Microsoft Word anasehife doc

 

11

AMERİKA İLƏ İLK TANIŞLIQ VƏ "MƏDƏNİYYƏT ŞOKU" 

Amerikalılar «kalçral şok» ("Cultural shock") deyilən bir termin işlədirlər. Bizim dilə hərfi 

tərcümədə «mədəniyyət şoku» deməkdir. ABŞ sakinlərinin qənaətinə görə, yad ölkəyə ilk dəfə 

düşən adam yeni mədəniyyətlə, yeni insanlarla, yeni davranış qaydaları ilə rastlaşır və mütləq 

«mədəniyyət şoku» keçirir. 

Bu fikirdə böyük həqiqət var. Doğrudur, ilk baxışda adama elə görünə bilər ki, Amerika kimi 

inkişaf etmiş bir ölkəyə gəlib çıxıbsansa, nə şok, nə qəribəlik? Amma belə deyil. 

Yəqin ki, Türkiyəyə gedən azərbaycanlı bu hissləri keçirmir. Çünki tarix və mədəniyyət 

yaxınlığı var, adət-ənənə oxşarlığı var. Heç ilk dəfə Rusiyaya gedən soydaşımız da belə 

problemlə rastlaşmır. Bu ölkənin adət və ənənələri də bizə çoxdan tanışdır. Amerikada isə... 

mütləq «mədəniyyət şoku» keçirməlisən! Amerika Birləşmiş Ştatları başqa ölkə, başqa insanlar, 

başqa mədəniyyət, başqa adət-ənənələr deməkdir. Bu «başqa»lığın mahiyyətini isə bir neçə 

kəlmə ilə, beş cümlə ilə izah etmək çətindir. Məsələn, Amerikaya düşdüyün ilk gündür. Qaldığın 

evdən çıxırsan və ilk rast gəldiyin adam səni salamlayır, hal-əhval soruşur. Necə olarsan? 

Təsəvvür elə ki, ucqar bir dağ kəndindən Bakıya gəlibsən və bilirsən ki, bu şəhərdə səni 

tanıyan yoxdur. Di gəl hara gedirsən, sənə salam verirlər, hal-əhval tuturlar, öz köməyini təklif 

edənlər tapılır. Necə olarsan? O ki qaldı bu münasibəti ilk dəfə düşdüyün yad ölkədə, yad dildə 

və yad adamlardan eşidəsən! 

Bir qədər irəli gedirsən, bu dəfə yoldan keçən başqa birisi «Bu gün gözəl gündür» - deyir və 

ardınca da sənə hansısa xoş arzular söyləyir. Çörək almaq üçün mağazaya girirsən və mağazanın 

qaradərili işçisi düz qabağına qaçır, «sabahın xeyir»dən, hal-əhval tutmaqdan sonra öz köməyini 

təklif edir... 

Təbii ki, bütün bunlar ilk günlərin təəssüratıdır. Sonra yavaş-yavaş bütün bunlara öyrəşirsən. 

Aydın olur ki, adamın üzünə  gülmək, insanı xoş təbəssümlə qarşılamaq və salamlamaq elə 

amerikalıların həyat tərzidir. Sanki amerikalılar dünyaya gələndə təbəssümlə doğulurlar. 

Burada kiçik bir haşiyə çıxmağa ehtiyac duyuruq. Məlum olduğu kimi Azərbaycanın əksər 

kəndlərində də adamlar ilk dəfə gördükləri qonaqlara xoş təbəssüm göstərir, köməklərini təklif 

edir, son tikələrini də qonaqla bölməyə hazır olduqlarını nümayiş etdirirlər. Özü də bizim 

kəndlərdə bunu o qədər təbii və səmimi edirlər ki, bu qonaqpərvərlik gəlmə adama, sözün həqiqi 

mənasında, ləzzət eləyir. Amma amerikalıların göstərdiyi təbəssümdə bir standartlıq, sünilik var 

və bu, ayrı söhbətdir. Əsas məsələ odur ki, amerikalılar psixolgiyanın məlum qaydasına əməl 

edirlər: insan gülümsəyərkən özünün əhvalı da yaxşılaşır, başqasına da xoş təsir edir. Yəqin ki, 

səhər-səhər üzbəüz gəldiyin adamın süni də olsa, xoş təbəssümü təbii qaraqabaqlıqdan daha 

yaxşıdır. 

