Мащмуд Няъяф оьлу Фятийев 5 май 1937-ъи илдя Жданов индики
Yüklə 1,59 Mb. Pdf görüntüsü
|
191 seçdiyi həmin mövzunun sultanın istədiyi şəkildə qələmə aldığına işarə etmişdir. Əsər həmin vaxtlarda fars dilli ədəbiy- yatda yaranan yeni orijinal mövzu idi. Bu əsər tamamlandıqdan altı il sonra Arif Ərdəbili «Xosrov və Şirin» mövzusuna müraciət edərək Sultan Üveysin şərəfinə «Fərhadnamə»ni yazıb tamamladı. Bu ənənəni Əssar Təbrizi davam etdirməyə başladı. Əssar Təbrizi «Cəmşid və Xurşid» və «Fərhadnamə» əsərlərinə bənzər «Mehr və Müştəri» (778-ci hicridə, 1376-cı il miladi) poemasını yaratdı. «Cəmşid və Xurşid» məsnəvisindəki kimi «Fərhadnamə»də * də əsərin qəhrəmanı Çin fəğfurunun oğludur. «Cəmşid və Xurşid» məsnəvisinin süjet xətti ilə «Fərhadnamə»nin süjet xəttində bəzi oxşar cəhətlərə təsadüf edirik. «Cəmşid və Xurşid»də Cəmşid öz sevgilisi Xurşidi tacir dostu Mehrabın köməkliyi ilə tapırsa, Fərhad da rəssam Şapurun vasitəsilə öz səadətinə çatır. Cəmşid ilk gündən Rum qeysərinə özünün Çin şahzadəsi olduğunu demədiyi kimi, Abxaziya padşahı da Fərhadın kim olduğunu, onun əsil- nəsəbini əvvəllər bilmir. Cəmşidlə Xurşid ilk dəfə ziyafət zamanı görüşür və fürsət düşdükdə öz eşqlərini bir-birinə bildi- rirlər. Həmin vəziyyət Fərhadla Abxaziya memarının qızı Gülüstan arasında da buna bənzərdir. Fərhad Gülüstanı sevən bizans şahzadəsini öldürərək öz istəyinə nail olur. Cəmşid isə rəqibi – Şam şahzadəsi Şadişahı məğlub etdikdən sonra Xurşidlə izdivaca razılıq alır. Fərhadın şücaətinə heyran qalan Abxaziya çarı onun şahzadə olduğunu xeyli vaxtdan sonra bilir. Cəmşidi də bir bazərgan kimi tanıyan Rum qeysərinə də Cəmşidin Çin fəğfurunun oğlu olması çox sonralar məlum olur. «Cəmşid və Xurşid» ilə «Fərhadnamə» ayrı-ayrı * Ясяр щаггында ятрафлы мялумат цчцн бах: Нцшабя Араслы, Ариф Ярдябили вя онун «Фярщаднамя» поемасы. Бакы: Елм, 1979, 169 с. 192 mövzulardır, lakin birinci ilə ikincidə bir sıra oxşar cəhətlərin olması bizə belə bir əsas verir ki, «Fərhadnamə»nin müəllifi «Cəmşid və Xurşid»dən xəbərdar olmuş, onun bəzi yadda qalan epizodlarından təsirlənmiş, yeri gəldikcə öz əsərində onlardan istifadə etmişdir. «Cəmşid və Xurşid» məsnəvisindəki bəzi səhnələri eynilə Əssarın «Mehr və Müştəri» poemasında da görürük. Məsələn, Cəmşid öz «donanması» ilə dənizdə üzərkən şiddətli tufana düşür, gəmisi suda qərq olur. O, bir tir üzərində üzüb insan yaşamayan cəzirəyə gəlir və fəlakətdən nicat tapır. Eyni səhnə «Mehr və Müştəri» poemasının da süjet xəttinə daxil edilmişdir. Mehr də gəmisi qərq olarkən tir ilə özünü xilas edir. Bu kimi epizodların Şərq xalqlarının şifahi xalq ədəbiyyatından götürülməsinə şübhə yeri yoxdur. Lakin qeyd etməliyik ki, həmin epizodlar XIV əsr farsdilli ədəbiyyatda ilk dəfə Salman Savəcinin adını çəkdiyimiz poemasında istifadə edilmişdir. Əssarın göstərilən poemasındakı digər cəhətləri də Salman Savəcinin «Cəmşid və Xurşid» məsnəvisi ilə müqayisə etmək olar. Əssar Təbrizi «Mehr və Müştəri»ni sifarişsiz yazmışdır. Salman Savəci isə əsərin yazılması səbəbində qeyd edir k, yeni bir səpkdə əsər yazmasını ondan Sultan Üveys tələb etmişdir * (100, 11). «Mehr və Müştəri»nin müəllifinə yeni səpkdə əsər yazmağı tövsiyə edən isə onun həmsöhbətidir (110, vər. 8a, 14). Maraqlıdır ki, Salman Savəci Cəmşidi Şapur şahın oğlu kimi göstərmiş, Əssar da şahzadə Mehri Şapur şahın vəliəhdi kimi vermiş və o, bütün xüsusiyyətlərinə görə istər-istəməz Cəmşidə oxşadılmışdır (110, vər.9a; 19). «Cəmşid və Xurşid» məsnəvisindən gördüyümüz kimi, Çin fəğfuru Şapur şah