Microsoft Word Design Cihan doc

Đnflyasiya, faiz, valyuta məzənnəsi                         Dr. Cihan Bulut, Nəsimi Kamalov  
arasındakı münasibət və Azərbaycan                                           
 
25 
1992  Avropa  Böhranları,  1994  Mesika,  1997  Asiya,  1999 
Brazilya  və  2000-2001  Türkiyə  təcrübələri  açıqca  göstərmişdir  ki; 
bir  dəfə  ortaya  çıxan  pul  böhranının  ortadan  qaldırılması  üçün  isti-
fadə olunacaq başlıca alət faiz hədləridir. Məsələn, 1992 böhranları 
boyunca  Đsveçrə  Mərkəz  Bankı  interbank  illik  faiz  hədlərini  təxmi-
nən 500% səviyyəsində artırmışdır. Xüsusilə son zamanlarda valyuta 
məzənnəsinin başlıca nominal dəyər rolu oynadığı iqtisadi sistemlər-
də  yerli  pulu  spekulyasiya  hərəkətlərdən  qorumaq  üçün  faiz  hədlə-
rindən istifadə olunmaqdadır. Məsələn dekabr 1994 böhranı sonrası 
Meksikada,  mart  1995-də  Argentinada  (interbank  və  əmanət  faiz 
hədləri  30%-ləri  aşmışdır)  və  1994-cü  ilin  əvvəllərində  Brazilyada 
bu metoddan istifadə edilmişdir.
58
 
 
Ölkələr, içində  olduqları hala  görə  mərkəz banklarının tətbiq 
etdikləri  açıq  bazar  fəaliyyətləri  ilə  faiz  hədlərinə  təsir  edə  bilmək-
dədirlər.  Faiz  həddi,  tətbiq  olunan  siyasətə  görə  dəyişməkdədir.  Bu 
vəziyyət  şəkil  üzərində  də  göstərilə  bilər.
59
  Đqtisadiyyatın  qızışdığı 
və  inflyasiya  təhlükəsinin  artdığı  iqtisadiyyatlarda  mərkəz  bankı 
bazara  sadə  veksel  və  istiqraz  sataraq  bazardakı  pul  təklifini  azal-
dacaqdır.  Pul  təklifi  azaldığında  xalq  və  firmalar  istədiklərindən 
daha  az  pul  saxlaya  biləcəklər.    Ev  təsərrüfatları  və  firmalar  daha 
çox  pul  əldə  edə  bilmək  üçün  əllərindəki  mali  varlıqları  satacaqlar. 
Mali  varlıqların  satışlarının  artması  onların  dəyərlərini  azaldarkən 
faiz  həddinin  artmasına  səbəb  olacaqdır.  Şəkil-1  də  pul  təklifi  300 
milyard funtdan 290 milyard funta düşdüyündə faiz həddinin də 5%-
dən  6%-ə  çıxtığı  görülməkdədir.  Faiz  hədlərinin  artması  ilə  əldə 
tutulmaq  istənən  pul  tələbi  də  azalacaqdır.  Bunun  tərsi  bir  şərait 
olaraq  iqtisadiyyatda  durğunluq  qorxusunun  olması,  mərkəz  bankı-
nın  bazardan  sadə  veksel  və  istiqraz  almasına  və  bazardakı  pul 
təklifinin  da  artmasına  səbəb  olacaqdır.  Bazarda  pulun  çoxalması 
insanları mali varlıq almağa yönəldəcəyindən mali varlıqların dəyəri 
artarkən faiz həddi düşəcəkdir. Şəkil-1-də pul təklifinin 300 milyard 
funtdan  310  milyard  funta  çıxması  ilə  faizlərin  də  5%-dən  4%-ə 
düşdüyü  görülməkdədir.  Yəni  MB-nın  fəaliyyətinə  görə  faiz  həddi 
dəyişməkdədir. 
 
 
                                                 
58
 Sergio L. Rodriguez, http://www.dii.uchile.cl/˜lacea99/papers/127.pdf, 20Nisan 2001. 
59
  Michael Parkin, Economics, p. 724. 
Dr. Cihan Bulut, Nəsimi Kamalov                         Đnflyasiya, faiz, valyuta məzənnəsi 
arasındakı münasibət və Azərbaycan 
                                         
 
 
26 
 
 
   
                              
 
 
6 
 
 
5 
                                                                    
 
4 
                                                                    
 
 
