Microsoft Word Biologya ha`m awil xojalig`i tiykarlari doc

baslaydi. Etilennin tasir etiu mexanizmi jaksi uyrenilmegen. Ol tsitoskeletke tasir etiui mumkin, 
xem membrana, mikrotutiksheler, mikrofilomentlerdin bir-birine tasir etiuin tamiynleu mumkin 
degen pikirler bar.  
     Elektrofiziologiyalik  regulyatsiya 
Osimlik organizminde xayuan organizmindey nerv 
sistemasi bolmaydi. Degen menen kletkalardin, tkanlardin xem organlardin elektrofiziologiyalik 
tasiri funktsional aktivlikte xem morfogonez protsessine aytarliktay rol` oynaydi. Osimlik 
organizminin xer kiyli bolimlerinede aste ozgeretugin potentsiyallar boladi. Bunday elektr 
aktivlik,regulyatsiyani elektrofiziologiyalik sistema.dep ataladi. 
     Elektrotonikalik  maydan  xam osimlik organizindegi    toklar 
Sirtki xam ishki faktorlar 
tasirinde organ xam tokima kletkalarinda ion agislarinin kozgalisi membran potentsiyalinin (mp) 
ozgeriuine alip keledi.Zamarrik kalpaklari,osimliklerdin rauajlanip atirgan ushlik burtigi ong 
zaryadka iye boladi.  Tamirdagi tuksheler,tamir oymakshasi ong zaryadka iye.Osimlikting jer 
ustingi bolegi tamirga salistirganda ong zaryada iye bolada.Bul bolekler arasinda 0,1-0,4mk A 
tok payda boladi. 
  Kletka xam tokimalarding tirishilik iskerligi elektropotentsiyallarding ozgeriui menen birge alip 
bariladi.Osimliklerdegi bul  elektropozitivlik kubilis N+- pompasinin aktivligine xam jokari 
metabolitikalik aktivlikke baylanisli.Auksin menen isleu berilse sol jerding uakitsha 
elektropozitivligi artadi.Makkening koleoptiline 2-6mk A tok jiberilse oning uzayiuin tezletedi. 
     Potentsial tasir (P.T)
  
Tasirlengen kletkadagi mp tomenleniui xam buringi kalpine 
kaytiuinan P.T payda boladi. Bul korinisti otken asirding 30-jillari V.Ostergaut xara osimligining 
ulken kletkalarinda aniklagan.Keyin P.T. xareketsheng osimlikler;mimoza,venerina shibin 
uslagish,rosyanka osimliklerinde uyrenilgen.Keyinshelik barlik osimliklerde potentsiyal tasir 
(P.T.) payda etetuginligi aniklangan. P.T ning tezligi venerin shibin uslagishta25 
sm/s,mimozada4 sm/s baska osimliklerde0,08-0,5 sm/sek.
 
