Maşınqayırmanın yaranması
10
İstər xristianlıqda, istərsə də müsəlmançılıqda dindarlar ilahi
kitabların olduqları yerdə başqa kitablara ehtiyac olmadığını təsdiq
etməyə çalışırdılar. Məsələn, xristian kilsəsini ilkin yaradanlardan biri
olan Tretullian deyirdi ki, Yevangeliyadan sonra heç bir elmə ehtiyac
yoxdur. Ərəblərin İsgəndəriyyəni tutduqdan sonra orada yerləşən
məşhur kitabxananı yandırmaları da o dövrdə elmə olan münasibətdən
irəli gəlirdi.
Bu munasibət yeni tarixin başlanğıcına qədər davam etmişdir. XVI
əsrdə yeni elm sahələrinin yaranması çağında inkvizisiya Qalileyi təqib
etməyə və Cordano Brunonun yandırılmasına gətirib çıxarmışdır. Orta
əsrlərdə yeni texniki vasitələrin yaranması ilə məşğul olan mühəndislər
də təqibə məruz qalmışlar. Məsələn, 1579-cu ildə Dançikdə ipəyirən
maşını ixtira edən mühəndis edam edilmişdir. 1598-ci ildə toxucu
dəzgahını ixtira edən Vilyam Lii (ingl.
William Lee) İngiltərədən
qaçmağa məcbur olmuşdur. Buna səbəb əhalinin bu ixtiralar nəticəsində
çoxlu sayda adamın işsiz qalmasından qorxması olmuşdur. Texniki
elmin rolu yalnız maariflənmə dövründə başa düşülməyə başlayır. XIV
Lüdovikin naziri Jan Battistin ilk akademiyanı yaratması ilə elmə olan
münasibət dəyişir. Bundan sonra texniki tərəqqi vüsət alır. Bunun
nəticəsi kimi İngiltərədə XVIII əsrin ortalarında sənaye inqilabı baş
verir. Öncə sənaye cəmiyyəti, sonra postsənaye cəmiyyəti daha sonra
isə texnotron cəmiyyət yaranır. Beləliklə, insan cəmiyyətinini
formalaşmasını iki mərhələyə bölürlər. Birincisi inqilaba qədərki
“ənənəvi cəmiyyət”, digəri isə inqilabdan sonrakı “sənaye cəmiyyəti”
adlanır
[1.1
−
1.4]
.
Göründüyü kimi insanların təbiətlə münasibətində texnikanın və
bununla maşınların tarix boyu müxtəlif tapşırıqların yerinə yetirilməsi
üçün tətbiqi ictimai-siyasi şəraitlə bağlı olmuşdur. Qədim Şərqdə ilk
insan sivilizasiyasının yarandığı dövrdən bəri, insan təfəkkürünün və
idrakının təkamülü ilə sıx bağlı olan texnikanın inkişaf səviyyəsi bu
dövrdə yaşayan xalqların malik olduqları mədəniyyətin mütərəqqilik
göstərici kimi qiymətləndirilir. Müasir dövrdə olduğu kimi
qədimdə də
Maşınqayırmanın yaranması
11
hökmranlar öz hərbi məqsədlərini həyata keçirmək üçün döyüş
maşınlarının tətbiqinə böyük üstünlük vermişlər.
Buna görə də, maşınların bu məqsədlə tətbiqi tarix boyu müxtəlif
mühəndislər tərəfindən araşdırılaraq daha mütərəqqi hərbi texnikanın
ixtira edilməsinə səy göstərilmişdir. Bu təmayül sənaye inqilabına qədər
üstünlük təşkil etmişdir. İnsanların rifahını yaxşılaşdırmaq üçün
maşınların tətbiqi sənaye inqilabından sonra baş vermiş və getdikcə
inkişaf edərək bu günkü səviyyəyə çatmışdır.
Maşınlar, ümumiyyətlə sənaye cəmiyyətlərində istehlak mallarının
hazırlanması üçün əsas vasitəyə çevrilmişdir. Onların tətbiqi qədimdə əl
əməyinə əsaslanan sənətçiliyi üstələyərək, insanları fiziki və psixoloji
yüklərdən azad etməklə istehsal olunan məhsulları kiçik maya dəyəri ilə
böyük miqdarda hazırlamağa şərait yaratmışdır.
Maşınların layihələndirilməsi, təkmilləşdirilməsi və hazırlanması ilə
məşğul olan maşınqayırma elmi sənaye inqilabından sonra, XIX əsrin
ortalarından elmi metodların köməyi ilə sistemli olaraq tədqiq edilməyə
başlanır. Maşınqayırma fundamental tədqiqatlar və elmi metodların
kombinasiyasını özündə əks etdirən tipik texniki elmdir. O,
mexanikadan
və
termodinamikadan
məlum
olan
fiziki
qanunauyğunluqları texniki avadanlıqların konstruksiya edilməsində və
simulyasiya olunmasında tətbiq edir.
Bu gün maşınların avtomatlaşdırılma dərəcəsinin getdikcə artırılması
onların kompleks ölçü, idarəetmə və tənzimləmə sistemləri ilə təchiz
olunmasını tələb edir ki, bu da maşınqayırmada yeni tədqiqat sahələrinin
yaranmasına şərait yaratmışdır.
Maşınqayırmanın
əsas sahəsi “maşınqayırma texnologiyası”
(texnologiya – yunanca
τεχνη (technē) - sənət,
λόγος (lógos) - elm
sözlərindən ibarət olub, sənət, texnika haqqında elm deməkdir)
sayılır.
Maşınqayırmada tətbiq olunan texnoloji proses, verilən hissənin
pəstahdan hazır hala keçməsini təmin edən emal ardıcıllığından ibarət
olub, təkcə maşınların yox, həm də sənayenin başqa sahələrində
tətbiq