Мащмуд Няъяф оьлу Фятийев 5 май 1937-ъи илдя Жданов индики
Yüklə 1,59 Mb. Pdf görüntüsü
|
207 Salman Savəcinin qəzəlləri içərisində sufizmin dini- idealist təlimini qəbul edən qəzəlləri də vardır. Bu qəzəllər, təbiidir ki, şairin İraq səbkində yazılan və sufi təliminə meylli olan qəzəllərində ifadə olunurdu. Şairin dinə, ilahiyyata münasibəti də məhəbbət məfhumu altında verilmişdir. O, dini mövzuda yazdığı qəzəllərində də səmimi bir aşiqdir. Salman zəmanəsinin ədalətsizliklərinə qarşı çıxaraq bunu gah açıq, gah da rəmz və işarələrlə ifadə etmişdir. Salmanın lirik şeirlərində sufizmin xalq mənafeini əks etdirən müəyyən tərəqqipərvər cərəyanına rəğbət bəsləyən əsərləri qənaətkarlıq, dünya nemətlərindən əl çəkmək, aza qane olmaq haqqında nəsihətlərlə doludur. Şairin bu nəsihətləri yoxsul kütlələri itaətə çağırmaqla aldadan sufilərin vəzlərindən xeyli fərqlidir. Əslində, dünyanın həyatın, təbiətin gözəlliklərindən kam almaq, onunla yaşamaq, fürsəti əldən verməmək, səadəti eşqdə görmək və s. motivləri Salman Savəcini sufi olmaması ilə bağlamaq daha düzgün olardı. Salmanın yaradıcılığına yaxşı bələd olan XV əsr təzkirəçisi Dövlətşah Səmərqəndinin qeyd etdiyinə görə, Salman Savəcidən əvvəl heç kəs şeir və qəsidə «sənəti»ndə Zülfüqar Şirvaninin qəsidəsi kimi qəsidə söyləməmişdir. Bu fikri Seyid Əzim Şirvani də təsdiq etmişdir. Burada «Məsnu» qəsidə, yəni şeir daxilində süni yolla düzəldilən şeir nəzərdə tutulurdu. Fars dilli Azərbaycan ədəbiyyatında həmin növ qəsidənin ilkin nümunələrini XII əsrdə Qivami Gəncəvi, XIII əsrdə Zülfüqar Şirvani yaratmışlar. Qəsidənin bu növü şairdən çox böyük ustalıq tələb edirdi. Böyük özbək şairi Əlişir Nəvai də Salmanın «məsnu» qəsidələri kimi qəsidə yazmış və özünün etirafına görə, Salman kimi sənətkarlıq nümunəsi göstərə bilməmişdir. Fars dilli ədəbiyyatda Salman Savəci 208 qəsidənin ən parlaq nümunələrini yaradan şair kimi xatırlanır. Herat məktəbinin bir çox nümayəndələri də Salmanın böyük ustalıqla yazdığı qəsidələrinin təsiri altında yaradıcılıq nümunələri göstərsələr də Salman qədər uğur qazana bilməmişlər. Ona görə də Ə.Nəvai Salmanın adını fars dilli ədəbiyyatda qəsidə janrının böyük ustadları Xaqani, Ənvəri, Kamal İsmayıl, Zəhir Faryabi ilə bir cərgədə çəkirdi. Salmanın qəsidələrinə münasibətini bildirən Ə.Cami şairi «gözəl və müvəffəqiyyətli söz söyləyən şair» kimi qiymətləndirmişdir. Salman Savəci qəsidələrində istilaçı hökmdarların, şahların kəskin tənqidi çöx mühüm yer tutur. Nizami ədəbi ənənələrini davam və inkişaf etdirən şair öz əsərlərində, xüsusilə qəsidələrində qəsbkar müharibələrlə insanları fəlakətə sürükləyən hökmdarları, onların qətlü-qarətlə həyatı iflasa uğradan ədalətsizliklərini qamçılayır, onlara nəsihət yolu ilə xalq kütlələrinin müdafiəçisi kimi çıxış edir, xalqın yer üzündəki rifahı və səadətinin qorunmağını, yoxsul kütlələrin taleyini düşünmüşdür. Salmanın qəsidələrində dini mövzular da öz yerini tapmışdır. Şair dini mövzularda, dövlət adamlarının, yüksək vəzifəli