Мащмуд Няъяф оьлу Фятийев 5 май 1937-ъи илдя Жданов индики
Yüklə 1,59 Mb. Pdf görüntüsü
|
199 ayrılıq haqqında bir dastanı öyrəndim. Onlar həmişə bir-biri ilə xoşsöhbət olublar. Onlardan biri dünyanın cəlallı padşahı, o birisi isə dünyanın cəlallı Günəşi (gözəli) idi (85, vər. 284 b). Onlar bir-birini ürəkdən, candan sevərdilər. Lakin: دﺎﺘﻓ ﻰﺋاﺪﺟ نﺎﺸﻧﺎﻴﻡ ﺮﺧﺂﺏ دﺎﺒﻡ ﻰﺋاﺪﺟ ىﻼﺏ رد ﺲآ ﻪآ (88, vər. 284 b) (Axırda onların arasında ayrılıq düşdü ki, heç kəs ayrılıq bəlasını görməsin). Şair göstərir ki, hökmdarın göstərişinə görə, o da bu dastanı yazmağa başladı ki, dünyada bir yadigar qalsın. Salman yazır ki, ona görə də keçmiş zamanlardan iki dostun ayrılığı haqqında bir dastanı öyrəndim və bu on məktubdan ibarət dastanı qələmə aldım. ىﻮﻧﺄﻡ تﻮﺴآ رد ﻩﻮﻠﺟ ﻢهد ىوﺮﺴﺧ ءﻪﻡﺎﻧ ﻦﻳز ءﻪﻡﺎﻧ ﻩد ﻪآ (88, vər. 284 b.) (İstəyirəm) şaha həsr etdiyim bu on məktuba («Dəhnamə»yə) mənəvi bir cilvə verim). Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, Salman bu əsəri 61 yaşında ikən qələmə aldığını qeyd etmişdir. Oğlu Mahmuda nəsihət hissəsində S.Savəci artıq qocaldığını, ömrünün fərəhli günlərinin keçib getdiyini, zəmanənin onun ömrünü puç etdiyini, hündür sərv boyunun artıq əyildiyini göstərirdi (83, vər. 282 b). İndi isə artıq: ﻦﻡ ﺖﺳد زا ﺪﻳﺁ ﻰﻤﻧ ﭻﻴه ﻖﺣ مﻮﺷ ار ﺶﻤﻐﻴﺏ ﺎﺗ ﻪآ رﺎآ ﮔ راذ (88, vər. 282 b.) (Əlimdən heç bir iş gəlmir ki, ömrümü qəmsiz keçirəm), – deyirdi. Salman Savəci elə buradaca oğluna deyir ki, o 40 ildir ki, bu xanədanın nemətindən bəhrələnir, çörəyini 200 yeyir. Salman oğlu Mahmuda padşaha sədaqətlə qulluq etməyi nəsihət edir, atasını ləyaqətlə əvəz etməsini tapşırır (88, vər. 283 a), cavanlıq dövrünü qənimət bilməyi məsləhət görürdü. «Fərağnamə» məsnəvisi mütəqarib (yaxud təqarüb) bəhrində yazılmışdır. Hərçənd mütəqarib vəzni bu mövzu üçün uyğun gəlmir, lakin Salman bu məsnəvini olduqca şirin bir dildə yazmışdır. Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, Ə.Cami «Fərağnamə»nin bədiilik cəhətdən yaxşı təsir bağışladığını və lətif bir kitab olduğunu qeyd etmişdir. Mütəqarib (yaxud təqarüb) bəhri bir beytdə 8 dəfə fə’Ulündən ibarətdir. Təqarüb sözünün lüğəti mənası «yaxınlıq»dır, daha doğrusu, bu bəhri təşkil edən «fə’Ulün» təf’ilələri sürətli bir ahənglə bir-birinə yaxınlaşmış şəkildə olduğu üçün ona mütəqarib bəhri deyilir. Əruz vəzninin mütəqarib bəhri ilə yazılan ilk türk-uyğur abidəsi Yusif Xas Hacibin «Qudatqu-bilik» poeması olmuşdur. Fars dilli ədəbiyyatda isə Ə.Firdovsi X əsrdə «Şahnamə»ni bu bəhrdə yazmışdır. S.Savəcinin «Fərağnamə»si «Divan» ədəbiyyatının tipik nümunələrindən hesab edilə bilər. Əsər minacat, peyğəmbərin tərifi ilə başlayır. Poemada yuxarıdakı qeydlərimizdən əlavə baharın, xəzanın, qışın təsviri və s. verilir. Məsnəvinin əsas iştirakçıları və baş surətləri Məlik və Məhbubdur (başqa mənada Aşiq və Məşuq). Məsnəvinin həcmi çox da böyük deyildir. Ayrılıq haqqında yazılmış bu kiçik məsnəvi 1100 beytdir. Məsnəvinin məzmununu yalnız Məlik və Məhbubun bir-birinə məktubları təşkil etmir. Məliklə Məhbubun bağda ziyafət qurmaları, Məhbubun çeşmə başına getməsi, Məlikin onun ardınca getməsi, sonra isə Məhbubun küsüb getməsi, Məliklə Məhbubun bir-birinə səba vasitəsilə sifariş göndərmələri, nəhayət, Məhbubun həlak olmasıdır. 