0             280        290        300        310       320          
 
Şəkil: 1. Pul Təklifi və Faiz Həddindəki Dəyişmələr 
 
Faiz  həddinın  müəyyən  edilməsi  və  iqtisadi  təsirləri  ölkələrin 
böyüklüklərinə görə də dəyişməkdədir. Qapalı bir iqtisadiyyatda real 
faiz  həddi  yığım-investisiya  tarazlığında  ortaya  çıxararkən,  haradasa 
bütün  ölkələrin  xaricə  açıq  olduğu  günümüz  dünyasında,  faizin 
ortaya  çıxışı  və  nəticələri  fərqlidir.  Kiçik,  xaricə  açıq  bir  iqtisadiy-
yatda  cəmi  yığımlar  dünya  faiz  həddinə  təsir  göstərə  bilməyəcək 
qədər  az  olduğundan  dünya  faiz  həddi  əsas  olaraq  alınmaqdadır. 
Məsələn,  Monakonun  yığımlarını  artırmasının  dünya  yığım  və  faiz 
hədləri  üzərində  önəmli  bir  təsiri  olmayacaq.  Əlavə  olaraq,  bu 
ölkədəki faiz həddi dünya faiz hədləri ilə eyni olmalıdır. Əks halda ya 
yerli yığımçılar investisiyalarını xarici bazarlarda həyata keçirəcəklər 
ya  da  yerli  investorlar  beynəlxalq  sərmayə  bazarlarından  borclana-
caqlar. Buna qarşılıq böyük və xaricə açıq ölkələrin yığımları miqdar 
olaraq  dünya  yığım  və  faiz  hədlərinə  təsir  edə  biləcək  qədər  çox 
olduğundan bu ölkələr dünya faiz həddini əsas olaraq almaya bilərlər. 
ABŞ,  Almanya,  Yaponya  kimi  iqtisadiyyatı  böyük  ölkələrin  müəy-
yənləşdirdikləri  faiz  həddi  dünya  faiz  həddinə  təsir  edəcəyindən  bu 
Faiz Həddi 
(illik % olaraq) 
Pul Miqdarı 
Pul 
təklifindəki 
artım faizi 
azaldır. 
Pul təklifindəki 
düşüş faizi  
artırır
 
MD (Pul Tələbi) 
MS
1
      MS
0
     MS
2
 

---

Đnflyasiya, faiz, valyuta məzənnəsi                         Dr. Cihan Bulut, Nəsimi Kamalov  
arasındakı münasibət və Azərbaycan                                           
 
27 
ölkələrdəki faiz həddi siyasətləri və bunun nəticələri kiçik ölkələrdən 
fərqli olacaqdır.
60
 
 
Cəmi investisiya, yığım, istehsal, istehlak, xarici ticarət, məs-
rəf  kimi  bir  çox  iqtisadi  qərarın  və  nəticələrin  üzərində  təsirli  olan 
faiz  hədləri,  bəzi  ölkələrdə  əsasən  bazardakı  təklif-tələb  şərtlərinə 
görə  sərbəstcə  müəyyən  edilərkən  bəzi  ölkələrdə  bəzi  düzəlişlərin 
təsiri  altında  ortaya  çıxmaqdadır.  Xüsusilə  inkişaf  etməkdə  olan 
ölkələrin çoxunda bəzi önəmli faiz hədləri idarə tərəfindən müəyyən 
olunmaqdadır. Đdarə müdaxilələrini həyata keçirmək üçün ya kredit-
lərə  və  ya  əmanət  faizlərinə  qanuni  bir  tavan  tətbiq  etməklə  ya  da 
əmanət  qarşılıqlarını  artırmaq  surətiylə  kredit  faizləri  ilə  əmanət 
faizləri arasındakı fərqi (spread) açmaqdadır. Faiz hədlərinin bu şəkil-
də  kontrol  edilməsinin  təməl  səbəbləri, bu  ölkələrdə  mali  bazarların, 
cüzi gəlir səviyyəsi və iqtisadiyyatın yetərincə pullanmaması səbəbiy-
lə  zəif  olması,  kreditlərin  təsisi  və  faiz  hədlərinin  müəyyən  edilmə-
sində monopolçu və ya oligopolçu nəzarət edə bilən bir və ya bir neçə 
böyük bankın hakim olması kimi ciddi yetərsizliklərin olmasıdır.  
 
Bununla  yanaşı  faizə  aparılan  müdaxilələrin  digər  səbəbləri 
qısaca  bu  şəkildə  göstərilə  bilər:  a)  Dövlət  borclarının  məsrəflərini 
azaltma istəyi, b) Oligopolçu mali bazarlar səbəbiylə  faizlərin hədsiz 
dərəcədə  yuxarıda  müəyyən  edilmiş  olmasından  şübhələnilməsi,        
c) Yüksək faiz hədlərinin bəzi sektor və qruplara zərər verəcəyindən 
qorxulması,  d)  Yüksək  faiz  hədlərinin  investisiyaları  və  böyüməni 
azaldacağına  inanılması, e) Faizlərdəki artışın ya məsrəfləri artıraraq 
ya da ehtimalları neqativləşdirərək inflyasionist təsir ortaya çıxaraca-
ğından ehtiyat edilməsi kimi səbəblərdir.
61
 