Beləcə, günlər keçir, amerikalılar arasında dost da tapırsan və günlərin bir günü həmin 

amerikalı tanışın səni restorana nahara (amerikalılar nahar deyəndə şam yeməyini nəzərdə 

tuturlar) dəvət eləyir. Oturub istədiyini sifariş verirsən. Yeyib-içirsən və duranda amerikalı 

dostun izah edir ki, yediyinin pulunu özün ödəməlisən... Bu da bəzi amerikalılar üçün adi və 

təbii normadır. Və sən də bu normaya öyrəşməli olursan. 

Amerikalılar müxtəlif bayramlarla, ayrı-ayrı əlamətdar günlərlə əlaqədar evlərində qonaqlıq 

təşkil etməyi xoşlayırlar. Belə qonaqlıqlara isə çoxlu dost-tanış dəvət edilir. Bəzən belə 

tədbirlərə dəvət olunanların sayı 30-40 nəfərə çatır. Təbii ki, adi amerikalının evində bu qədər 

adamın oturması üçün stol-stul, yeyib-içməsi üçün qab-qacaq kifayət eləmir. Buna görə ev sahibi 

heç narahat da olmur. Bütün yeməklər və içkilər əsas stolun üstünə düzülür. Gələnlər isə, kim 

harada yer tapırsa, orada - evdə olan stullarda, divanda, hətta döşəmədə əyləşirlər. Stolun üstünə 

bir dəfə istifadə edilən plasmas qab-qacaq qoyulur. Qonaqlıq başlayan kimi hərə özünə bir qab 

götürür və stolun üstündəki yeməklərin hərəsindən bir az öz qabına çəkir. Sonra isə yenə kim 

harada yer tapdısa, orada da əyləşir və ya ayaq üstə dayanıb yeməyini yeyir. 

Belə məclislərdə adətən yeməklər rəngarəng olur. Xüsusən də qonaq çağıran şəxs dəvət etdiyi 

adamlara «çərəz» gətirməyi təklif edəndə. Bəli, qonaq çağıran adam dəvət etdiyi şəxsə ərklə özü 

ilə yemək gətirməyi də təklif edə bilər və bu da Amerikada tamamilə təbii qəbul olunur. Belə 

olanda isə hər kəs imkanına, zövqünə uyğun yeməklər gətirir və stola qoyur. Ona görə də belə 

qonaqlıqlardakı təamlar olduqca fərqli və rəngarəng olur. Amerikalılar isə yeməkləri qatıb-

---

 

12

qarışdırmaqdan qətiyyən narahat olmurlar. Demək olar ki, stolun üstündəki hər şeydən dadırlar. 

Bu cür qonaqlıqlarda yeməklə bərabər adamlar bir-biri ilə mehriban ünsiyyətə girirlər. Ayrı-

ayrı məsələlər barədə fikir mübadiləsi aparır, necə deyərlər, vaxtlarını keçirirlər. 

Ünsiyyət məsələsində isə amerikalıların, demək olar ki, problemləri yoxdur. Küçədə, 

mağazada bəzən ilk dəfə gördükləri adamla çoxdankı tanış kimi rahat ünsiyyətə girir, geniş fikir 

mübadiləsi aparırlar. Yəni amerikalılarda tanıyıb-tanımama kompleksi yoxdur. Məsələn, biz 

tanımadığımız adamla küçədə bu və ya digər məsələyə dair uzağı qısa fikir mübadiləsi edə 

bilərik. Amma amerikalı, tutaq ki, mağazadan mal alarkən satıcı ilə, yaxud ilk dəfə gördüyü 

başqa alıcı ilə geniş diskussiyaya girə bilir və bu söhbət hər iki tərəf üçün normal sayılır. 

Amerikalılar tanımadıqları adamla, hətta ingilis dilini zəif bilən əcnəbiylə də köhnə tanış kimi 

davranırlar. Xüsusən qonaqlıq zamanı belə əcnəbini darıxmağa qoymurlar. Onunla nə barədəsə 

söhbət etməyə, nəyləsə könlünü almağa cəhd edirlər. Ona görə də bu ölkəyə təzə düşən adam 

özünü narahat hiss eləmir. 

Bu ölkədə kofe və isti çaydan başqa bütün içkilərin içinə buz atmağı xoşlayırlar. Ona görə də 

restoran və ya kafedə içki sifariş verərkən çox soyuq içmək istəmirsənsə, gərək əvvəlcədən 

içəcəyin içkiyə buz atılmamasını xahiş edəsən. İçki stəkanına buz atmaq amerikalılar üçün o 

qədər təbii və adi şeydir ki, buz atılmamış şirə və ya kola istəyəndə xidmətçi bir az təəccüblə 

«Siz «Kola» nı buzsuz istədiniz» - sualı verir. Çünki bu ölkədə buzlu suyu 8 dərdin dərmanı 

sayırlar. 

