Microsoft Word adigozaliv abdulrahman docx
Yüklə 0,57 Mb. Pdf görüntüsü
|
5 1. Fəsil. Kommersiya banklarının fəaliyyətinin ə sasları 1.1. Kommersiya bankı-təsərrüfatçılığın subyekti kimi Bank sisteminin ikinci mərhələsini kommersiya bankları təşkil edir ki, onlar da universal və ixtisaslaşdırılmış banklara bölünürlər. Universal banklar bütün və ya demək olar ki, bütün bank əməliyyatları növlərini (btütün növlərdən olan ə manətlərin qəbulu, qısa- və uzunmüddətli kreditlərin verilməsini, qiymətli kağızlarla əməliyyatları və s.), mülkiyyətin istənilən formasında təsərrüfatçılıq subyektinə və istənilən sahesinə və əhaliyə xidmət göstərilməsini heyata keçirir. xtisaslaşdırılmış banklar bir və ya çox da geniş olmayan bank eməliyyatlarını hayata keçirir. Lakin müasir bank fəaliyyeti getdikcə daha universallaşır. Bu, bank işinin elə inkişaf səviyyəsi ilə bağlıdır ki, bu zaman kredit, pul və hesablaşma ə məliyyatları bir mərkəzdə təmərküzləşir. Xarakterik haldrr ki, "kommersiya bankı" termini bank işinin erkən inkişaf mərhələlətində hələ banklar əsasən ticarətə, əmtəə mübadiləsi əməliyyatlarına ve ödenişlere xidmət göstərərkən meydana çıxmışdır. Müştərilərin əksəriyyətini tacirlər təşkil etdiyindən, onlar kommersiya bankları adlanmağa başlamışdır. Hazırda "kommersiya" termini özünün bank adında ilkin mənasını itirmişdir. O bankın “işgüzar” xarakterini, novü və fəaliyyətlərindən asılı olmayaraq təsərrüfatçılığın bütün subyektlərinə xidmət göstərməyini bildirir. Kommersiya banklarının fəaliyyətinin dayanıqlığı üçün onun likvidlik balansının olması zəruridir, yəni onun kifayət qədər kapitalı olmalıdır, 6 ödəməqabilli olmalıdır, onun kapitallarının keyfiyyətinə qarşı irəli sürülən tələbləri təmin etməlidir. Kommersiya banklarına bənzər təsisatlar hələ lap qədimlərdə mövcud olmuşdur. Qədim Misirdə bank əməliyyatları hele b.e.ə. 2700-cü ildə həyata keçirilirdi. Hammurapinin (b.e.ə. 1704-1662-ci illər) qanunnaməsi sübut edir ki, hələ o zamanlar Babilistanda və Assuriyada vəsaitlərin saxlanılması forması ve ssuda əməliyyatları qanunlarla tənzimlənirdi (vəsaitin saxlanılmasından otrü qanun ödeniş verilməsini nəzərdə tuturdu). Ssudalar təkcə pulla deyil, mal (taxıl, yun, xurma, toxum, yağ və s.) ilə də verilirdi. Ssudalar üzərinə faizlər hesablanırdı, malların saxlanılması yerləri ehramlar idi, belə ki, orada tehlükəsizlik daha çox təmin olunurdu. Lakin müasir anlamda kredit hesablaşma institutu kimi ilk bank taliyada 1407-ci ildə Genuyada (Banka di San Corco) yaranmışdı, ilk bankirlər isə sərraflar (pul dəyişənlər) idilər. Ona görə də "bank" sözünün özü italyanca "banko" (sərraf masası, pul stolu) sözündən əmələ gəlmişdir. Fəqət müasir bankların erkən nümunələri müxtelif dövlətlərdə sənayeləşdirmə prossesinin nəticəsi olaraq yaradılmışdır. Onların erkənləri XVIII əsrdə, qalanları isə XX əsrdə meydana çıxmışdır. lk vaxtlar onların müştəriləri əsasən müəssisələr və həmin müəssisələrin sahibləri idi. Kommersiya banklarından bəziləri elə həmin məqamdan pay iştirakı ilə, müəssisələrin buraxdığı istiqrazlrın satın alınması və ya uzunmtüddətli kreditlərin verilməsi üzrə ixtisaslaşmağa başladı. Digərləri qısamüddətli 7 kreditlər üzre, o cümlədən veksellərin uçotu, depozit vəsaitlərdən