  P.T.otkiziushi  baylamlarining protoksilemasi xam floemaning parenxima kletkalarinda 
plazmolemma xam plazmodesma arkali tarkaladi. 
  P.T ning signal roli anik. Budan baska ol informatsiyalik funktsiyanida atkariui mumkin,yagni 
makkening shaninin analiktang auzinda osip ,tap tuyinge shekem jetip bariui onnan shigatugin 
impul`slar menen birge boladi. 
Ushlik burtiktin temperatura xam jaktilikting ozgeriuineni koziui natijesinde tamir arkali mineral  
elementlerdin soriliui tezlesedi. 
     Integratsiyanin 
organizm 
darejesi 
Barlik kletka aralik regulyatsiyalar 
(trofikalik,gormonallik elektrofiziologiyalik) bir-biri menen tigiz baylaniskan. Maselen IUK 
elektropotentsial darejesin arttirsa ol oz gezegide zatlardin tasiliuina tasir etedi. Xar bir 
regulyatsiya sistemasi kletka ishindegi regulyatsiya sistemasi arkali tasir etip otiradi,yaginiy 
fermentler menen  membrananin funktsional aktivligin ozgertip nuklein kislotalarinin xam 
beloklar-din sintezinin bagdarina xam jedelligine (intensivligine)tasir etip otiradi. Solay 
etip,osimliktin barlik boleginin bir-birine tasirin aniklaytugin uliuma regulyatsiya sistemasi 
duziledi. Osimlik anik korinetugin bipolyar strukturaga iye boladi.Bul strukturani shakanin ushi 
xam tamir duzedi. Rauajlanip atirgan japirakli apikal meristemaga iye bolgan vegetatsiyadagi 
shaka ushi kaptal bortiklerdin osiuin basip turadi (apikalik dominantlik), otkiziushi 
baylamlardin,tamirdin payda boliuin astelestiredi,pakalda bortiklerdin payda boliuin xam osiuin 
induktsiyalaydi. 
Shaka ushi dep atalatugin dominant oraydaauksin, tamir ushi dep atalatugin  dominant orayda 
tsitokinin degen gormonlar sintezlenedi. Shaka ushi menen tamir ushinda osimlikting ontogenezi 
dauaminda embrionlik tokima saklanganliktan V.V.Polevoy (1989) bul tokimalardi dominant 
oray dep atagan.   
 Dominant oraylar birinshi gezekte osimlik organizminde polyarlikti payda etiude katnasadi. 
Polyarlilik fitogarmon gradienti arkali duziledi. 
 Osimlik organizminin uakitsha integratsiyasi bir-biri menen baylaniskan( ostsillyatsiya si) ritmi 
arkali alip bariladi. Dominant oraydagi ostsillyatsiya osimliktegi fiziologiyalik protsesslerdin 
uakitsha sinxronligina xizmet etedi. 

---

      Titirkeniushilik   
Osimliklerdegi titirkeniuilik kubilisin Ch.Darvin bunnan 150 jil burin 
korsetip bersede elege shekem bul problema sheshilmesten kelmekte. 
     
Titirkeniu apparati kletka ishinin xam kletka araliginin regulyatsiya sistemasi bazasinda 
duzilgen.Tirshilik ushin kerekli bolgan arnauli tabiyiy titirkendiriushi-lerdi adekvatli arnauli 
bolmaganlardi adekvatsiz titirkendiriushiler dep ataydi.  Retseptorlar arkali yamasa tikkeley 
kletka kompanentlerine tasir etetugin titirkendi-riushilerge bolgan reaktsiya jergilikli elektirlik 
reaktsiya dep ataladi.Sebebi birin-shiden kopshilik faktorlar tikkeley plazmalemmaga tasir 
etedi,ekinshiden kopshilik kletka ishindegi protsessler membrana potentsialinin darejesine tasir 
etedi.Sogan baylanisli jergilikli elektirlik reaktsiya kletkanin koziuin yamasa tormizlaniuin 
korsetiushi integral korsetkish boladi.    
     Retseptsiya  
Osimliklerde differentsiyalangan sezgi organlari bolmaydi birak tasirlerdi kabil-
laushi tkan xam kletka toparlari,retseptor beloklar xam kletkalar boladi. Olarda xemo, foto xam 
mexanoretseptorlar ajiralgan. Fotoretseptorlardin funktsionallik aktivligi 
fototaksis,fototropizm,fotonastiya xam fotoperiodlik signallardi seziu ushin kerek. 
Xemoretseptsiya osimlik organizmi,tkanlari xam kletkalarinin attraktantlarga tro fikalik 
faktorlarga xam fitogormonlarga bolgan sezimin taminleydi. Mexaporetseptsiya bolsa 
geotropizm,tigmotropizm xam seismonastiya sezgilerin taminleydi. Bul retseptsiya-lardan 
fotoretseptsiyani toligirak karap shigayik.Osimlik organizmi kizil,uzin kizil xam kok rende tek 
energiya istochnigi sipatinda sezip koymastan,sirki ortalik signali retinde de sezedi. Osimlik 
kletkalarinda bunday makset ushin arnauli fito-xrom xam flavoprotein degen retseptor 
molekulalari xizmet etedi. Otken asirdin  50-jillari amerikalik osimlik fiziologlari  X.Bortvik 
xam S.Xendriks salat osimliginin tukiminin kogeriuinin   660 nm tolkin uzinliktagi Kizil nur 
tasirinde jedellesip, 730 nm tolkin uzinliktagi kizil nurlar tasirinde paseygenin baklagan. Olar 
rensiz (etiolirlengen)osimsheden retseptor belok fitoxromdi ajiratti xam taza turinde aliuga 
eristi.Fitoxromnin belok bolegi fikobilin toparina kiretugin tuyik emes tetrapirrol turindegi eki 
subbirlik xam xromofordan turadi. Fitoxrom (F), kizil nurdi jutatugin (k n) F 660 dep belgilenip, 
uzin kizil nurdi ( UKN ) jutiushi fitoxrom F 730    dep belgilenedi. Tokimalarda fitoxrom F 660 
turinde sintezlenip, olar keyin Kizil nur tasirinde aktiv formaga (F 730 )  aylanadi. Bunday boliu 
ushin tomen darejedegi intensivlikke kiska uakit nurlaniu jetkilikli boladi. 
 
