Малик башга бир јердә дејир

İYİRMİ DÖRDÜNCÜ FƏSİL

XATƏMİYYƏT (PEYĞƏMBƏRLƏRİN SONUNCUSU)

«Məhəmməd aranızdakı kişilərdən heç birinin atası deyildir. Lakin O, Allahın rəsulu (elçisi) və peyğəmbərlərin sonuncusudur»⁵³.

Artıq bizə məlum oldu ki, bir şəriətin başqa bir şəriət ilə əvəz olunması, yalnız və yalnız zamanla əlaqəlidir. Bütün alimlər belə bir fikirdədirlər ki, hər hansı bir şəriətin müəyyən dövrdə qüvvədə olub və bir müddətdən sonra yeni şəriət gəlməsi ilə əvəz olmasına, yalnız zamanın tələb və ehtiyacları səbəb olmuşdur. Buradan belə bir sual meydana gəlir: elə isə heç bir şəriət sonuncu olmamalı və zaman dəyişdikcə, şəriətlər bir-birini əvəz etməlidir?

Əvvəlki fəslimizdə bu suala cavab verərkən qeyd etdik ki, belə bir məntiqə əsaslanan şəxslər, iki şeyi bir-biri ilə qarışdırmışlar. Onlar belə güman edirlər ki, zamanın tələbləri dəyişilir dedikdə, yalnız bəşəriyyətin sivilizasiya səviyyəsinin əvəz olunduğu nəzərdə tutulur. Bunun üçün də, müasir dövrün ehtiyaclarını aradan qaldırmaq üçün Allah tərəfindən yeni peyğəmbər göndərilməlidir. Lakin bu heç də belə deyildir. Sivilizasiyanın dəyişilməsi ilə zamanın tələbləri heç də qanunların əvəz olunmasına səbəb olmur. Yəni şəriətin özündən əvvəlki şəriəti nəsx etməsinin əsas səbəbi də, əvvəlki şəriətin qüvvədə olduğu müddət ərzində bəşərə bəyan olunan şeyləri dərk edə bilməməsi olmuşdur. Tədriclə bəşər inkişaf edir və yeni şəriət daha kamil formada göndərilir. Nəhayət o elə bir səviyyəyə gəlib çatır ki, artıq vəhyə ehtiyac duymur. Demək, bəşərin vəhyə olan ehtiyacı məhduddur. Bu mənada ki, istər ilahi maarif, istərsə də ictimai və əxlaqi qanunlar baxımından, bir sıra maarif, mətləb və məsələlər bəşərin elm, təcrübə və şüurundan xaricdir. Yəni bəşər yiyələndiyi elm ilə onları dərk edə bilmir. Elm və şüuru naqis olduğuna görə vəhy onun köməyinə gəlir. Belə olduqda, da artıq bir çox sonsuz məsələlərin vəhy yolu ilə bəşəriyyət çatdırılmasına heç bir lüzum yoxdur. Bəşər vəhyə o zaman daha çox ehtiyac duyur ki, onu qəbul edib qoruyub-saxlamağa qadir olmuş olsun.

Bəşəriyyətin yeni şəriətə ehtiyac duymasına səbəb olan amillərdən biri də, əvvəlki şəriətin camaat tərəfindən təhrif olunub, başqa bir hala salınmasıdır.

Peyğəmbərlərin üzərinə düşən vəzifələrdən biri də, keçmiş peyğəmbərlərin gətirdikləri şəriətləri qoruyub-saxlamaq və onları bəşəriyyətə çatdırmaqdan ibarətdir. Yəni hər bir peyğəmbərin insanlara verdiyi təlim və gətirdiyi şəriət, insanların tarix boyu təhrif etdikləri əvvəlki peyğəmbərlərin verdikləri təlim və gətirdikləri şəriətin bir hissəsini təşkil edir. Bu həqiqəti həm Qurani-kərim, həm də bəşəriyyətin əldə etdiyi təcrübə təsdiq edir. Məsələn, Quran nazil olmaqla, Tövratla İncili nəsx etmiş, lakin təlimlərinin bəzilərini qoruyub saxlamışdır. Yəni bu ilahi kitablar insanlar tərəfindən nəsx olunduqdan sonra Quran nazil olaraq bu həqiqəti aşkara çıxarmışdır ki, insanlar onları təhrif etmiş və hər iki kitabın orjinalı hal-hazırda aradan getmişdir. Bütün bunları nəzərə alaraq, Qurandan əvvəl nazil olmuş səmavi kitabların təhrif olunduğuna yəqinlik hasil edirik. Götürək, Quranda İbrahim (ə)-ın millətini və onun təkallahlığın təbliğ üsulunu. Qüreyş özünü İbrahim (ə)-ın nəslindən hesab edirdi, lakin bütünlüklə aradan getməkdə olan İbrahim peyğəmbərin şəriət və təlimləri idi. Onlar orada istədikləri dəyişiklikləri aparmış və onu demək olar ki, tamamilə təhrif etmişdilər. Ənfal surəsinin 35-ci ayəsində bu haqda buyurulur: «Onların Beytül-həramdakı namazı (duaları), fit verib əl çalmaqdan başqa bir şey deyildir».