Soyuq, daha doğrusu, buzlu çay isə sanki amerikalıların milli içkisidir. Ona görə də 

restoranda isti çay sifariş vermək də çox vaxt təəccüblə qarşılanır. Hətta bəzən «isti çay» sözünü 

təkrar edirlər ki, bəlkə düz eşitməyiblər. 

Biz adətən boğazımız bir balaca ağrıyanda soyuq içkilərdən uzaq qaçırıq ki, ziyanı ola bilər. 

Bəzi amerikalılar isə boğazları ağrıyanda müalicə məqsədilə buz yeyirlər... 

Buza belə «məhəbbət»in nəticəsidir ki, Amerika ailələrinin soyuducusunda bir qayda olaraq, 

içkiyə atmaq üçün buz parçaları saxlanılır. Hətta əksər evlərdə xüsusi düyməni basmaqla, 

stəkana buz parçaları atan soyuducular olur. Belə müasir soyuducusu olmayanlar isə buzu 

yaxınlıqdakı ərzaq mağazasından ala bilərlər. Hər bir ərzaq mağazasında xüsusi torbalarda duz, 

çörək, kartof... kimi, buz da satılır! Satılırsa, deməli, alıcısı var. Amerika mağazalarında 

alınmayan mallar saxlanılmır... 

Amerikaya təzə düşənlər üçün narahatlıq yaradan amillərdən biri də bu ölkədə tətbiq edilən 

ölçü və çəki vahidləridir. 

Bu məmləkətdə havanın temperaturu bizdəki kimi «Selsi» ilə yox, «Farengeyt» lə ölçülür. 

Uzunluq vahidləri də tamamilə fərqlidir. Məsələn, televizordan eşidirsən ki, sabah temperatur 70 

dərəcə olacaq, 10 inç hündürlüyündə qar yağacaq, okeandan əsən küləyin sürəti saatda 30 milə 

çatacaq. Sabahkı hava barədə təsəvvür əldə etmək üçün gərək ölçü vahidlərinin izahını məlumat 

kitabından öyrənəsən. Həmin kitabda «inç»i axtarırsan və məlum olur ki, «bir inç futxın 12-də 

biri deməkdir». Təzədən gərək futu axtarasan. Məlumat kitabı izah edir ki, «bir fut 12 inçdir». 

Gəl, indi anla, görüm necə anlayırsan... 

Günlər keçir və yavaş-yavaş bu ölçü vahidlərinə də öyrəşirsən. Məlum olur ki, «inç» deyəndə 

amerikalılar «düyüm»ü nəzərdə tuturlar və bir düyüm təxminən 25,4 millimetrdir. Bir füt isə 

təxminən 30,5 santimetrdir. Bir mil deyiləndə 1,6093 kilometr nəzərdə tutulur və s. 

Çəki vahidi kimi də bu ölkədə bizim adət etdiyimiz «kiloqram»dan «səs-səmir» yoxdur. 

Amerikalılar funtdan istifadə edirlər. Bir funt 454 qram deməkdir. 

Avtomobilə yanacaq doldurmaq istəyirsənsə, ölçü vahidi kimi «qallon» barədə məlumatın 

olmalıdır. Bir qallon 3,78 litrə bərabərdir. 

Hətta amerikalıların istifadə etdiyi vaxt ölçüsü də bizimkindən fərqlidir, desək, gərək oxucu 

bizi «ağ eləməkdə» qınamasın. Fərq deyəndə, biz Amerikada sutkanın 24 saatdan çox olduğunu 

nəzərdə tutmuruq. Sutka elə bu məmləkətdə də 24 saat, bir saat isə 60 dəqiqədir. Amma bu 

məmləkətdə söhbət zamanı kiməsə, məsələn, «saat 14-dür», «saat 19-da gələcəyəm» desən, səni, 

sadəcə, başa düşməyəcəklər. Çünki amerikalılar üçün sutka iki hissədən ibarətdir. Gündüz saat 

12-yə qədər olan vaxtın arxasına «a.m.» (latınca «ante meridiem» - günortadan əvvəl) işarəsi, 

12-dən sonrakı vaxtın arxasına isə «p.m.» («post meridiem» - günortadan sonra) artırırlar. Yəni 

amerikalı ilə görüş təyin edəndə, məsələn, bizim təsəvvürümüzlə səhər saat 9 demək istəyirsənsə, 

---