U
zin kizil nur (UKN) tasirinde F7 30 tez arada aktiv bolmagan formaga F660  
aylanadi.Karangida bul protsess ozliginen 4-24 saatka shekem sozilip, fitoxromnin kopshilik 
bolegi tarkalip ketedi. F660 da  F730  ga Karaganda bir proton artik bolip, ol fiziologiyalik 
ozgeshelikke alip keletugin xromofor konformatsiyasina tasir etedi. 
  Kletkada F660 yadro menen vakuolyada bolmaydi.Ol mitoxondriyada plastida, tsitoplazmanin 
eriushenlik fazasinda ushirasadi.   Fitoxromnin kop mugdarda meristemadan, shakadan, tamir 
ushlarinan xam kambiyden tabilgan. 
  Fitoxromlardin  tasir etiu mexanizmin korsetiushi ush turli gipoteza bar : 1-xromosom apparatinin 
aktivligi,2-fermentlerding aktivligi ,3-membrananing modifikatsiyasi.Fitoxromning daslepki tasir 
reaktsiyasi membrana otkiziushengligining ozgeriuine baylanisli xam fermentaktivligining ozgeriuine 
baylanisli boladi. Fitoxrom kletkada xloroplast xareketin tartiplestiredi, membrananing 
otkiziushengligin ozgertedi,fermentler sintezin fitogarmonlar-gibberellin xam  tsitokininning sintezin 
tartipke salip turadi.Ol uzin kizil nurding spora xam tukimning kogeriuine,japiraklarding 
osiuine,buuin araliklarining soziliuina,epikotil iymegining duziuleniuine karatilgan fotomorfogenez 
tasirlerin tartipke saladi. 
       Titirkeniushilik  nizamliklari   
Titirkeniushilik kletkaning titirkendiriuge kartilgan integral 
reaktsiyasi bolip,ol tomendegi nizamliklarga boysinadi. 
   
1.Titirkendiriu kushi nizami .Titirkeniu kansha ulken bolsa,kletkanin xam organizmning 
funktsionallik juuap reaktsiyasi kushli boladi.Juuap reaktsiyani payda etetugin titirkendiriuding 
minimal kushi koziu bosagasi dep ataladi. 
Xadden ziyat (supermaksimal) tasir funktsional aktivlikti jok etip,kletkaning olimine alip keledi. 
  
 2.Titirkendiriu  uzinligi  nizami.  Titirkendiriu kansha kushli bolsa, kletka xam 
organizmning juuap reaktsiyasi kushli boladi.Reaktsiyapayda etetugin minimal uakit 

---