Demək, İbrahim (ə) öz dövründə namazı vacib etmişdir. Onun vacib etdiyi namaz, həqiqətən ibadətin bir hissəsini təşkil edirdi.

İbadət – yəni Allaha şükr və səna etmək, Onun qarşısında son dərəcədə müti olmaq və Onu bütün eyb və nöqsanlardan uzaq bilmək. Xarici görünüş baxımından İbrahim (ə)-ın qıldığı namaz bizim qıldığımız gündəlik vacib və müstəhəbb namazlardan fərqli olsa da, o da qıldığı namazlarda Allaha şükr və səna etmiş, Onun qarşısında xalisanə bəndəlik etmiş və müqəddəs Zatını bütün eyb və nöqsanlardan uzaq hesab bilmişdir. İnsanlar həmin namazı o qədər təhrif etmişlər ki, Quran nazil olduğu dövrdə yalnız əl və fit çalmaqdan ibarət olmuşdur. Deməli, peyğəmbərin gördüyü işlərdən biri də, özündən əvvəlki peyğəmbərlərin gətirdikləri şəriəti təlim etmək və qoruyub-saxlamaqdan ibarət olmuşdur. Bunun üçün də Quran İbrahim (ə) haqda buyurur: «İbrahim nə yəhudi, nə də xaçpərəst idi. O, ancaq hənif (batildən haqqa tapınan, haqqa yönəlmiş olan) müsəlman (Allaha təslim olan) idi. Allaha şərik qoşanlardan deyildi»⁵⁴.

Yəhudilər deyirdilər ki, İbrahim də, təriqəti də bizim yəhudilik təriqəti olmuşdur. Nəsranilər də bunu təkrar edərək belə bir əqidədə olmuşlar ki, onların dini İbrahim (ə)-ın gətirdiyi dinin kamil formasıdır və onun şəriəti yeni nəsrani şəriəti ilə nəsx olaraq aradan getmişdir.

Başqa bir ayədə buyurulur: «(Ya Peyğəmbər!) Allahın «dini qoruyub saxlayın, ona düzgün riayət edin, dində ayrılığa düşməyin!» – deyə, Nuha tövsiyə etdiyini, sənə vəhy buyurduğunu, İbrahimə, Musaya v İsaya tövsiyə etdiyini dində sizin üçün də qanuni etdi. Sənin dəvət etdiyin (tövhid dini) müşriklərə ağır gəldi. Allah istədiyi kimsəni Özünə (peyğəmbər) seçər və tövbə edib Ona tərəf qayıdan kəsi də doğru yola yönəldər»⁵⁵.

Yəni müxtəlif təriqət və etiqadlar sonralar təhrif nəticəsində, təəssübkeş şəxslər tərəfindən meydana gəlmişdir. Əgər onların uydurduqları, dinə əlavə və ya ondan ixtisara saldıqları şeyləri kənara qoyarıqsa, bütün ilahi dinlərin eyni məqsəd və hədəf daşıdığının şahidi olarıq.

