Maşınqayırmanın tarixinə dair

Antik dövrdə maşınqayırma 
53
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Şəkil 1.23. Qədimdə yüklərin diyircəklərlə daşınması. 
 
güman edilir [1.41].   
Bu  vintin  işləmə  prinsipi  çox  sadədir.  Arximed  vinti,  indi  bizə 
məlum  olan  sonsuz  vintdən  başqa  bir  şey  deyildir.  Sonsuz  vint  bir 
ucundan aşağıda yerləşən su çənində hərəkətli yerləşdirilir, o biri ucu isə 
müəyyən  hündürlükdə  yerləşən  çəndə  hərəkətli  bərkidilir  (şəkil  1.24). 
Vintə  fırlanma  hərəkəti  verildikdə  vintlər  arasında  qalan  su  kütləsi  hər 
dəfə  yeni  götürülən  suyun  hesabına  yuxarıya  sıxılaraq  hərəkət  etdirilir. 
Vintin  ixtirasından  sonra  o,  qaldırıcı  maşında,  presdə  və  böyük  qüvvə 
tələb  olunan  başqa  maşında  da  bu  günə  kimi  geniş  tətbiq  edilir.  Bu 
günkü maşınqayırmanın inkişafını vintlərsiz təsəvvür etmək çətin olardı.   
Yüklərin maili müstəvidə yivli boltun köməyi ilə yuxarıya daşınması 
Arximedin  dövründə  böyük  texniki  inqilab  idi.  Belə  bir  fərziyyə  də 
mövcuddur  ki,  Arximed  vintli  hərəkəti  maili  müstəvi  üzərindəki 
hərəkətdən  almışdır.  Başqa  bir  fərziyyəyə  görə,  vinti  Arximed  Misirə 
səfəri  zamanı  Nil  çayından  əkin  sahələrini  suvarmaq  üçün,  suyu 
yuxarıda  yerləşən  sahələrə  qaldırmaq  üçün  ixtira  edib.  Bu,  bir  fərziyə 
olsa da, tarixi tapıntılar vintin Orta Asiyada tətbiq olunmasını sübut edir. 
 

---

Antik dövrdə maşınqayırma 
54 
 
Vitruvi b.e.ə. 16-13-cü illərdə yazdığı “Memarlıq haqqında on kitab” 
əsərində  o  dövrdə  ilbis  adlandırılan,  su  qaldıran  vint  haqqında 
yazmışdır.  O,  bu  əsərdə  vintin  hazırlanma  texnologiyasını  ətraflı  təsvir 
etmişdir [1.42].  
  
 
 
 
 
 
 
 
 
Şəkil 1.24. Arximed vintinin sxematik təsviri və “METALL ATELIER“ 
firmasının (AFR)  hazırladığı modeli. 
 
Texnikada  Arximedin  əsas  işlərindən  biri  də  hidrostatika  elminin 
təməlini  qoyması  ilə  bağlıdır.  Hidrostatikada  Arximed  qanunu  ilə  o, 
pioner  olaraq  ilk  dəfə  materialların  xüsusi  çəkisi  haqqında  anlayışı 
vermişdir. Arximedə görə, suya batırılan yükün çəkisi qabdan sıxışdırıb 
çıxardığı suyun həcmi ilə mütənasibdir. Bu qanunu o 
ΙΙ
 Heronun verdiyi 
tapşırıq  üzərində  düşünən  zaman  kəşf  etmişdir.  Vitruvinin  yazdığına 
görə  şah  üçün  qızıldan  hazırlanmış  tacın  saflığını  yoxlamaq  üçün 
Arximed uzun  müddət fikirləşəndən sonra, hamamda suya girən zaman 
tənəkədən  tökülən  suyun  onun  çəkisinə  bərabər  olduğunu  aşkar  edir. 
Bununla  o,  məsələnin  həllini  tapmış  olur  və  hamamdan  çıxaraq 
“Heureka,  heureka!  “(yəni,  tapdım)  deyə-deyə  qışqıraraq  qaçır.  Bu 
kəşfdən sonra Arximed şahın tacının çəkisinə uyğun qızılı suya salır və 
sıxışdırılıb  çıxarılan  suyun  həcmini  ölçür. Sonra  tacı  suya  salır  və  axan 
suyun  həcmini  təyin  edir.  Bu  yolla  Arximed  tacın  qızıldan  olmadığını 
təyin edir.    
Bundan əlavə, qədim  salnaməçilərdən  Çeç və Polibi də öz əsərlərin- 