oğlu Cəmşidin Xurşidə olan məhəbbətindən onu çəkindirə bilmədiyi kimi, «Mehr və Müştəri»də də Şapur * Бу барядя яввялки гейдляримизя бах. 193 şah Mehrin eşqinə, sədaqətinə mane ola bilmir; Mehr də Cəmşid kimi tac-taxtı tərk edərək öz istəklisini yad ölkələrdə axtarmağa gedir (110, vər.58b-61b) (11, 123). «Mehr və Müştəridə» də bəzi romantik səhnələr «Cəmşid və Xurşid»dəkinə bənzəyir. Mehr də Cəmşid kimi şirlə, adamyeyənlərlə vuruşur, o, müharibə meydanlarında qoçaqlıq göstərir (110, vər.70b-74a, 141-146). Aşağıdakı sətirləri müqayisə etdikdə Əssarın bəzi ifadələrində də S.Savəcinin təsirini aydın görürük: «Cəmşid və Xurşid»də mütribi Nişatəmgizin oxuduğu qəzəldəki: ﺮﻧ ود ﻰهز ﮔ ﻪﺘﻔﺧ ناﻮﻏرا ﺮﺏ ﺖﺘﺴﻡ س ﻪﺘﻔﺧ نﺎﻤآﺎﺏ و ﺮﻴﺗ ﺎﺏ ﻮﺗ ﺖﺴﻡ كﺮﺗ ود (100, 75) (İki nərgiz kimi məst gözlərin Ərğəvan üstündə yuxuya getmiş, sənin iki xumar (gözəl) gözlərin ox və kamanla yatmışdır), – beyti sanki «Mehr və Müştəri»dəki: د و ﭽ ﺶﻤﺷ ﭽﻤه فﺮﻃ رﺪﻧا ﻪﺘﻔﺧ ﻰﺘﺴﻡز راﺪﻧﺎﻤآ نﺎآﺮﺗ و ﮔ راﺰﻝ (11, 25) (Onun iki gözləri sanki ox atan türklərdir (gözəllərdir) ki, onlar məstlikdən (xumarlıqdan) gülzara tərəf yatmışlar). «Cəmşid və Xurşid»in belə bir təsir dairəsi, məsnəvidəki mövzu yeniliyi bir sıra şərqşünasların nəzər-diqqətindən yayınmadığındandır ki, Salman Savəcini XIV və XV əsrlərdə Nizami təqlidçiləri arasında görkəmlilərdən hesab etmişlər (60,71). Salmanın müasirləri ilə yanaşı sonrakı dövr sənətkarlar da şairin adını yuxarıda qeyd etdiyimiz poemasının mövzusu əsasında özlərinin eyni adlı əsərlərini yaratmışlar. Məsələn, XV əsrdə yaşayıb-yaratmış məşhur türk şairi Əhmədi də Salman Savəci yaradıcılığından təsirlənən Yaxın Şərq sənətkarlarından olmuşdur. Əhmədinin «Cəmşidi-Xurşid» adlı lirik-epik poema 194 yazması bizə məlumdur. Təəssüf ki, həmin əsərlə tanış olmadığımıza görə, onun S.Savəcinin eyni adlı mənzuməsi ilə nə dərəcədə əlaqədar olub-olmadığını hələlik deyə bilməyəcəyik. Lakin Azərbaycan alimlərindən C.Qəhrəmanov «Əsrarnamə» barədə elmi-tədqiqat əsərində göstərir ki, Əhmədi «Cəmşidi-Xurşid» poemasını Salman Savəcinin «Cəmşid və Xurşid» poemasına nəzirə yazmışdır (25, 11). Türkiyə müəlliflərindən Dr.Yaşar Akdoğan «Ahmedi divanı’ndan seçmeler» kitabında Əhmədinin «Divan»ı haqqında məlumatında göstərir ki, Əhmədinin «Cəmşid və Xurşid» poeması beş min beytdir, Salmanın eyni adlı əsərindən fikir və mövzu almaq surətilə yazılmışdır. Yaşar Akdoğan yazır ki, Əhmədinin bu məsnəvisi bir tərcümə və ya köçürmə deyil, orijinal bir əsər səviyyəsinə qədər yüksəlmişdir (42, 51). İnternet ünvanından belə bir məlumat əldə etdik ki, XIV yüzillikdə yaşamış Əhmədi Salman Savəcinin «Cəmşid və Xurşid» məsnəvisini eyni quruluş və məzmunda türk dilində işləyərək onun həcmini daha da genişləndirmişdir. Salmanın «Cəmşid və Xurşid» məsnəvisi (poeması) 1996-cı ildə Ankarada nəşr olunmuşdur (139). Nizami ədəbi məktəbinin XVI əsr Yaxın Şərq ədəbiyyatında davamçılarından Əbdi bəy Şirazinin (1515-1580) «Cami-Cəmşidi» poemasında da S.Savəcinin «Cəmşid və Xurşid» mövzusunun təsiri açıq-aydın duyulmaqdadır. Əvvəla, Əbdi bəy də poemasının quruluşunda Savəci üslubundan istifadə edir, Cəmşidin dilindən qəzəllər verir, «Cəmşid və Xurşid» məsnəvisindəki «Cəmşid və Xurşid» əsərində olduğu kimi, burada da Mehrab Cəmşidə sevgilisi Dilara haqqında danışır, onları bir-birinə qovuşdurmaqda bir vasitəçi rolunu oynayır, və s. (30, 46-54). * Maraqlıdır ki, Əbdi bəy * Щямин ясяр барядя ятрафлы мялумат цчцн бах: Ябцлфяз Рящимов. Ябди бяй Ширази (щяйат вя йарадыъылыьы), Бакы, 1970. Yüklə 1,59 Mb. Dostları ilə paylaş:
|