Buradan belə bir nəticəyə gəlirik ki, bütün peyğəmbərlər özləri və özlərindən əvvəlki dinləri yaşatmış və qoruyub-saxlamaqla məşğul olmuşlar. Demək, Adəm (ə)-dan həzrət Məhəmməd (s)-a kimi bütün dinlərin mahiyyəti eyni, şaxələri isə bir qədər fərqli olmuşdur. Göndərilmiş hər bir yeni peyğəmbər, qüvvədə olan şəriəti əlavə və təhriflərdən qoruyub-saxlamış və insanlara haqqı batildən ayırmağa köməklik etmişdir. Buradan belə bir sual meydana gəlir: sonuncu peyğəmbərdən əvvəllər də bəzisi xurafata qapılmış və dinləri təhrif etmişlər, yoxsa sonrakı dövrlərdə yaşayan inkişaf belə bir xüsusiyyətə malik olmuşlar? Sözsüz ki, bəşərin təbiəti dəyişilməmişdir. Həzrət Məhəmməd (s)-dan əvvəl necə olmuşlarsa, ondan sonra da eləcə də qalmışlar.

Şair deyir: {şairin adı qeyd olunmayıb}

Dinini arayıb araşdırdılar,

«Bəs» deyincə, azaldıb çoxaldılar.

Görəsən, sən özün belə tanımazsan onu.
Belə olmasaydı, sayı-hesabı bilinməyən firqə və məzhəblər meydana gələ bilərdimi?

Bildiyimiz kimi bidət İslam dininə də yol tapmışdır və sonuncu imam həzrət Hüccət ibni Həsənin qeybə çəkildiyinə etiqadı olan bir müsəlman kimi «yəti bi dinin cədidin – gəldiyi zaman yeni dinlə qarşılaşacaq» cümləsindən belə bir anlam əldə edirik ki, zühur etdiyi zaman insanlar onun cəddinin (Peyğəmbərin (s)) dinində, yəni müsəlman olduqlarını deyəcək və dinə saysız-hesabsız əlavələr olunduğu üçün (İmam Zaman (ə) islahatlar apararkən) onlara belə gələcəkdir ki, bu İslam dini deyil, başqa bir dindir. Həqiqi İslam zühur etməklə, onun özü bərpa edəcəkdir.

Bir çox hədis və rəvayətlərdə nəql olunmuşdur ki, İmam Mehdi (ə) zühur edərkən, bir çox ev və məscidləri sökəcək və camaat elə güman edəcəkdir ki, o özü ilə yeni din gətirmişdir.

Vəhy yolu ilə bəşərin həqiqətə çatmaq üçün istedad baxımından deyil, islahatçıya olan ehtiyac baxımından sabiq dinin islahatçısı olan peyğəmbərin sonuncu şəriət sahibi olmasını necə başa düşə bilərik? Burada da iki mətləbə işarə etməliyik. Onlardan biri heç bir şübhə doğurmayan, hər zaman sonuncu dində belə islahat və islahatçıya olan ehtiyacından ibarətdir. Yaxşı işlərə dəvət və pis işlərdən (əmr be məruf və nəhy əz münkər) çəkindirməyin özü islahatın bir növüdür. İmamlardan nəql olmuş hədisdə deyilir: «Bütün dövr və əsrlərdə dini təhrif edən ifratçıların yalanlarını üzə çıxaran islahatçılar olur».

İslahat və islahatçılara olan ehtiyaca dair heç bir şəkk-şübhə yoxdur. Lakin fərq burasındadır ki, əvvəlki şəriətlər qüvvədə olduğu dövrlərdə insanların təhrif və bidətlə mübarizə aparmaqa nə qüdrəti olmuşdur, nə də bacarığı. Bunun üçün Allah tərəfindən peyğəmbərlər göndərilməli və bu işi həyata keçirməli idi. Xatəmiyyət dövrünə xas olan xüsusiyyətlərdən biri də, islahat üçün islahatçı qüvvələrin mövcud olmasıdır. Bu səbəbdən də Əhli-Beyt davamçıları İmam Zaman (ə)-ı peyğəmbər kimi yox, imam kimi qəbul edir.

Peyğəmbər (s) bildikləri bütün şeyləri Əli (ə)-a təlim vermiş, o da yiyələndiyi elm və dini bilikləri öz övladlarına təlim vermiş və beləliklə, imamlar bu tükənməz xəzinəni biri digərinə miras qoymuşdur. Peyğəmbər (s)-ın bəyan etdiyi bütün şeyləri məsum imamlar bizlərə çatdırdıqları üçün vəhyə artıq heç bir ehtiyac qalmayır. Çünki onlar peyğəmbərin bəyan etdiyindən artıq heç bir şey söyləməmişlər.