 
Faiz hədlərinin bəlli sərhədlər içində qalması üçün kontrol edil-
məsi, iqtisadiyyata fərqli yönlərdən zərər verə bilməkdədir. Belə ki;  
 
1- Aşağı  faiz  hədləri,  gələcəkdəki  istehlaka  qarşılıq  mövcud 
istehlakın  artırılması  yönündə  bir  trend  ortaya  çıxararaq  yığım 
miqdarının  sosial  optimum  səviyyəsinin  altında  müəyyənləşməsinə 
səbəb ola bilər.  
                                                 
60
  R. Glenn Hubbard, a.g.e., pp. 117-118. 
61
  Mehmet  Özgen,  “Gelişmekte  Olan  Ülkelerde  Faiz  Politikaları” Maliye  Dergisi,  S. 
116, Ocak-Şubat 1994, ss. 61-62. 
Dr. Cihan Bulut, Nəsimi Kamalov                         Đnflyasiya, faiz, valyuta məzənnəsi 
arasındakı münasibət və Azərbaycan 
                                         
 
 
28 
2- Potensial borc vericilər pullarını bank əmanətinə qoymaq yerinə 
qazancı artıq olmayan birbaşa investisiyalara bağlamış ola bilərlər.  
 
3- Banklardan borc alanların istədikləri cəmi kredit miqdarını cüzi 
faiz  həddindən  ala  biləcək  olmaları,  onların  nisbi  olaraq  sərmayə 
ağırlıqlı layihələri seçmələrinə səbəb ola bilər.  
 
4- Bazar faiz həddindən borclanmaq istəməyən cüzi gəlirli təşəb-
büskarlarının  ortaya  çıxardıqları  ortaqlıqlar  cüzi  faiz  hədləri  sayə-
sində  kredit  tapma  imkanı  əldə  edərək  gəliri  cüzi  investisiyaların 
artmasına səbəb ola bilər.
62
  
 
Mali bazarların inkişaf dərəcəsinə, investisiya və yığım qərar-
larına,  sərmayənin  ortaya  çıxışı  və  hərəkətliliyinə  görə  dəyişən  faiz 
hədləri,  yığımdan  investisiyaya,  fərdi  fəaliyyətlərdən  firma  fəaliy-
yətlərinə,  maliyyə  kəsimindən  real  kəsimə,  ölkə  daxili  fəaliyyətlər-
dən  xarici  ticarətə,  istehsaldan  istehlaka  bütün  iqtisadi  vahidləri  və 
fəaliyyətlərinə  təsir  göstərməkdədir.  Đnkişaf  etmiş  ölkələrdə  faiz 
hədləri, faizə bağlılıqlarına görə investisiya və yığımların miqdarını, 
sərbəst  valyuta  giriş-çıxışı  ilə  ölkə  xarici  ticarətini,  pay  sənədi-
istiqraz  və  daşınmaz  əmlak  kimi  uzun  müddətli  varlıqların  bazar 
dəyərinə təsir göstərməkdədir. Đnkişaf etməkdə olan ölkələrdə bu üç 
təsir  mali  olan  və  olmayan  bazarların  inkişaf  etməmiş  olması  səbə-
biylə  zəifdir.
63
 Ancaq, inkişaf etməkdə olan ölkələrdə də faiz hədləri 
ilə;  a)  investisiyaya  çevrilə  biləcək  fondların  faydalılığı,  b)  ölkə 
qaynaqlarının hərəkətliliyində faydalılıq, c) dövlət sektoru üçün ucuz 
kredit,  d)  makroiqtisadi  istiqrarın  təmin  olunmasına  yardımçı  olma 
kimi məqsədlər həyata keçirilə bilməkdədir.
64
 
 
5. Valyuta Məzənnəsinin Ortaya Çıxması 
 
Ölkə  pullarının  bir-birinə  çevrildikləri  bazara  valyuta  bazarı 
(foreign  exchange  market),  bu  bazarda  bir  ölkə  pulunun  başqa  bir 
ölkə  pulu  cinsindən  dəyərinə  də  valyuta  məzənnəsi  deyilməkdədir. 
Məsələn; 1996-da 1£= 2.31DM, 168¥ və 1.55$-dır. Bu eyni zaman-
                                                 
62
  Maxwell J. Fry, Money, Interest, and Banking in Economic Development, p.26. 
63
  I.  M.  D.  Little,  Richard  N.  Cooper,  W.  Max  Corden,  Sareth  Rajapatirana,  Boom, 
Crises, and Adjustment, New York, Oxford University Press, 1993, p. 333. 
64
  Maxwell J. Fry, Money, Interest, and Banking in Economic Development, p. 420. 

---