Microsoft Word \223X?rcl?rinin ucotunun \223Direkt-kostinq\224 v? \223Standart-kostinq\224. doc

 

11 

1.

  normativ  xərclər  məhsul  və  yaxud  xidmətlərin  vahidinə,  həmçinin  satışın 

müəyyən həcminə əsaslanır. 

2.

  smeta  isə  məsuliyyət  mərkəzinə  istinad  edir  və  hər  şeydən  əvvəl  üstəlik 

xərclərin aplanlaşdırılmasında və onlara nəzarət edilməsində istifadə olunur. 

Eyni  zamanda,  həm  material  məsrəflərinin  smetasını  tərtib  etmək  və  üstəlik 

xərclər üçün normativ xərclər müəyyənləşdirmək mümkündür. Smeta və normativ 

xərclər arasındakı əsas fərq ondadır ki, normativlər məhsul vazidi hesabına, smeta 

isə ümumi xərclər üzrə müəyyənləşdirilr. Son nəticədə smeta özlüyündə normativ 

xərclər əsasında tərtib olunur. Məs., tutalım ki,  məhsul vahidinə  material xərcləri 

150  000  manatdır.  Əgər,  biz  200  məhsul  vahidi  istehsal  etməyi  planlaşdırırıqsa, 

onda material xərclərinin smetası 3 milyon manat olar. 

 

1.2. “Standart-kostinq” sistemində xərclərin təsnifatının  

xarakterik xüsusiyyətləri 

 

“Standart xərclər” anlayışı ötən yüzilliyin ikinci yarısında meydana gəlmişdir. 

Həmin dövrlərdə ingilis alimi Frederik U.Teylorun təşəbbüsü ilə idarə olunmasının 

elmi  metodları  hərəkatı  genişlənməyə  başladı.  Sənaye  inqilabının  ən  mühüm 

nəticələrindən birisi olan fabrik sistemi əmək  məhsuldarlığının çox böyük sürətlə 

artmasına  gətirib  çıxardı.  Eyni  zamanda,  menecerlər  müəssisənin  istehlak 

potensialından  optimal  şəkildə  istifadə  etməyi  bacarmalıdırlar.  Teylor  və 

idarəetmənin  elmi  metodlarının  digər  pionerləri  işlərə  texniki  tələblərin 

müəyyənləşdirilməsnin metodolojiyasını işləyib hazırladılar. Başqa sbzlə, görülən 

işlərin  vaxt  standartları,  başqa  sözlə  miqdar  standartları  meydana  gəldi.  Onları 

həqiqi  xərclərlə  müqayisə  etməyə  imkan  yarandı.  Belə  bir  vəziyyət  müəssisənin 

fəaliyyətinə  operativ  idarəetmə  nəzarətinin  müəyyənləşdirilməsi  istiqamətində  ilk 

addımlardır.  Bunların  ardınca  istehalın  təşkili  adı  altında  məşhurlaşan  yeniliklər 

meydana çıxdı.  

Lap  qədimlərdə  məsrəflərin  uçotu  (o  zaman  ümumiyyətlə  məsrəflər 

hesablanmırdı)  həqiqi  məlumatlardan  istifadəyə  əsaslanırdı.  Uçotun  başlıca 

---

 

12 

mənbəyi  məhsulların  həqiqi  maya  dəyərini  müəyyənləşdirməkdən  ibarət  idi. 

Həqiqi  maya  dəyəri  isə  mal-material  ehtiyatlarının  qiymətləndirilməsinə  və  satış 

qiymətlərinin təyin olunmasına əsaslanırdı. Tədriclə, istehsalın təşkili və mühasibat 

uçotu sferalarındakı mövcud ideyaların qarşılıqlı  mübadiləsi həm  uçotda,  həm  də 

idarəetmədə standart xərclər konsepsiyasının etiraf olunmasına gətirib çıxardı. 

Standart  məsrəflərin  müəyyənləşdirilməsi  metodikasının  daha  da  inkişafı  və 

təkmilləşdirilməsi  istehsalın  təkili  üzrə  mütəxəssislər  və  maliyyəçi  ekspertlər 

tərəfindən həyata keçirildi. 

Bu  gün  “Standart  xərclər”  anlayışı  dünyanın  hər  yerində  bütün  sahibkarlıq 

sferalarında hamı tərəfindən qəbul olunmuşdur. Baxmayaraq ki, bu termin ilk dəfə 

istehsal  sferasında  meydana  gəlsə  də,  standart  xərclərdən  sahibkarlığın  bütün 

sferalarında geniş istifadə olunur. 