Burada belə bir mətləbə işarə etmək istəyirəm: ətrafında xurafat meydana gəlmiş məsələlərdən biri də, dinin oyanış məsələsidir. Bir vaxtlar «dini təfəkkürün oyanışı» adı altında dini təşkilatların birində çıxış edirdim. Çıxışlarımın birində qeyd etdim ki, hər şeydə olduğu kimi dində də müxtəlif cərəyanlar meydana gəlir və kitabın əvvəlində qeyd etdim ki, su öz mənşəyindən çıxarkən saf, axara düşdükdən sonra isə müxtəlif səbəblər üzündən bəzən öz saflığını itirməyə başlayır. Bunun üçün də suyun aludə olmasının qarşısı alınmalı və onu əvvəlki hala qaytarmaq üçün lazımı tədbirlərə əl atmaq lazımdır. Lakin təəssüflər olsun ki, bu sahədə də müxtəlif fikirlər meydana gəlmişdir. Xoşbəxtlikdən bəşəriyyət üçün göndərilmiş sonuncu ilahi din, yəni müqəddəs İslam dini haqla-batili bir-birindən ayırd etmək üçün ixtiyarımıza məntiqi meyarlar qoymuşdur.

Dini oyanış məsələsi (əvvəl sünnü sonralar şiə məzhəbində) müsəlmanlar arasında hicrətin II və ya III əsrindən meydana gəlmişdir. Buna da səbəb? dində yaranmış bidətlər olmuşdur. Zaman keçdikcə yaşadığımız evin, istifadə etdiyimiz avtomobillərin rəngi dəyişildiyi və onlar köhnəldiyi kimi illər, əsrlər keçməklə dində də bəzi bidətlər meydana gəlmişdir. Bunun üçün də bir neçə ildən bir dini yeniləşdirmək və onu xurafat və bidətlərdən təmizləmək üçün islahatçılar meydana gəlmişlər.

Hacı Nurinin «Əhvalul-ummə» və başqa bir yazıçının «Rəuzatul-cənnat» adlı kitablarını mütaliə edərkən, bu məsələ ilə qarşılaşdım. Misal olaraq, orada deyilir: «Mirzə Şirazi XIV, mərhum Vəhid Bəhbəhai XIII, Mühəqqiq Kərəki XI, Təbəri V, mərhum Koleyni IV, İmam Rza (ə) III və imam Baqir (ə) II əsrin əvvəllərinin islahtçıları olmuşlar».

«Dini oyanış» barədə çıxış etmək istərkən bu fikrə gəldim ki, məhz bu mövzu haqda söhbət açam. Lakin hədis kitablarının birində bu mətləbə dəlalət edəcək bir hədislə də qarşılaşmadım. Əhli-sünnə mənbələrinə də müraciət etdikdə, bu məzmunda tapdığım yeganə hədisə Əbi Davudun «Sünən» adlı hədis məcmuəsində rast gəldim. Əbu Hüreyrənin (lə) Peyğəmbər (s)-dan nəql etdiyi hədisdə deyilir: «Allah, hər yüz ildən bir bu ümmətə dinini təzələmək üçün bir islahatçı göndərir». Əbi Davuddan başqa bu hədisi kimsə nəql etmədiyi bir halda, şiə alimləri bunu nəyə əsasən qəbul etmişlər?

Əhli-sünnə mənbəsində nəql olunan bu hədisin, necə deyərlər bəxti gətirməmişdir. Onlar belə bir fikrə dalmış və öz kitablarında bu mövzu haqqında bir çox yerlərdə söhbət açmışlar. «Allah, hər yüz ildən bir bu ümmətə dinini təzələmək üçün bir islahatçı göndərir» - dedikdə, islahatçının dinin bütün sahələrində islahat aparması nəzərdə tutulur, ya sahəyə ayrı-ayrı islahatçıların göndərilməsi? Məsələn, din sahəsində din, tibb sahəsində də tibb alimi islahat işləri aparmışdırmı?

