Мащмуд Няъяф оьлу Фятийев 5 май 1937-ъи илдя Жданов индики
Yüklə 1,59 Mb. Pdf görüntüsü
|
195 Şirazinin bu poemasındakı bəzi epizodik səhnələr eynilə S.Savəcinin «Cəmşid və Xurşid» məsnəvisindəki kimidir. Əbdi bəyin Cəmşid surəti, bir tərəfdən əfsanəvi-əsatiri Cəm, yaxud Cəmşid surəti ilə birləşirsə, Salman Savəcinin Cəmşid surəti isə yuxarıdakı qeydlərimizdən də göründüyü kimi, həyatda mövcud olan real varlıqdır, əfsanəvi Cəmşid, yaxud Firdovsinin «Şahnamə»sindəki Cəmşidin təkrarı deyildir. S.Savəci «Cəmşid və Xurşid» məsnəvisinin kompozisiyasına çox saylı qitə, qəzəl və rübailər daxil edərək onları hadisələrin inkişafı və qəhrəmanların vəziyyəti ilə üzvi surətdə əlaqələndirmiş, əsəri lirik boyalarla zənginləşdirmişdir. Bu parçalarda verilən ictimai-fəlsəfi mühakimələr məsnəvinin daha da maraqla oxunmasına kömək etmiş, poema üslubunda yenilik yaratmışdır. Salman Savəci məsnəvinin özündə bəlkə də bu cəhətə işarə etmişdir: دﺎﻳ ﻩد ﻦﺨﺳ زا اﺮﻧﺎﻬﺟ ﮔ ﺎ د ﺖﺳدز ىر ﮕﻴ ىرﺎﺜﻧ ﻦآ ﺮﺏ شر ا ﺮﺏ ﻰﺋﺎﻬﻝﺰﻏ ﻰﻋﻮﻧ ﺮه ز ﺰﻴﻡﺁ ﻢه رد ﺖﻳﺎﻜﺣ ﺲﻨﺟ ﺮهز ﮕﻨ ﺮﻳ (100,12) (Dünyaya sözdən yadigar qoy, başqa bir əl ilə onu (o sözləri) hər cür hekayələr, hər növ qəzəllərlə bəzə, ucalt!). Şair məsnəviyə müxtəlif vəzndə, müxtəlif ölçüdə 45 qəzəl, 21 rübai, 13 fərd daxil etmişdir. Məsnəvinin sonu moizə, hekayə, nəsihət, qocalıqdan şikayət adlanan 31 beytdən ibarət hissə və kitabın yazılma tarixi barədə qeydlərlə tamamlanır. Məsnəvidəki qəzəllərin bir qismi şairin «Divan»ında da mövcuddur, * lakin istər Salman «Divan»ının çapında, istərsə də * Салман Савяъинин «Ъямшид вя Хуршид» мяснявисинин щяъми бизя мялум олан «Диван»ынын нцсхяляриндя 3200 бейтдир. 2660 бейт яся- рин мязмунуну тяшкил едир, 480 бейтя гядяр гитя, гязял, рцбаи, фярд- ляр, 69 бейт ися моизя, нясищят, щекайя вя ясярин йазылма тарихи олан щиссялярдир. 196 bizə məlum olan əlyazmalarında təsadüf etdiyimiz lirik parçalar xüsusi tədqiqat işi tələb etdiyindən bu barədə ötəri məlumatla kifayətlənməyi lazım bilirik. Yeri gəlmişkən bir daha qeyd edək ki, görkəmli Azərbaycan şairi Məhəmməd Füzuli «Leyli və Məcnun» poemasında Salman Savəcinin adını çəkmiş, «sənaxanlıqda» (mədh etmək, tərifləməkdə) özünü ona bənzətmişdir: ﻪآ ﻪﺴﻳو نﺎﻄﻠﺳ ناﻮﺧﺎﻨﺛ ﻢﺸﻤﻝوا ﻪآ ﻪﻤﻴآ ﻦﻡ ﭽﻴﻨ نﺎﻤﻠﺳ نو (121, 25а) (Mən kimə ki, olmuşam sənaxan, Sultan Veysə ki, neyçün Səlman). Qeyd etməliyik ki, Füzulinin ərəb, fars, Azərbaycan dillərində gözəl qəsidələr yazdığı məlumdur. Şair özünün «Leyli və Məcnun» poemasını Türkiyə sultanı Sultan Süleymana ithaf etmiş və əsərin giriş yerlərinin birində böyük hüsn-rəğbətlə Salman Savəcini xatırlaması bizi bir daha inandırır ki, M.Füzuli Salman Savəcini qeyd-şərtsiz olaraq ustad sənətkar, görkəmli qəsidəçi şair kimi etiraf etmiş, bədii irsinə yaxından bələd olmuş, ondan təsirlənmişdir. Eyni zamanda S.Savəcinin məmduhu Sultan Üveysin adını «Leyli və Məcnun» poemasında dərin ehtiramla çəkən şair onu «sərdari- müəzzəmü mükərrəm» (ədalətli və əzəmətli sərdar), «zatının elmli, ədəbli və şücaətli» olduğunu tərif etmişdir. Şübhəsiz ki, Füzulinin böyük hörmətlə adını qeyd etdiyi Sultan Üveysin rəsm və şeir yazmaqda xüsusi bacarığına və elm, ədəbiyyat və incəsənətin inkişafına göstərdiyi xidmətə, Salman Savəci və bu kimi şairlərin yazıb-yaratmasına bəslədiyi qayğıya işarə etdiyini başa düşməliyik. Mərhum füzulişünas alim M.Quluzadə qeyd edirdi ki, Füzuli Azərbaycan şeiri tarixində, həmçinin Şərqdə «Leyli və Məcnun» mövzusunun işlənməsi