Respublikanın  iqtisadi  elmləri  və  praktikası  üçün  “standart-kost”  sisteminin 

analoqu məhsulların maya dəyərinin kalkulyasiyasının uçotunun normativ metodu 

hesab  edilir.  Uçotun bu  metodu  isə  müəssisələrinin uçot sistemində hələ ki  geniş 

yayılmamışdır. Bunun da başlıca səbəbi həmçins məhsullar buraxan eyni sahənin 

müəssisələri  üçün  vahid  norma  və  normativlərin  tətbiqindədir.  Hətta  belə 

müəssisələrdə  də  vahid  norma  və  normativlərin  tətbiqini  mürəkkəbləşdirən 

çoxsaylı amillərə hər addımbaşı təsadüf olunur. 

Bundan  bsşqa  planlar  yuxarı  təşkilatlar  tərəfindən  müəyyənləşdirilən 

müəssisələr  üçün  belə  bir  metodun  tətbiqi  maddi  maraq  hissi  oyatmışdır. 

Müəssisədə son nəticədə heç bir reallığa əsaslanmayan normalar yaranırdı ki, bu da 

əslində normativ metodu ideyasını sıfra endirirdi.  

Son  dövrlərdə  müəssisələrin  öz  imkanlarını  gizlətməyə  cəhd  göstərmələri, 

yuxarı  təşkilatların  isə  həmin  imkanları  aşkara  çıxarmağa  çalışmaları  şəraitində 

norma  və  normativlərin  müəyyənləşdirilməsi  və  hazırlanması  ideyasının  özü 

kifayət qədər inkişaf etmişdir. 

Artıq  ölkədə  normalaşdırma  problemləri  ilə  məşğul  olan  məqsədli  elmi-

tədqiqat  institutları,  müəssisələr  də  öz  növbəsində  nomralaşdırma  ilə  birbaşa 

məşğul  olan  xüsusi  xidmət  strukturları  yaradılmışdır.  Belə  xidmət  strukturları 

---

 

13 

əmək  üzrə  çoxsaylı  məlumat  kitabçalarında  toplanılan  və  qruplaşdırılan 

unifikasiyalı  normativləri  və  yaxud  əgər  işləri  reqlamentləşdirilən  çərçivəyə 

yerləşdirmək  mümkün  olmadıqda  normalaşdırmanın  statistik  metodları  tətbiq 

olunurdu. 

Xərclərin  uçotunun  normativ  metodu  normativ  xərclər  (“standart-kost”) 

sisteminə  əsasən  uyğun  gəlir.  Lakin  bu  ideyaların  arasında  müəyən  fərqlər  də 

müşahidə etmək mümkündür. Həmin fərqlər aşağıdakılarda öz əksini tapır: 

1.

  Məhsulların  maya  dəyərinin  kalkulyasiyası  və  mənfəətin  müəyyənləşdiril-

məsi  üsulunda  (ölkə  praktikasında  bütün  bövri  və  üstəlik  xərclərin  tam 

həcmdə maya dəyərinə daxil edilməsi və normativ xərclər) (“standart-kost”) 

sistemində  üstəlik  xərclərin  məhsulların  maya  dəyərinə  qismən  daxil 

edilməsi; 

2.

  Normativlərin  və  standartların  müəyyənləşdirilməsi  üsulunda  (ölkə 

praktikaında daha sərt reqlamentləşdirilən); 

3.

  Xərclərin mühasibat uçotu hesabları üzrə hərəkətində. 

Standart xərcləri planlaşdırma və nəzarət vəzifələrinin həlli ilə əlaqədar idarə-

etmə  uçotu  sisteminə  daxil  etmək  lazımdır.  Onlardan  istifadəninin  vacibliyi 

smetanın tərtib olunması və müəssisənin fəaliyyətinin təhlili ilə əlaqədardır. 

Standart  (normativ)  xərclər  sisteminin  mövcudluğu  bir  sıra  prisipial 

üstünlüklər əldə etməyə imkan yaradır: 

1.

  normativ  xərclər  işin  həqiqi  səmərəliliyini  hesablamaq  üçün  mühüm  va-

sitədir.  Belə  normativ  xərclərin  səviyyəsinə  nəzarət  etmək  üçün  mühüm 

vasitədir. 

2.

  standartlar istehsal xərcləri haqda bütün zəruri informasiyaları əldə etməyə 

hər cür şərait yaradır. 

3.

  normativ xərclərdən istifadə olunması mal-material khtiyatlarının və satılmış 

məhsulların maya dəyərinin uçotunu sadələşdirməyə kömək göstərir. 

Normativ xərclər fəaliyyətini bütün nbvlərində, hər hansı bir istehsalatlarda və 

hər  hansı  bir  mülkiyət  formasında  istifadə  olunur.  Onlardan  sənaye  və  ticarət 

müəssisələri, habelə qeyri-istehsal sferasının müəssisələri istifadə edir. 

---