Hərçənd, burada da şəxsi mənafe hər şeyə üstün gəlmişdir. Belə ki, hər hansı bir alimi yaşadığı dövrün islahatçısı hesab etmək istədikdə, xəlifəni razı salmaq üçün onun üzərinə başqa bir vəzifənin düşdüyünü bildirmiş və xəlifəni dini islahatçı kimi qələmə vermişlər.

Məsələn, II əsrdə islahatçı xəlifə Ömər ibni Əbdül Əziz, III əsrin əvvəllərində isə Harun ər-Rəşid olmuşdur. VII əsrdə əhli-sünnə məzhəbi dörd yerə bölündükdən sonra belə bir sual meydana gəldi: Hər bir məzhəbin ayrı-ayrılıqda öz islahatçısı olmalıdır, ya dördü üçün bir islahatçı kifayətdir? Belə bir qənaətə gəlindi ki, gərək hər məzhəbin ayrı-ayrılıqda öz islahatçısı olsun. Beləliklə, hər yüz ildən bir Əbu Hənifə, Şafei, Hənbəli və Maliki məzhəblərinin də öz islahatçıları meydana gəldi. Sonra digər məzhəblər barədə də bu fikir irəli sürüldü. Peyğəmbər (s)-ın buyuruğu əsas götürülərək belə bir nəticəyə gəlindi ki, müstəqil bir məzhəb kimi gərək şiə məzhəbinin də özünün ayrıca islahatçısı olsun. Görək, tarix boyu şiə məzhəbinin islahatçıları kimlər olmuşlar? Aparılan araşdırmadan sonra belə bir qənaətə gəlindi ki, II əsrin əvvəllərində şiə məzhəbinin islahatçısı Məhəmməd ibni Əli Əlbaqir (ə), III əsrin Əli ibni Mussa Rza (ə) və IV əsrin əvvəllərinin islahatçısı isə, Şeyx Koleyni olmuşdur. Bu məsələni bütün məzhəblər üçün elə hey genişləndirmiş və bunu xəlifə və hakimlərə belə aid etmişlər. Belə bir tərzi-təfəkkür təbii olaraq, öz təsirini şiə məzhəbinə də göstərmişdir.

Bir çox kitablara müraciət etdikdən sonra belə bir qənaətə gəldim ki, şiə məzhəbinə belə bir tərzi-təfəkkürü Şeyx Bəhayi daxil etmişdir. O da bu hədisi həqiqət olaraq nəql etməmişdir. Sadəcə olaraq, «Rical» adlı risaləsində Şeyx Koleyini barədə söhbət açdıqda, bu mətləbə işarə edərək yazır: «Görün Şeyx Koleyni nə qədər böyük şəxsiyyət olmuşdur ki, əhli-sünnə alimləri onu şiə məzhəbinin islahatçısı hesab etmişlər».

Şeyx Bəhayi geniş məlumata malik olmuş böyük bir alim idi. O, əhli-sünnə alimlərinin fikir və nəzəriyyələri barədə də kifayət qədər məlumat əldə etmişdir. Bu sözü deməklə o, hədisin mötəbərliyini yox, Şeyx Koleyninin fəzilət və dahiliyini bildirmək istəmişdir. Onun haqda söz düşdükdə, dəfələrlə deyərdi: «Şeyx Koleyni o qədər böyük şəxsiyyət olmuşdur ki, əhli-sünnə alimləri də onun sözlərinə etimad etmiş və şiə məzhəbinin islahatçılarından biri hesab etmişlər».

Rical barədə kitab təlif etmiş, digər alimlər də Şeyx Bəhainin sözlərini öz kitablarında nəql etmiş və tədriclə, şiə məzhəbinin davamçıları da bunu həqiqət olaraq qəbul etməyə başlamışlar. Şeyx Bəhaidən yüz-iki yüz il sonra, yəni XI və XII əsrlərdə bəzi xəyalpərəst şəxslər bu hədisin kök və mənşəyinə diqqət yetirmədən, onu mötəbər hədis kimi öz kitablarında nəql etmiş və beləliklə, başqa bir düyün meydana gətirmişlər (Mənim fikrimcə şiə maarifi bu iki əsrdə, yəni XII və XIII əsrlərdə tənəzzülə uğradığı kimi başqa əsrlərdə tənəzzülə uğramamışdır. Yəni əgər tənəzzül tariximizə nəzər salmaq istəsək, gərək bu iki əsrdə baş vermiş cərəyanlara nəzər salaq).

