Microsoft Word adigozaliv abdulrahman docx

100 
 
                                                                                                              (3.12) 
                
 
                                                                                                                        (3.13) 
 
 
                                                                                                                       (3.14) 
3.11  əmsalının  10  %-  dən  20  %  -  ə  kimi  normativ  səviyyəsi  -  15,14  əmsalı 
üçün  -  15  %,  bir  işçi  qüvvəsi  üzrə  mədaxil  -  mədaxil  idarəetmə  orqanlarının 
ə
məkdaşları  ilə  ümumi  razılığının  qiymətləndirməyə  imkan  verən  qarşılıqlı 
münasibətidir. 
Ə
msalların hesablanma metodu; 
a) qeydiyyatın fəaliyyətdə olan sistemi; 
 
                                                                                                               
(3.15) 
 
b) dünya standartlarına uyğun qeydiyyat sistemi; 
 
                                                                                                                         (3.16) 
 
Ə
msallar  sisteminin  gəlirliliyinin  əsasını  aktiv/mədaxilin  göstəriciləri 
təşkil edir. Bu göstəricilərin faktiki əhəmiyyəti bank fəaliyyətinin effektivliyinin 
qiymətləndirilməsi üçün yeganə xüsusiyyətdir. 
Bu: 
Dövr ərzində xalis mənfəət 
Ə
=_____________________________________________ 
Dövrü səhmdar kapitalının orta məbləği 
 
Dövrü  xalis mənfəət - dövrü qeyri-sabit gəlir növləri               
Ə
=_____________________________________________ 
Dövrü səhmdar kapitalının orta məbləği 
 
Dövrü  xalis mənfəət + ödənilmiş vergilər               
Ə
=_____________________________________________ 
Səhmdar kapitalının orta məbləği 
 
Balans üzrə mənfəət 
Ə
=_____________________________________________ 
Dövr ərzində bank işçilərinin orta sayı 
 
Dövr ərzində  xalis mənfəət  
Ə
=_____________________________________________ 
Dövr ərzində bank işçilərinin orta sayı 
 

---

101 
 
•  Bir qayda olaraq, yüksək gəlirin böyük təhlükə ilə qarşılaşdığını sübuta 
yetirir. Buna görə də bankın təhlükədən mühafizəsini nəzərə almaq 
lazımdır. 
•  Mənfəət əmsalının dinamikliyini müəyyənləşdirən amillərdən asılı olan 
iqtisadi proseslər prinsipal əhəmiyyətə malikdirlər. 
•  Bank mədaxil amillərinin təhlili müxtəlif üsullar vasitəsilə həyata 
keçirilir. 
•  Bankın nüfuz dairəsinin əsas amilləri mədaxil əmsalının tərkibindən 
(məzmunundan) ayrılır. Əmsalın dinamikasını müəyyənləşdirən əsas 
amil - mədaxil və aktivlərin mütləq ölçülərinin (məbləğinin) 
dəyişdirilməsidir. 
Bütün bunlardan asılı olaraq gəlir və aktivlərin məbləğini artıran və azaldan 
ə
sas amillər müəyyən olunur. 
Bankın mənfəət amilləri aşağıdakılardır:
 
•  Bankın mədaxil və məsrəflərinin inkişafı (enmə templərinin qarşılıqlı 
münasibəti); 
•  Bankın ayrı - ayrı fəal əməliyyatlarının orta mədaxili; 
•  Bankın gəlir gətirən aktivlərinin payı; 
•  Bankın aktiv və passiv əməliyyatlarına dair faiz tarifinin dövriyyəsi; 
•  Gəlir gətirən aktivlərin quruluş tərkibi; 
•  Kredit portfelinin quruluş tərkibi; 
•  Bankın təhlükəli fəal əməliyyatlarının aktiv payları; 

---

102 
 
•  Fəal əməliyyatların ayrı - ayrı növlərinin gəlirliliyi. 
Bankın mənfəət amillərinin səviyyəsinin təhlil üsullarından biri gəlir gətirən 
ə
msalların yerləşdirilməsidir. 
Məsələn, iki əmsalı götürə bilərik: 
 
                                                                                                          (3.17) 
 
Cədvəl 3.4 
Hesabat 
ilinin 
rüblüyü 
Mədaxil/aktivlər 
Gəlirlər/aktivlər 
Mədaxil/aktivlər 
I 
0,43 
2,4 
18,0 
II 
1,24 
2,0 
61,8 
III 
0,58 
1,8 
32,3 
IV 
0,27 
1,5 
17,8 
 
l  ərzində  üç  əmsalın  dinamikliyinin  müqayisəli  təhlili  ümumi  gəlirlilik 
(mənfəət) əmsalının enməsi bankın aktiv əməliyyatlarının gəlirinin ixtisarı ilə izah 
edilir. 
Bu  faiz  tariflərinin  və  komission  mükafatların  səviyyəsinin,  eləcə  də  gəlir 
gətirən  aktivlərin  payının  dəyişməsindən  asılıdır.  Gəlir  gətirən  aktivlərin  payı 
effektivlik əmsalı vasitəsilə xarakterizə olunur: 
                                                                                                    (3.18) 
 
 
Mənfəət                         Bankın ümumi gəliri                    Mənfəət 
_____________   =    _____________________   x     __________________ 
Bank aktivləri                Aktivlər                                    Bankın ümumi gəliri     
                                 A
g 
Ə
ef        
=      -------------------- 
                               A 

---

103 
 
Burada: 
Ə
ef  
- effektivlik əmsalı; 
A
g  
- gəlir gətirən aktivlərin dövr ərzində orta qalığı 
 A - dövr ərzində yekun üzrə balans aktivlərinin orta qalığıdır.               
 
