski çox az ikən kiçik firmaların riski yüksək ola bilər. MRP müddət riski əlavəsidir. Faiz həddi əlaqədar sənədin sahib olduğu müddətə görə dəyişməkdədir. Uzun müddətli sənədlərin riski çox olduğundan faiz hədləri bu risk əlavəsini əhatə edəcək şəkildə yüksək olmaqdadır. Bu formulda k* və IP hədləri k rf olaraq birləşdirilərsə yuxarıdakı formul aşağıdakı şəkildə yazıla bilər: k = k rf + DRP + LP + MRP Günümüzün qloballaşan dünyasında sərmayənin beynəlxalq hərəkətliliyi səbəbiylə xalq, firmalar və dövlət milli sərhədlər xari- cindən borclanıb borc verə bilməkdədirlər. Dünya real faiz həddi beynəlxalq sərmayə bazarında müəyyən olunmaqdadır. Dünya faiz 51 Ryan C. Amacher, Holley H. Ulbrich, Prenciples of Economics, Fifth Edition, Ohio, South-Western Publishing Co., 1992., pp. 351-352. 52 Eugene F. Brigham, Louis C. Gapenski, Financial Management Theory and Practice, Eighth Edition, Florida, The Dryden Press, 1997, pp. 104-105. Đnflyasiya, faiz, valyuta məzənnəsi Dr. Cihan Bulut, Nəsimi Kamalov arasındakı münasibət və Azərbaycan 23 hədlərinin səviyyəsi və hərəkətliliyi ölkə faiz hədləri və iqtisadi əla- qələrinə təsir göstərməkdədir. 53 McKinnon və Shawın 1973-cü ildə ortaya çıxardıqları modelə görə mali liberalizm və inkişaf etmə iqtisadi böyümə həddini artır- mışdır. McKinnon və Shaw nəzarətdəki cüzi faiz həddinə və mali basqıya etiraz edərək mali sərbəstliyi və iqtisadi böyümənin gətirə- cəyi inkişaf etmə fikrini müdafiə etmişlər. Mali sərbəstlik altında faiz hədlərindəki artım yığım sahiblərinin gəlirlərini artıracaqdır. Yığımla- rın artması daha artıq və səmərəli investisiya imkanları ortaya çıxara- caqdır. Đnvestisiyaların miqdar və keyfiyyət yönüylə çoxalması iqtisa- di böyüməyə müsbət yöndə təsir göstərəcəkdir. McKinnon və Shawa görə iqti-sadiyyatı tarazlıqda tuta bilmək üçün tətbiq olunmalı olan siyasət, faizləri artırıb inflyasiya həddini azaltmaqdır. 54 Faiz hədlərindəki dəyişmə makroiqtisadi tarazlıqlara təsir edəcəyindən ölkələrdə tətbiq olunan pul siyasətlərinin məqsədi bu təsirlərin neqativliyini ortadan qaldırmaq, faiz hədlərinin iqtisadi inkişafı asanlaşdırmasını təmin etməkdir. Bu mövzuda vəzifəli mər- kəz bankları ölkənin şərtlərinə görə daraltıcı və ya genişlətici pul siyasətləri ilə faiz hədləri və dolaylı olaraq da iqtisadi tarazlıqlara təsir göstərməkdədirlər. Bir ölkənin mal və pul bazarlarındakı tarazlıq sə- viyyəsini təmin edici faiz həddinin müəyyən edilməsi əsasən Sir John Hicksin 1937-cü ildə ortaya çıxardığı IS-LM modeli ilə həyata keçiril- məkdədir. Burada IS əyrisi, mal bazarında cəmi istehsalı məcmu tələbə bərabərləşdirən tarazlıq gəlir və faiz həddini göstərərkən LM əyrisi pul bazarında pul təklif və tələbini bərabərləşdirən faiz həddi və gəlir səviyyəsini göstərməkdədir. IS və LM əyrilərinin kəsişmə nöqtə- si mal və pul bazarlarında eyni zamanda tarazlığı təmin edici faiz həddini və gəlir səviyyəsini verməkdədir. Yəni pul təklif və tələbini bərabərləşdirən faiz həddi və gəlir səviyyəsi birləşməsi ilə investisiya və yığım bərabərliyini təmin edən faiz həddi və gəlir səviyyəsi birləşməsi eynidir. Ümumi tarazlığı göstərən faiz həddinin müəyyən- ləşdirilməsində yığım, investisiya təklif və tələbi, likid seçimi və pul miqdarı kimi faktorlar əhəmiyyətli rol oynamaqdadır. 