Əhli-sünnə alimləri Şeyx Koleynidən başlayaraq XIV əsrədək, bu minvalla davam etmişlər. Onların fikrincə, XIV əsrdə şiə məzhəbinin islahatçısı Mirzə Şirazi olmuşdulr. Lakin onların belə bir qənaətə haradan və necə gəlmələri məlum deyildir. Daha çox təəccüb doğuran isə, Hacı Mir Molla Haşim Xorasaninin «Montəxəbut-təvari» adlı kitabında bu məsələyə toxunaraq, ardıcıl olaraq şiə məzhəbinin islahatçılarının bir-bir adlarınını çəkməsidir. Hətta onun özü məsələyə diqqət yetirdikdə, yazdıqlarının həqiqətlə uyğun gəlmədiyinin şahidi olur. Çünki elə bir şəxsiyyətlər tarixə iz buraxmışlar ki, biz onları tam cəsarətlə islahatçı adlandıra bilərik, lakin Şeyx Tusi yüz illiyin əvvəlində yaşamadığı üçün diqqətdən kənarda qalmışdır (bəlkə də Şeyx Tusi kimi İslam dininə xidmət etmiş ikinci bir şəxs olmamışdır, lakin təqsiri bu olmuşdur ki, iki yüz illiyin arasında yaşamış və bunun üçün də islahatçı kimi tanınmamışdır).

Olduqca aşağı səviyyədə olan başqa bir alim isə islahatçı kimi qələmə verilərək, daha çox şöhrət tapmışdır.

Hacı Molla Haşim əhli-sünnə alimləri kimi belə güman etmişdir ki, alimlər arasından çıxan islahatçılar və hakimlər arasından çıxan islahatçılar fərqli olmuşlar. Yəni elmi sahədə bir islahatçı, hakimiyyət, siyasət və rəhbərlik sahələrində ayrı-ayrı islahatçılar meydana gəlmişdir. Bəs hakim və xəlifələr arasından çıxan islahatçılar kimlər olmuşlar?

Şiələr özləri üçün rəhbər tapa bilmədikdə, əməvi xəlifəsi Ömər ibni Əbdüləziz və digər əhli-sünnə hakimlərinin sorağına düşmüşlər. Əzadud-dövlə Deyləmi kimi şiə hakimi tapdıqda isə, dahiləşdirərək islahatçı kimi qələmə verməyə başlamışlar. Nəhayət, insan başlarından minarə düzəltdirmiş Nadir şah kimi qan içən cəlladı böyüdərək, şiə məzhəbinin islahatçısı olduğunu bildirmişlər. Çox qəribədir, onun haqda bu sözlər deyilirdi: «Nadir şah qüdrətli hökmdar idi, İranı yağı düşməndən azad edib, Hindistanı fəth etdi. Lakin sonralar işi kütləvi qırğın və minlərlə günahsız insanın qanını tökməkdən ibarət oldu». Tarixçilərdən bəziləri ömrünün sonunda hətta onun dəli olduğunu belə qeyd etmişlər. Belə bir şəxsin şiə məzhəbinin islahatçısı olması, insanı lap heyrətə gətirir. Görün işimiz hara gəlib çatıb?! Bir anlıq Nadir şahın maliyat (vergi) almasına nəzər salın. O, özündən ölçü vahidləri çıxarır və heç nəyi nəzərə almadan, maliyatın ödənilməsini tələb edirdi. Məsələn, deyərdi: «Mən filan məntəqədən bir əlf maliyat istəyirəm». Kimsə ilə hesabat aparmayan bu hökmdarın «bir əlf» dedikdə, nə qədər maliyat nəzərdə tutduğunu bəlkə də özündən başqa kimsə bilməyirdi. Vəramidən bir əlf maliyat tələb edən Nadir şah bilməyirdi ki, həmin məbləği bu məntəqədən almaq qeyri-mümkündür. Məhz onun ömrünün son illəri İran tarixinin ən acınacaqlı səhifələrini təşkil edir.

