Microsoft Word \223X?rcl?rinin ucotunun \223Direkt-kostinq\224 v? \223Standart-kostinq\224. doc

 

24 

f)

  əsas  vəsaitlərin,  qeyri-maddi  aktivlərin  və  amortizasiya  olunan  digər 

aktivlərin  dəyərlərinin  ödənilməsi  ilə  əlaqədar  xərclər  (amortizasiya 

ayırmaları şəklində). 

Fəaliyyətin adi növləri üzrə xərclər aşağıdakıları formalaşdırır: 

a)

  xammalın,  materialların, salların və material-istehsal ehtiyatlarının digər 

növlərinin satın alınması ilə əlaqədar xərcləri; 

b)

  bilavasitə baş verən xərclər: 

-

  məhsul  istehsalı,  yerinə  yetirilən  işlər,  göstərilən  xidmətlər  və  onların 

satışı məqsədilə material-istehsal ehtiyatlarının emalı prosesində; 

-

  malların  satılması  (yenidən  satılması)  (əsas  əsaitlərin  və  digər 

dövriyyədənkənar  aktivlərin  saxlanılması  və  istismarı  xərcləri, 

kommersiya xərcləri, idarəetmə xərcləri və i.a.). 

Fəaliyyətin adi növləri üzrə aşağıdakı xərclər mühasibat uçotuna qəbul edilir: 

a)

  xərclərin hesablandığı, lakin ödənmədiyi hallarda; 

b)

  əgər ödəniş etiraf olunan xərclərin yalnız bir hissəsini ödəyirsə.  

Ödənişin  kəmiyyəti  və  kreditor  borcları  təşkilat  və  malsatan  (podratçı)  və 

yaxud digər kontragent arasında bağlanılan qiymətlərdən və şərtlərdən asılı olaraq 

müəyənləşdirilir. 

Fəaliyyətin adi növləri üzrə xərclərdən fərqlənən xərclər sair xərclər adlanır. 

Sair xərclərə aiddir: 

a)

  əməliyyat xərcləri; 

b)

  satışdankənar xərclər; 

c)

  fövqəladə xərclər. 

Əməliyyat xərclərinə aiddir: 

a)

  müəyyən  ödəniş  müqabilində  müvəqqəti  istifadə  üçün  müəssisənin 

aktivlərindən istifadə xərcləri; 

b)

  patentlərdən,  ixtiralardan,  sənaye  nümunələrindən  və  intellektual 

mülkiyyətin digər növlərinin ödənişlə verilməsi ilə əlaqədar xərclər; 

c)

  digər təşkilatların nizamnamə kapitalında iştirakla əlaqədar xərclər; 

---

 

25 

d)

  əsas vəsaitlərin və digər aktivlərin çıxdaş edilməsi və satışı ilə əlaqədar 

xərclər; 

e)

  aldıqları  pul vəsaitlərinə  (kreditlər və  borclar)  görə  müəssisənin ödədiyi 

faizlər; 

f)

  kredit müəssisələri tərəfindən göstərilən xidmətlərin ödənilməsi xərcləri; 

g)

  sair əməliyyat xərcləri 

Satışdankənar xərclərə aiddir: 

a)

  cərimələr, peniyalar, müqavilə şərtlərinin pozulmasına görə sanksiyalar; 

b)

  təşkilatın vurduğu ziyanların ödənilməsi; 

c)

  ötən illərin cari ildə qəbul etdiyi zərərlər; 

d)

  iddia müddəti ötmüş debitor borcları, tutulması reallıqdan uzaq olan digər 

borcar; 

e)

  məzənnə fərqləri; 

f)

  aktivlərin  qiymətlərinin  aşağı  salınması  məbləğləri  (dövriyyədənkənar 

aktivlərdən başqa); 

g)

  sair satışdankənar xərclər. 

Fövqəladə xərclər özündə təsərrüfat fəaliyyətinin fövqəladə hallarda baş verən 

hadisələrlə əlaqədar xərcləri əks etdirir (məs., təbii fəlakət, yanğın, qəza, əmlakın 

milliləşdirilməsi və i.a.). 

