İlk texniki alətlər
19
Metalların tapılmasına qədər
insanlar
aləti
uzun
müddət
daşlardan hazırlamışlar. Ona görə
də,
bu
dövrü
daş
dövrü
adlandırırlar. Daş dövrünü üç əsas
hissəyə bölürlər: Qədim daş dövrü
(Paleolit), Orta daş dövrü (Mesolit)
və Yeni daş dövrü (Neolit). Qədim
və yeni daş dövrləri arasında,
təxminən 40 min il bundan əvvəl
insanların
fiziki
cəhətdən
formalaşması baş verir və bu günkü
tipdə olan adamlar, Homo sapiens
yaranır
və
bununla
insan
cəmiyyətinin tarixi başlayır. Şəkil
1.5-də
daş
alətlərin
inkişaf
tarixinin dövrlərə münasibəti təsvir olunmuşdur. Burada göstərilən
bütün inkişaf pillələri Azərbaycandan da yan keçməmişdir. Azərbaycan
ərazisində insanların həyat tərzi və onların əməyə münasibəti də başqa
ərazilərdə təsvir olunanlardan heç də fərqlənmirdi [1.5, 1.6, 1.12].
Daş dövrü Azərbaycanda 2 milyon 700 min il bundan öncə
başlayaraq eramızdan əvvəl IV minilliyə qədər davam etmişdir.
Təxminən 700 min il əvvəl insanlar od əldə etməyi öyrənərək, özlərini
soyuqdan qorumağa, yemək bişirmək, əmək alətlərini düzəltməyə
başladılar. 400
−
300 min il (b.e.ə.) öncə Azərbaycanda məskunlaşmış
ibtidai insanların təkamülündə yeni mərhələ başlanır. Azıx mağarasında
aşkar olunmuş ibtidai insan-neandertalın çənə sümüyü (təxminən 350
min il öncə) buna əyani sübutdur.
100-30 min il öncə ölkə ərazisində orta paleolit dövrü yaşanmış və
bu ərəfədə qədim insanların ibtidai icma quruluşu formalaşmışdır.
Həmin dövr Tağlar mağarasındakı arxeoloji tapıntılar əsasında
tədqiq
Şəkil 1.4. Daş lövhədən kəsici alət.
İlk texniki alətlər
20
Şəkil 1.5. Daş alətlərinin inkişafı (
1 və 2-sivri daş; 3-orta paleolitik alət; 4-
mesolitik mikrolit aləti; 5-neolitdə pardaqlama, mişarlama və
burğulama).
edilmişdir. Bu zaman insanların əsas məşğuliyyəti ovçuluq və yığıcılıq
idi. 30-10 min il öncə Azərbaycanda son paleolit dövrü mövcud idi.
İnsanlar artıq yalnız mağara və zağalarda deyil, həmçinin müxtəlif çay
vadilərində məskunlaşmağa başlayırlar. Məhz bu dövrə qəbilələrin
formalaşması, ilkin incəsənət və etiqadların yaranması təsadüf edir. Bu
zaman əmək alətləri yalnız daşdan deyil, həmçinin müxtəlif heyvan
sümüklərindən də hazırlanırdı.
Orta
Yeni
Neolit
(Yeni da
ş
dövrü)
Q
ə
dim da
ş
dövrü
(Paleolit)
2000
5000
10000
40000
150000
Homo
sapiens
Neandartal
Pitekantrop
İ
btidai tarix
Vaxt
Periodlar
İ
nsanlar
Mesolit
(Orta da
ş
d
ğ
vrü)
Al
ə
tl
ə
r
Abbevillien
Clactonien
Acheuleen
Tayacien
Mousterien
Aurignacien
Magdalenien
İlk texniki alətlər
21
Mezolit Azərbaycanda b.e.ə. 11–8 minillikləri əhatə edir. Artıq bu
dövrdə əkinçilik və heyvandarlığın ilkin formaları yaranır. Bu dövr
başlıca olaraq Qobustandakı qayaüstü rəsmlər və arxeoloji tapıntılar
əsasında tədqiq edilib. Yer
üzündə ibtidai insanın ən
zəngin "
muzey"lərindən biri
sayılan bu ərazidə altı
minəcən qayaüstü rəsm və
ona yaxın qədim insan
düşərgəsi aşkar edilmişdir.
Bu rəsmlərdə o dövrkü
adamların
məşğuliyyəti,
əmək fəaliyyəti, ov və
balıqçılıq
səhnələri
öz
əksini tapmışdır. Arxeoloji
materiallar və rəsmlər sübüt
edir ki, artıq o dövrdə
insanlar ox və kamandan
istifadə etməyi bacarırdılar
(şəkil 1.6).
Neolit Azərbaycanda b.e.ə. VII minilliyə təsadüf edərək Qobustan və
Həsənlitəpə (Cənubi Azərbaycan) arxeoloji materialları timsalında
tədqiq edilmişdir. Bu dövrdən ibtidai insanlarda istehsal xarakterli
təsərrüfat formalaşır, arxaik (primitiv) saxsı məmulatının hazırlanması
başlanır [1.14, 1.15].
Yer üzündə qədim insanların Homo sapiens ilə əvəz olunması tədricən
baş vermişdir. Uzun müddət müxtəlif rayonlarda bu iki insan tipinə aid
olan adamlar yanbayan yaşamışlar [1.12]. Homo sapienslə insan
təkamül prosesinin sonuncu mərhələsinə qədəm qoyur. 40000 il bundan
əvvəl insanların bioloji inkişaf prosesi başa çatdıqdan sonra, onların
genetik inkişafı indiyə qədər stabil olaraq qalmışdır. İnsanların bioloji
inkişafı sonralar mədəni və sivil inkişaf ilə əvəz olunmuşdur.
Yeni
Şəkil 1.6. Azərbaycanda tapılmış daş
ucluqlar.