tarixində ilk dəfə lirik-epik poemaya lirik qəzəllər daxil etmişdir. Deyilənlərə əlavə 197 etməliyik ki, böyük şairə bu yolu seçməkdə ilk örnəyi Əmir Xosrov Dəhləvidən olan və Salman Savəcinin «Cəmşid və Xurşid» əsərində eyni üslubun işlənməsinin təsir göstərməsi heç bir şübhə doğurmur, çünki məhz bu üslub son dəfə Salmanın məlum poemasında tətbiq olunmuşdur. Maraqlıdır ki, «Cəmşid və Xurşid» məsnəvisində Cəmşidin Şamla söhbəti (100, 65-66), M.Füzulinin «Leyli və Məcnun»unda Leylinin çıraqla söhbəti (14, 104), yaxud Cəmşidə aşiq olması xəbərini eşidən anası Əfsərin Xurşidi qalada həbs etdirməsi, dayəsi Ketayunun Xurşidə nəsihəti (100, 97-98), «Leyli və Məcnun»da anasının Leylini məktəbdən çəkindirməsi, ona nəsihəti parçası ilə eynidir (14, 60, 64). Ağa Bozorq Tehraninin məlumatına görə, hələ XIX əsrdə də S.Savəcinin «Cəmşid və Xurşid» əsərinin nəzirəçiləri olmuşdur. Belə müəlliflərdən biri də Fərrux (1287-ci hicri ilində öldürülüb – 1870/71 m.) adlı şair idi. A.Tehraninin qeyd etdiyinə görə, bu şair də «Cəmşid və Xurşid» adlı məsnəvi yazmışdır (69, 500). Gətirdiyimiz misallar aydın göstərir ki, Salman Savəcinin «Cəmşid və Xurşid» məsnəvisi gözəl lirizm, real həyati hadisələrlə zəngin olub, azad bəşəri hissləri özündə tərənnüm edən bədii əsər kimi böyük təsir qüvvəsinə malik olmuş, Yaxın Şərq, eləcə də Azərbaycan və Türkiyənin tanınmış şairlərinin yaradıcılıq irsinə əsaslı təsir göstərmişdir. Fars dilli ədəbiyyatın görkəmli sənətkarları sırasında adı yalnız qəsidəsi şair kimi tanınmış, qəzəl sahəsində müvəffəqiyyətlər əldə etmiş Salman Savəcinin «Cəmşid və Xurşid» poeması, şübhəsiz ki, poema sahəsində Nizami ədəbi məktəbinin layiqli nümunələrindən idi. Yaxın Şərq ədəbiyyatında Nizami Gəncəvi ədəbi məktəbinin sonrakı inkişafı üçün əsaslı təsiri olmuş bu əsərin tədqiqi və hərtərəfli öyrənilməsi XIV əsr Azərbaycan ədəbıyyatında boşluq təşkil edən dövrün öyrənilməsi baxımından ciddi elmi əhəmiyyət kəsb edir. 198 3.2. «Fərağnamə» poeması «Fərağnamə» poemasının yaranma tarixi bir əhvalatla bağlı olaraq qələmə alındığı barədə «Həbib üs-siyər» və «Rövzətüs- səfa» təzkirələrinin müəllifləri məlumat vermişlər. Bağdad hakimi Xacə Mərcanın oğlu Bayram şah Sultan Üveyslə olduqca səmimi dost idilər. Aralarındakı münasibət o dərəcəyə çatmışdı ki, onlar bir gün belə bir-birindən ayrı ola bilməzdilər. Lakin hicri 761-ci ildə (1361-ci il) bu iki dost arasında işrət məclisində mübahisə düşür və Bayram şah küsərək Təbrizdən Bağdada gedir. Bu ayrılıq bir müddət davam edir, sonra Bayram şah (mənbələrdə bəzən Bayram bəy də adlandırırlar) yenidən Təbrizə qayıdır, Sultan Üveyslə barışıq edir, tezliklə gilanlılarla müharibəyə yollanır və həlak olur. Salman Savəci bu poemasını «Fərağnamə» («Ayrılıq dastanı)» adlandırmasının məhz kitabın yazılma səbəbində şah Sultan Üveysin tələbilə olduğunu qeyd etmişdir: ﻩﺎﺷ ار ﻩﺪﻨﺏ ﻰﺒﺷ ﭙ رد ﺪﻧﺎﺸﻨﺏ و دﺮآ ﺐﻠﻃ ﺖﺨﺏ زوﺮﻳ ﺎﭙ ﺖﺨﺗ ى (88, vər. 284a) (Bir gecə o xoşbəxt taleli şah (Sultan Üveys – M.F.) məni yanına çağırdı və taxtının yanında yer göstərdi). Şair adı çəkilən əsərdə qeyd edir ki, şah şeirdən, sənətdən söhbət açdı, mənim söhbətlərimə qulaq asdı və: ﺎﻧ نﺁ ﻪآ قاﺮﻓ رﺪﻧا ﺖﺳاﻮﺧ ءﻪﻡﺎﻧ ﻦﻡز قاﺮﻓ ﺮﺳاﺮﺳ ﺪﺷﺎﺏ ﻪﻡ (88, vər. 284b). (Məndən başdan-başa ayrılıqdan söhbət gedən bir dastan istədi). Salman yazır ki, mən də öz növbəmdə qədim zamanlarda (ehtimal ki, buna bənzər) iki sevgili dost arasında baş vermiş Yüklə 1,59 Mb. Dostları ilə paylaş:
|