 

 

1.5.  stehsal xərclərinin uçotunun müasir modellərinin tətbiqi imkanları 

 

Bazar münasibələri təsərrüfat fəaliyyətinin idarəetmə uçotunun qarşısına daim 

yeni  tələblər  qoyur.  Uçotun  inkişafı  problemlərinin  həllinə  iki  mövqedən 

yanaşmağı bir-birindən fərqləndirmək lazımdır. 

Birinci yanaşma kalkulyasiyanın və hər bir məhsul növü üzrə xərclərə nəzarət 

sisteminin təkmilləşdirilməsinə əsaslanır. Belə yanaşma bütün xərclərin müstəqim 

və  dolayı  xərclərə  bölünməsi  ilə  xarakterizə  olunur.  Xərclərin  uçotu  sistemi  tam 

xərcləri əks etdirməyi nəzərdə tutur. 

---

 

26 

kinci  yanaşma  xərclərin  idarə  olunması  sisteminin,  bazar  rəqabəti  və  digər 

kənar aamillərin təsirindən asılı olaraq idarəetmə qərarlarının qəbulu metodikasının 

təkmilləşdirilməsinə  əsaslanır.  Bu  sistem  ərclərin  daimi  və  dəyişən  xərclərə 

bölünməsini nəzərdə tutur.  

Ümumiyyətlə, birinci yanaşma istehsala, ikincisi isə bazara istinad edir. Tam 

(bütöv) xərclərin uçotu bazasında belə sistemlər yaradılmışdır: nisbi fərdi istehsalın 

amilləri  üzrə  xərclərin  uçotu;  xərclərin  funksional  uçotu;  xərclərin  strukturca 

uçotu; daimi bölüşdürülən xərclərin uçotu. 

Nisbi  fərdi  xərcdərin  uçotu  variantında  məsuliyyət  mərkəzlərinə  və  hazır 

əhsullara elə xərclər aid edilir ki, onlar müstəqim  mənsubiyyətə  malikdir. Bunun 

nəticəsində  ümumi  dolayı  xərclər  yoxa  çıxır  və  bütün  xərclər  müstəqim  xarakter 

daşıyır. Kalkulyasiya obyektlərinin nomenklaturasına satış sferası sifarişlər qruppu, 

sifarişlər və dəst sifarşlər daxil olmağa başladı. 

Xərclərin  daimi  və  dəyişən  xərclərə  bölünməsi  istehsal  güclərinin  istifa-

dəsindən, sifarişlərin, onların təcililiyinin və həmçinin sayından asılı olaraq həyata 

keçirilir. Xərcdlərin uçotu ilə paralel surətdə həmin xərclərə uyğun gələn gəlirlərin 

də uçotu təşkil edilir. Belə bir sistem müəyyənləşdirməyə imkan verir ki, gəlirlərin 

hansı hissəsi xərcləri ödəyir, hansı hissəsi təmiz mənfəəti formalaşdırır.  stehsalat 

amilləri üzrə xərclərin uçotu variantında xərclər amillər üzrə qruplaşdırılır. Amillər 

isə özlüyündə istehsal prosesinin aşağıdakı ünsürlərini xarakterizə edir: 

a)

  işçi qüvvəsinə çəkilən xərclər; 

b)

  əmək alətlərinə çəkilən xərclər; 

c)

  material xərcləri. 

stehlak oluan resurslara çəkilən xərclər təsərrüfat dövranının fazasından asılı 

olaraq aşağıdakı qaydada qruplaşdırılır (şəkil 1.1.). 

Belə yanaşma hər hansı bir resursların istifadə olunması nəticəsində baş verən 

xərclərin istehsal məsrəflərinin tərkibinə daxil edilməsinə yol vermir. 

stehsal  məsrəflərinin  funksional  uçotu  variantının  əsas  ideyası  istehsalat  və 

təşkilat  potensialından  tam  istifdəsində  təzahür  edir.  Sistem  onlardan  istifadənin 

vəzifələrinin və nəticələrinin dəqiq ayrılmasını nəzərdə tutur. 

---