201 Məsnəvinin sonunda şair şaha təsəlli olaraq Günəş və Ayın, gündüzlə gecənin, Gül və bülbülün, Şirin və Fərhadın, Leyli və Məcnunun, Vamiq və Əzranın ayrılığını xatırladır. Dastanın əsas süjet xəttinə daxil olan hadisənin təsvirindən daha çox əlavə təsvirlər, şeirlər, mənzum hekayələr çoxluq təşkil edir. Şeiriyyətcə diqqəti cəlb edən mənzumələrdən biri də «Pərvanə və bülbül hekayəsi»dir. Bu mənzum hekayədə nağıl olunur ki, yaz gecəsi çöldə məclis qurulmuşdu. Pərvanə bülbülün nalələrindən usanıb söyləyir ki, eşqin səfası əziyyət çəkməkdirsə, bəs bu şivən nə üçündür? Nə üçün məşuqun əlindən dad çəkirsən? Ey bülbül, gərək sən aşiqliyi məndən öyrənəsən. Mən yansam da, bir dəfə inlərəm, – dedikdə ﭽ ﻠﺏ و رﺎﻳ ﺖﺨﺏ ﻰﺋﻮﺗ مزور ﻩﺮﻴﺗ ﻦﻡ ﻪآ راز ﺪﻴﻝﺎﻨﺏ ﻦﻳا ﺪﻴﻨﺷ ﻞﺒ رد ﻪآ ﻰهر ﺖﻝود و ﺖﺳارﺎﻳ ﺖﺨﺏ اﺮﺗ ﺎﭙ ﻰهﺪﻴﻡ نﺎﺟ قﻮﺸﻌﻡ ى (88, vər. 294a) (Bülbül bu sözdən nalə çəkdi və dedi: Mən bədbəxtəm, sən isə xoşbəxt və bəxtiyarsan ki, öz məşuqənin ayağı altında can verirsən). Bülbülün ah-naləsi əbəs deyil. Onun gözü baxa-baxa yarı solur, puç olur. O isə yarını yola salıb hicranla yaşayır və s. Bu kiçik və maraqlı mənzum hekayəni Azərbaycanın xalq şairi, professor Bəxtiyar Vahabzadə Azərbaycan dilinə nəzmə çevirmişdir. Poemada dünyəvi hisslər, həyat, yaşamaq eşqi, saf həqiqi məhəbbət, insanın həyata bağlılığı və cazibədar təbiət gözəlliyinin tərənnümü öz əksini tapmışdır. Təbiidir ki, Salmanın bu romantik poemasının yazılmasına Nizaminin «Leyli və Məcnun»unun və Marağeyi Əvhədinin (1274-1338) «Dəhnamə» («Məntiq ül-üşşaq») (1307) məsnəvisinin də təsiri olmamış deyildir. «Dəhnamə» Marağeyi Əvhədinin epik şeir sahəsində ilk 202 qələm təcrübəsidir. 1307-ci ildə yazdığı bu əsərdə şair real insan sevgisini ön plana çəkmişdir (34, 235). Əsərdə iki gəncin təmiz məhəbbəti əsas yer tutur. Aşiq bir qızı sevir, uzun müddət onun vüsalına can atır. Məktubla hisslərini açıb qıza bildirir. Onun məktubunu səba yeli ünvana çatdırır (34, 235). S.Savəcinin də «Fərağnamə»si on məktubdan, daha doğrusu, «dəh namə»dən ibarətdir. Şah İsmayıl Xətai (1486-1524) də 1506-cı ildə 200 il Əvhədidən sonra Azərbaycan dilində «Dəhnamə» yazmışdır. «Dəhnamə» ilə «Fərağnamə»nin adları eyni olmasa da, məzmun, süjet və üslubunda müəyyən oxşarlıq vardır. Müəlliflərin hər ikisi iki gəncin – Aşiqlə Məşuqun (S.Savəcidə Məliklə Məhbubun) öz ürək sözlərini səba yeli vasitəsilə bir-birinə göndərmələri təsvir olunur. Şah İsmayılın «Dəhnamə»si, S.Savəcinin müasiri İbn İmad Fəqih Kirmaninin (- 1373) «Dəhnamə» və ya «Məhəbbətnamə», M.Əvhədinin «Dəhnamə» və ya «Məntiq ül- üşşaq» əsərləri də on aşiqanə məktubdan ibarətdir. XV əsrin istedadlı şairlərindən Xəlili (1408-1485) də təsəvvüfi ruhda «Fərağnamə» poemasını qələmə almışdır (34, 317). «Fərağnamə» klassik farsdilli Azərbaycan bədii nəsri içərisində sənətkarlıq məziyyətlərinə, dilinin sadəliyi, süjet yığcamlığına görə, S.Savəci bədii irsinin gözəl nümunələrini özündə əks etdirir. S.Savəcinin «Fərağnamə» poeması əsl sənət nümunəsi kimi özündən sonrakı şeir və ədəbiyyat həvəskarlarının böyük marağına səbəb olmuşdur, hətta «Fərağnamə»yə eyni adlı nəzirələr də yazıldığı ədəbiyyat tarixinə məlumdur. Qeyd etməliyik ki, «Şərq ədəbiyyatında və eləcə də orta əsrlər Azərbaycan poeziyasında işlənən ədəbi formalardan biri də «Dəhnamə»dir. «Dəhnamə» forması özünün bədii üslubu, obrazlar aləmi, hadisələrin təsviri və ifadə formasına görə orijinal xüsusiyyətlərə malikdir» (33, 45). Ç.S.Sasanianın Yüklə 1,59 Mb. Dostları ilə paylaş:
|