maliyyələşdirilən bank aksepti və qısamüddətli kreditlərin verilməsi üzrə ixtisaslaşmağa başladılar. Başqaları isə eyni zamanda hər iki fəaliyyətlə məşğul olurdular ki, bu da onların çoxunun XIX-XX əsrlərin dövri böhranları zamanı müflisləşməsinə gətirib çıxardı. Kommersiya banklarının xarakterik xüsusiyyəti onların ikili ixtisaslaşmasından ibarətdir, yəni təsərrüfatçılıq subyektləri ilə iş və ayrı-ayrı şə xslərin depozitlərinin qəbul olunması zamanı ixtisaslaşmasından ibarətdir. Sonuncular kommersiya banklarına imkan verir ki, təsərrüfatçılıq subyektlərinin fəaliyyətini maliyyələşdirsinlər və habelə özlərinin investisiyalarını maliyyələşdirsinlər. Bu əlamətlərinə görə onlar xaricdə qarşılıqlı kreditlər üzrə cəmiyyətlərə, kooperativlərə (müəyyən fəaliyyətlə meşğul olurlar), özəl müştərilərlə işləyə və mənzil inşası (ve ya alınması) üçün kreditlar verən əmanət banklarına bölünürlər. Kommersiya bankları arasında bütün ölkə ərarisində şöbələri və regional kommersiya bankları olan iri banklar fərqlənir. Qarçılıqlı kredit və kooperativlər cəmiyyəti şəbəkəsinin mövcud olduğu və əmanət banklarlnrn yaradrlmadr[r bir slra olkelerde kommersiya bankları xəzinədalıq bonları, dövlət istiqrazları ilə ə sas əməliyyatları həyata keçirirlər. Bundan əlavə, bir çox hallarda onlar dövlət qiymətli kağızların mütləq vesait yatırımları aparmlıdırlar. Kommersiya bankları ə nənəvi olaraq həm də bankda hesabları olan özəl (xüsusi) şəxslərə onların qiymətli kağızlar portfelinin idarə olunması şəklində xidmətlər də təklif 8 edirdilər. Bununla da onlar birja vasitəçilərinə rəqabət təşkil edirdilər ki, bu da onları bu sahədə xidmətlər sferasında fəal olmayan qarşılıqlı kredit, kooperativ cəmiyyətləri şəbəkəsi və əmanət banklarından fərqləndirirdi. Müasir şəraitdə kommersiya bankının təsərrüfat subyekti kimi anlaşılmasına kifayet qader tez-tez təşkilati-funksional, texnoloji, vasitəçi mövqeyindən yanaşırlar. Bununla da onun güclü idarəetmə alətlərindən biri kimi pul tedavülü və kredit münasibətlərinə xidmət göstərən ictimai inkişaf və təsərrüfat subyekti instrumenti kimi rolu azalır. Bankların mahiyyətinin təhrif olunmuş şəkildə anlaşılması və onların rolunun kiçildilməsi həmin bank təsisatlarının funksiyalarının əsassız şəkildə məhdudlaşdırılmasına gətirib çıxarır. Məsələn, kifayət qədər tez-tez əsasız olaraq paylaşdırma (bölüşdürmə) funksiyası daha çox mənfəət alınması məqsədilə kapitalın yerdəyişməsi birinci yerə ireli çəkilir. Bankların ictimai funksiyası maddi nemətlərin təkrar istehsaltını stimullaşdırmaq və iqtisadi tərəqqinin hərəkətverici qüvvəsi olması - isə kənarda qalır. Bununla belə, müasir kommersiya bankı pul tədavülünün və bütün formalarda kreditin fəaliyyət göstərməsi qaydalarının yaradıcısı kimi çıxış edən təşkilatdır. Ona görə də banklar ölkənin milli sərvətlərinin toplayıcısı rolunda çıxış edir, istehsal və tədavül strukturuna iqtisadi təsir orqanı sayılır. Hazırda daha çox mənfəət götürmək banklar və bank fəaliyyeti haqqında qanunvericilikdə kommersiya bankının orientasiyasında başlıcasıdır. Bank təsisatlarının fəaliyyəti çox rəngarəngdir, ona görə də onların mahiyyyəti kifayət qədər qeyri-müəyyən olur. Müasir cəmiyyətdə banklar Yüklə 0,57 Mb. Dostları ilə paylaş:
|