insanların mədhində də insanlara həyat dərsi verir, onlara məxsum mənəvi keyfiyyətləri, yüksək əxlaqi dəyərləri təbliğ edirdi. Salman ədəbi irsinə öz məftunluğunu bildirən Məhəmməd Füzuli təəssübkeşliklə Salmanı dənizə, özünü isə onun müqabilində bir qərtəyə bənzədir, onunla fəxr etdiyini, böyük qürur hissi ilə şeirlərini təsirli və qüvvətli sənət nümunələrindən hesab edirdi. Salman qəsidələrində realizm meyli ən çox hallarda özünü büruzə vermiş, bədii söz ustası kimi lirik tərzdə təbiətin və insan surətlərinin təsvirində real lövhələri və faktları öz şeirinə gətirmişdir. Salman Savəci ədəbi irsi Azərbaycan ədəbiyyatının 209 bədii fikrinin inkişafında mühüm rol oynamışdır. Salmanın yaradıcılıq irsi Azərbaycan və türk ədəbiyyatında güclü təsir qüvvəsinə malik olmuşdur. Məhəmməd Füzuli. Qazi Bürhanəddin, Məazi Təbrizi, Bədr Şirvani, Hamidi, İmadəddin Nəsimi, Şah İsmayıl Xətai kimi Azərbaycan şairləri əsərlərində Salmanın adını hörmətlə yad etmiş və ya özlərini onun varisi adlandırmışlar. Salman Savəci XIV əsrdə Nizami ədəbi məktəbinin davamçılarından biri kimi də məşhurdur. Şairin «Cəmşid və Xurşid» lirik-epik məsnəvisi (poeması) Nizami ilə başlayan müəyyən mənada romantik poeziyanın bu dövrdə davamı idi. «Cəmşid və Xurşid» poeması zəngin fantaziya ilə yaradılmış şifahi xalq ədəbiyyatının romantik üslubunda qələmə alınmış əsərdir. Salman bu əsəri Nizami Gəncəvinin «Xosrov və Şirin» poemasına cavab olaraq yazmışdır. Salman Savəci Yaxın Şərqin fars dilli ədəbiyyatında ənənəvi «Fəraqnamə» («Dəhnamə») lirik-romantik poemasını da qələmə almışdır. Bu məhəbbət dastanları özünün ideya-bədii xüsusiyyətlərinə görə şairin lirikası ilə üzvi surətdə bağlıdır, romantik poeziyanın ən yaxşı nümunələrindəndir. «Cəmşid və Xurşid» əsərində məhəbbət tamamilə real məzmuna malik dünyəvi məhəb-bətdir, onun romantik mahiyyəti də elə bundadır. Əsərin qəhrəmanları yaşadıqları cəmiyyətdən narazı deyillər. Onlar səadətlərinə çatmaq üçün mübarizə aprır, istək və arzularına yetişirlər. Əsərdə romantika real həyatla əlaqədə inkişaf edir, həyatın özündən qüvvət alır. Məhəmməd Füzuli «Cəmşid və Xurşid» əsərinin üslubi xüsusiyyətlərindən «Leyli və Məcnun» poemasında istifadə etmişdir. Salman Savəcinin real insan sevgisini tərənnüm edən «Fərağnamə» poeması yığcam forması, lirik vüsəti və 210 başqa bədii keyfiyyətləri ilə «Fərağnamə» («Dəhnamə») janrının özündən əvvəlki ənənələrinin müvəffəqiyyətli davamı və öz dövründə ardıcılları sırasında şeriyyəti və sənətkarlığı baxımından layiqli yer tutur. Fars dilində yazan şairlər sırasında lirik şeirdə olduğu kimi, epik janrda da Salman Savəcinin əsərləri öz xəlqiliyi və humanist ideyaları ilə seçilir. Şairin qəzəl, qəsidə, rübai və digər lirik şeirləri divanında ictimai-fəlsəfi, əxlaqi fikirlər baxımından əsas yer tutur. Salman Savəcinin Şərq şeirinin bütün növlərini əhatə edən zəngin yaradıcılığı böyük bir ədəbi məktəb yaratmış, bu ədəbi məktəbin davamçıları üçün bir örnək olmuşdur. Yüklə 1,59 Mb. Dostları ilə paylaş:
|