---

Antik dövrdə maşınqayırma 
55
 
də  Arximedin  ballist  və  başqa  döyüş  maşınlarını  romalılarla  döyüş 
zamanı tətbiq etməsindən bəhs edirlər [1.38, 1.39, 1.43].  
Arximed  mühəndis  kimi  II  Pun  müharibəsində  Sirakusi  şəhərinin 
müdafiəsində  iştirakından  sonra  daha  da  məşhurlaşır.  Düzəltdiyi  hərbi 
maşınlarının  köməyi  ilə  Sirakusi  şəhərini  alınmaz  qalaya  çevirən 
Arximed romalı sərkərdə Marçellinin (ingl. Marcelli) əzəmətli ordusunu 
iki il şəhər qalasına yaxın buraxmamışdir.  
Leontin  şəhərini  asanlıqla  alan  Roma  ordusu  bütün  gücünü 
toplayaraq    Sirakusiyaya  hücuma  keçmişdir.  Sərkərdə  Marçellinin 
planına  görə  şəhər  asanlıqla  bir  neçə  günün  ərzində  ələ  keçirilməli  idi. 
Ordunu  quruda  və  suda  şəhərə 
yaxınlaşdıran 
Marçelli 
çoxsaylı 
əsgərlərin  hesabına  şəhəri  5  günün 
içərisində  tam  mühasirəyə  alır. 
Ancaq  Roma  ordusu  Arximedin 
rəhbərliyi  altında  şəhərin  daxilində 
gedən  hazırlıqdan  xəbərsiz  idi. 
Romalılar 
şəhərə  öncə  sudan 
hücuma  keçməyə  cəhd  göstərirlər. 
Marçelli  60-a  yaxın  beş  yelkənli 
gəmilərin  köməyi  ilə  şəhər  qalasına 
sudan  hücuma  keçir.  Tam  silahlanmış  əsgərlərlə  dolu  gəmilər  hücum 
üçün  traplarla  təchiz  olunmuşdular.  Bu  hücumun  qarşısına  Arximedin 
düzəltdiyi  mərmi  atan  maşınlar  çıxarılır.  Göydən  yağdırılan  mərmilərin 
altinda  Roma  gəmiləri  köməksiz  qalaraq  heç  nə  edə  bilmirlər. 
Mərmilərin  uzağa  düşdüyünü    görən  Arximed  yaxın  məsafəyə  daş  atan 
maşınları  işə  salır.  Romalıların  qurudan  hücumu  zamanı  divarlara 
dırmaşan  əsgərlərin  qarşısını  almaq  üçün  qalada  gizlənmiş  maşınlar 
çıxarılır. Onlardan bir hissəsi  çəkisi 250 kq olan daşlar, digərləri böyük 
qurğuşun  parçalar  gətirirdi.  Gəmilərdən  divara  uzadılmış  ağac 
nərdivanlar  kranlarla  tutularaq  yuxarıya  qaldırılır,  sağa-sola  hərəkət 
etdirilərək aşağıya buraxılırdı. Bunun dalınca atılan daş aşağıda, gəmidə 
 
Şəkil 1.25. Gəmilərin müharibədə                         
kranlarla tutulması. 

---

Antik dövrdə maşınqayırma 
56 
 
yerləşən  əsgərlər  arasında  vahimə  yaradırdı.  Onlar  qaçaraq  gizlənməyə 
məcbur  olurdular.  Sonra    Arximedin  göstərişi  ilə  gəmilərin  üzərinə 
ipdən  asılmış  metallik  qarmaqlar  sallanır.  Qalaya  yaxınlaşan  gəmilər 
kranlardakı  qarmaqlar  vasitəsilə  bir  ucundan  tutularaq  yuxarıya 
qaldırılır,  sonra  böyük  hündürlükdən  suya  buraxılırdı  (şəkil  1.25). 
Beləliklə,  böyük  sürətlə  suya  düşən  gəmi  ya  yanı  üstə  düşür,  ya  da 
sürətlə suya girərək içərisinə su dolduqdan sonra  batırdı.  
Marçelli  çətin  vəziyyətdə  idi.  Onun  ordusu  bütün  istiqamətlərdə 
məğlubiyyətə  uğrayırdı.  Romalıların  gecə  vaxtı  şəhərə  hücumunun 
qarşısını almaq üçün  Arximed  qala divarlarında adam boyunda deşiklər 
açır  və  bu  deşiklərdən  düşmənləri  skorpionlarla  atəşə  tutur.  Uzun 
müddət  mühasirədə  qalandan  sonra  Sirakusi  şəhəri  daxildən  olunan 
xəyanətin  hesabına  Marçellinin  qoşunları  tərəfindən  tutulur.  Şəhər 
alınandan  sonra  romalılar  böyük  qəzəb  içərisində  şəhəri  qarət  etməyə 
başlayırlar.  Marçelli  ona  qarşı  maşınlarla  cəsarətlə  döyüşən  Arximedin 
salamat  tapılıb  onun  yanına  gətirilməsinə  göstəriş  versə  də,  Arximed 
əsgərlərin qəzəbinə düçar olur. Əsgərlər onun evini axtaran zaman, goca 
bir  kişinin  qum  lövhənin  üstündə  nə  isə  çəkərək  dərin  fikrə  getdiyini 
görürlər.  Əsgər  gocadan  onunla  getməsini  tələb  edəndə  Arximed 
“Mənim  çevrələrimi  dağıtma!”  deyərək  əsgərə  qəzəblənir.  Bu  sonuncu 
kəlmə  Arximedin  ölümü  ilə  nəticələnir.  Əsgər  əlindəki  xəncərlə  onu 
qətlə yetirir.  
Arximed haqqında əfsanəvi 
şəkildə  təsvir  olunmuş  bu 
tarixin nə qədər reallığa uyğun 
gəlməsi  hələ  də  tarixçilər 
arasında  mübahisəli  olaraq 
qalır.  Amma  buna  baxmaya- 
raq  Arximedin  oz  ağlının 
hesabına  böyük  Roma  ordu- 
sunun  qarşısını  aylarla  alması 
onun düzəltdiyi maşınların  ef-  
 
Şəkil  1.26.  Arximedin  güzgülərlə  düşmən 
gəmilərini yandırmasını təsvir edən rəsm. 
 

---