55 53 R. Glenn Hubbard, Money, the Financial System and the Economy, USA, Addison-Wesley Publishing Company, 1995, p. 116. 54 Maxwell J. Fry, Money, Interest, and Banking in Economic Development, Second Edition, London, The Johns Hopkins University Press, 1995, pp. 27-28. 55 Subrata Ghatak, a.g.e., pp. 19-21. Dr. Cihan Bulut, Nəsimi Kamalov Đnflyasiya, faiz, valyuta məzənnəsi arasındakı münasibət və Azərbaycan 24 4. Faiz Həddinin Daxili və Xarici Tarazlıq Üzərindəki Təsirləri Đqtisadi həyatda önəmli olmaqla bərabər hələlik faiz həddinin bir siyasət vasitəsi olaraq necə dəyərləndirilməsi gərəkliliyi ilə əla- qədar ümumi qəbul görmüş bir fikir yoxdur. Bu mövzudakı anlaş- mazlıq həm analitik çalışmalarda, həm də tətbiqi araşdırmalarda özünü göstərməkdədir. Analitik araşdırmalarda bir siyasət vasitəsi olaraq faizin qiymətlər və inflyasiya üzərindəki təsirləri ələ alın- mışdır. Sargent və Wallace (1975) elastik qiymətlər altında faiz həd- lərinin qiymət səviyyəsinin qeyri müəyyənliyini ortadan qaldıracaq alət olaraq istifadə olna biləcəyini ortaya çıxarmışlar. Bu əsnada Calvo (1983) yapışqan qiymətlər altında fərqli inflyasiya hədlərinin ortaya çıxa biləcəyini göstərmişdir. Bənzər şəkildə qiymət və infl- yasiya qeyri müəyyənliyinə qarşı faizlə əlaqədar fərqli iqtisadçıların fərqli mövqedən yanaşmaları olmuşdur. Tətbiqi çalışmalardakı müzakirələrdə də, iqtisadiyyata transfert edilən qısa dönəmli faiz həddinin nə şəkildə dəyişəcəyi və yaxın zamanlarda önəmi artan yüksək faiz hədlərinin valyuta kurslarını stabilləşdirmədə yararlı olub olmadığı üzərində mərkəzləşmişdir. Faizlə əlaqədar bu istiqa- mətdə dəyişikliklər baş verərkən pul siyasətlərinin təsir mexaniz- mində vasitə olaraq faiz həddinin istifadəsi ənənə halına gəlmişdir. Fəqət, Mishkin (1995-1996) tərəfindən qeyd edildiyi kimi pul siya- səti vasitəsiylə iqtisadiyyata təsir göstərəcək ən önəmli kanalların nələr olduğu hələ araşdırılmaqdadır. 56 Faiz həddi ilə əlaqədar siyasətlərdə xüsusilə inkişaf etməkdə olan ölkələrdə müxtəlif məqsədlər güdülməkdədir. Bunlar: 57 a. Sərmayə qoyuluşuna çevrilə biləcək fondların bölüşdürülməsində faydalılığın təmin edilməsi, b. Yerli qaynaqların effektiv mobilizasiyası, c. Dövlət sektoru üçün ucuz və rahat kredit, d. Makroiqtisadi istiqrar kimi məqsədlərdir. 56 Sergio L. Rodriguez, “Supply Side Effects of Interest Rate Policy,” September 1999, http://www.dii.uchile.cl/˜lacea99/papers/127.pdf, 20Nisan 2001. 57 Maxwell J. Fry, Money, Interest, and Banking in Economic Development, p. 420. Yüklə 4,67 Kb. Dostları ilə paylaş:
|