                                                                                                                   (3.19) 
 
Öz  növbəsində,  xalis  mənfəət  əmsalı  aktivlərə  qarşı  münasibətdə  vuruqlara 
yerləşdirilir. Bərabərlik nəticəsində növbəti növ əmələ gəlir: 
 
                                                                                                                   (3.20) 
 
Xalis mənfəət iləxüsusi kapitalın qarşılıqlı əlaqəsi dünya təcrübəsində Dükon 
formulu  kimi  tanınmışdır  (məşhurdur).    Aktiv  gəlirərinin  artımı  amillərin  birinci 
misalda dəqiq əks olunmuşdur. Gəlir marjasının artımı (inkişafı) komissiya və faiz 
tariflərinin səviyyəsindən, bankın mədaxil və məsrəflərinin qarşılıqlı əlaqəsindən, 
vəsaitlərin dəyər qiymətindən asılıdır. 
Leverec  əmsalının  səmərəliyi  bankın  cəlb  olunmuş  vəsaitlərinə  tabedir.  B 
zaman bankın genişləndirilmiş depozit bazası daha əlverişlidir. O, vəsaitlərin nisbi 
ucuzluğunu  və  pul  bazarında  bankın  faiz tarifinin  tərəddüdündən  az  miqdarda  da 
olsa asılılığını təmin edir. 
 
Xalis mənfəət  
(vergi ödənişindən sonra             Xalis mənfəət (aktiv üzrə)                    Aktivlər 
----------------------------    =        -------------------------------   x    ---------------------------- 
Xüsusi kapital                                    Aktivlər                                    Xüsusi kapital   
  
Xalis mənfəət                 Xalis mənfəət                Aktivlər                       Aktivlər 
--------------------   =    ----------------------   x     ---------------------   x  -----------------   = 
Xüsusi kapital                Ümumi gəlir                 Xüsusi kapital          Xüsusi kapital 
 
=gəlir marjası x aktivlərin gəliri x leverec əmsalı (kapital multiplikatoru). 
  

---

104 
 
NƏT CƏ VƏ TƏKL FLƏR 
Bank  sisteminin  birinci  mərhələsini  Mərkəzi  Bank  təşkil  edirsə,  ikinci 
mərhələsini  kommersiya  bankları  təşkil  edir  ki,  onlar  da  universal  və 
ixtisaslaşdırılmış banklara bölünürlər. 
Universal  banklar  -  bütün  bank  əməliyyatları  növlərini,  mülkiyyətin 
istənilən  fomasında  təsərrüfatçılıq  subyektinə  və  istənilən  sahəsinə  və  əhaliyə 
xidmət göstərilməsini həyata keçirir. 
xtisaslaşdırılmış  banklar  -  bir  və  ya  çox  da  geniş  olmayan  bank 
ə
məliyyatlarını  həyata  keçirir.  Amma  müasir  bank  fəaliyyəti  getdikcə  daha 
universallaşır.  Bu,  bank  işinin  elə  inkişaf  səviyyəsi  ilə  bağlıdır  ki,  bu  zaman 
kredit, pul və hesablaşma əməliyyatları bir mərkəzdə təmərküzləşir. 
Kommersiya bankları bir çox müxtəlif funksiyalar yerinə yetirir. 
Sərbəst  pul  resurslarının  səfərbərliyə  alınması  və  təmərküzləşdirilməsi 
funksiyasını  onların  əsaslarından  birinə  aid  etmək  olar.  Bu,  kommersiya 
banklarının prioritet funksiyası və iqtisadi bazisidir. 
Kreditin  verilməsi  əhəmiyyətli  bank  funksiyasıdır.  O  ənənəvi  bank 
xidmətlərini  növünə  aid  edilir.  Bank  krediti  banklar  tərəfindən  haqqı 
ödənilməklə  müəyyən  təminatlılıq,  qaytarabilmə,  müddətlilik  və  s.  bu  kimi 
şə
rtlərlə  borc  verilən  ssuda  kapitalının  hərəkətindən  ibarətdir.  Kredit  bankların 
mənfəət əldə etmələrinin əsas mənbəyidir. 

---

105 
 
Müəssisələrin  fondlarının  və  xüsusi  şəxslərin  pul  gəlirlərinin  dövranı 
prosesində  müvəqqəti  azad  olan  pul  vəsaitlərinin  təkrar  bölüşdürülməsi 
funksiyası kredit verilməsi funksiyası ilə bağlıdır.  
Banklarla  yanaşı,  kommersiya  bankları  təsərrüfat  sövdələri  üzrə  pul 
hesablaşmaları və ödənişlərinin aparılması, tədavül kredit vasitələrinin buraxılışı 
funksiyalarını da yerinə yetirir. 
Kommersiya bankları bir çoxlu sayda əməliyyatlar həyata keçirirlər. Amma 
elə  əməliyyatlar  var  ki,  bank  onlarsız  mövcud  ola  və  fəaliyyət  göstərə  bilməz. 
Bunlara  depozitlərin  qəbulu,  pul  hesablamaları  və  ödənişlərin  aparılması, 
kreditlərin verilməsi aiddir. 
Kommersiya  bankının  balansı  -  mühasibat  balansıdır  və  burada  bankın 
özünün  və  cəlb  etdiyi  vəsaitlərinin,  habelə  onların  kredit  və  digər 
ə
məliyyatlarayatırılmasının vəziyyəti əks etdirilir. Kommersiya bankının balansı 
faktiki olaraq müvafiq tarixə bankın maliyyə qurumu, xarakteri, əməliyyatlarının 
strukturu  və  həcmi  barəsində  təsəvvür  yaradan  cədvəl  toplusudur.  qtisadi 
cəhətdən  inkişaf  etmiş  ölkələrdə  bank  hesabatlarının  milli  sistemi 
formalaşmışdır.  Qeyd  etməliyəm  ki,  son  vaxtlar  kommersiya  banklarının 
balanslarının  müxtəlif  aspektlərinin  təhlilinə  maraq  xeyli  artdığı  müşahidə 
olunur. 
Kommersiya  banklarının  gəlir  mənbəyinin  əsasını  fəaliyyətinin  müxtəlif 
növlərini  təşkil  edir.  Bunlara:  kredit,  diskont,  mühafizə,  zəmanətli,  qiymətli 

---

106 
 
kağızlarla,  depozit  qoyuluşu  fəaliyyətləri  və  başqaları,  xərclərini  isə:  faizli 
məsrəflər, faizsiz məsrəflər və digər məsrəflər aiddir. 
Kommersiya  banklarının  gəlir  səviyyəsinin  qiymətləndirilməsinin  əsas 
üsullarına  bunları  aid  etmək  olar:  gəlir  mənbələrinin  struktur  təhlili,  amillərin 
təhlili. 
Kommersiya  bankının  gəlir  və  xərclərinin  qiymətləndirilməsinin  əsas 
üsulları kimi, gəlir və xərclərin nisbi səviyyəsini əks edən maliyyə əmsallarının 
hesablanılması da daxil etməklə struktur təhlili, gəlir və xərclərinin kəmiyyət və 
keyfiyyət baxımından qiymət verməyə imkan verir. 
Kommersiya  bankının  mənfəətinin  formalaşdırılması  kommersiya 
müəssisəsinin, əməliyyatlar çərçivəsinin, fəaliyyaətdə olası qeydiyyat sisteminin 
spesifik xüsusiyyətləri vasitəsilə müəyyən olunur. 
  
 
 

---

107 
 
Ə
DƏB YYAT S YAHISI 
 
1.
  Banklar haqqında Azərbaycan Respublikasının Qanunu. 4 mart 2005 - ci il. 
2.
  Ş. Ə. Abdullayev, R. V. Əsgərova. Bank işi. Dərslik. Çaşıoğlu. 2009. 
3.
  M. M. Bağırov. Banklar və bank əməliyyatları. Dərslik. Bakı 2003. 
4.
  Z. F. Məmmədov.  Bank fəaliyyətinin əsasları. Dərs vəsaiti. Bakı 2015. 
5.
  Azərbaycan Respublikası Mərkəzi bankının illik hesabatları. Bakı 2013. 
6.
  В. И.  Тарасов . Деньги. Кредит. Банки. Учебное пособие Минск 2005 
7.
  Банковское  лело.  Учебник.  Под.  Ред.  Профессора  О.И.  Лаврушинко 
Москва
 2013 
8.
  Банковское лело. Учебник. Под. Ред. Профессора Г.Г.Коробовой, Москва 
2009 
9.
  Ф. Г. Куликов. Деньги. Кредит. Банки. Учебник. Москва 2009. 
10.
  С.  А.  Ермаков,  Ю.  Н.  Юденков.  Основы  организации  коммерческого 
банка
. Учебник. Москва 2011. 
11.
  Sadıqov E. M. . Bank əməliyyatları. Dərs vəsaiti. Bakı 2010. 
12.
  Деньги.  Кредит.  Банки.  Учебник  Под.  Ред.  Профессора  О.И.Лаврушина 
Москва
 2008 
13.
  Усоскин  В.М.Современный  коммерческий  банк;  управление  оепрации 
Москва
 1993 
14.
 Козлова О. Л. Банковское лело. Учебник. Москва 2012. 
15.
 
 
Алькова
  Р.Г.Банковское дело. Управление в современном банке. Учебное 
пособие
. Москва 2012 
16.
  M. F. Əliyev. Bankların inkişaf istiqamətləri. Bakı 2011.
 
17.
 Aqrar kredit. Səhmdar kredit təşkilatı.  llik hesabat 2014.