Diqqət yetirsəniz bütün bunlarda başqa məzhəblərin kökü olduğunun şahidi olacaqsınız. Onlar bu məsələ ilə yaxından tanış olduqdan sonra heç nədən çəkinmədən öz əqidələrini daxil etməyə səy etmişlər. Hər min illikdə bir islahatçının gəlməsinə dair yaranmış tərzi-təfəkkür İslama deyil, ondan əvvəlki dövrlərə aiddir.

Belə bir tərzi-təfəkkürə İranda İslamdan çox-çox əvvəllər zərdüştlər də malik olmuşlar. Bir vaxtlar zərdüştlərin kitablarını mütaliə edərkən «Huşeydar» adı ilə qarşılaşdım. Bu ləqəb hər min illikdə İranda oyanışa səbəb olan şəxsə verilirdi. Firdovsinin yaşadığı min illikdə Məlik Əşşuəra Bəhar yazdığı qəsidələrin birində deyir: «Sənin min illiyinin hüsnü Huşəydərdi».

O, İranda zərdüştlüyü yayan ən qabaqcıl şəxslərdən biri və mərhum Qəzvini dediyi kimi, ərəblə bağlı olan hər bir şeylə, yəni İslamla kəskin şəkildə düşmənçilik etmişdir. Zərdüştlüyə dair yazdığı iki cildlik kitabda Yəqub Ləys Səffarinin tərcümeyi-halını yazarkən onu min illiyin bəhrəsi (islahatçısı) kimi vəsf edir. Demək, İslam ruhu ilə müvafiq olmayan bütün deyilənlər tamamilə yalan və əsassızdır. Bəhainin qabaqcıl mübəlliğlərində biri olan Əbülfəz Qulnayəqaninin «Fəraid» adlı kitabını mütaliə edirdim. O, «Biharul-ənvar»-ın 13-cü cildində Peyğəmbər (s)-dan belə nəql etmişdir: «Əgər ümmətim əməli-saleh olarsa, bin gün, fasiq və günahkar olduqda isə, yarım gün möhlətləri olar» Sonra deyir: Peyğəmbər (s)-ın dediyi gün «Rəbbinin dərgahında olan bir gün sizin saydıqlarınızın (hesabladığınız vaxtın) min ili kimidir»⁵⁶ ayəsindəki gün mənasını daşıyır. Yəni əgər Peyğəmbər (s) «Əgər ümmətim əməli-saleh olarsa, bir gün, fasiq və günahkar olduqda isə, yarım gün möhlətləri vardır» buyurmuşsa bu o deməkdir ki, əgər əməli-saleh olarlarsa, bundan belə min il fasiq və günahkar olduqda isə, onlara beş yüz il möhlət veriləcəkdir. Yalan hədis nəql etməkdə şöhrət tapmış Əbdül Fəzl Qulpəyqani daha sonra bu hədisin Peyğəmbər (s)-dan nəql və mötəbər olduğunu bildirir. Nə üçün? Çünki əvvəllər saleh olun bu ümmət sonralar fasiq oldu və min ildən artıq da ömr etmədi. Çünki imam Həsən Əsgərinin vəfat etdiyi 260-cı ilədək imamlar Quran ayələrini camaat arasında bəyan etməklə məşğul olmuşlar. Bu dövr necə deyərlər, İslamın yayıldığı və daha geniş vüsət tapdığı bir dövrdür. Demək olar ki, ümmətin həyatı imam Həsən Əsgərinin (ə) vəfatından başlamışdır. Bu ümmətin doğulduğu bir ildir. İmam Həsən Əsgərinin (ə) vəfatından (260-cı ildən) min il sonra, yəni 1260-cı il Babın zühur etdiyi ildir. Demək, Peyğəmbər (s) əgər «ümmətim əməli-saleh olarsa, min il ömr edəcəkdir» - deyə buyurmuşsa bu o deməkdir ki, min ildən sonra başqa birisi yeni din gətirərək, mənim dinimi nəsx edərək qüvvədən salacaqdır. Fasiq olduqda isə, bu iş beş yüz ildən sonra baş verəcəkdir.

Bu hədisi tapmaq üçün əvvəl «Biharul-ənvar»-a müraciət etdim, lakin bir şey əldə edə bilmədim. Sonra başqa bir yerdə gördüm ki, Mirzə Əbu Talib öz kitabında bu hədis barədə iki-üç vərəq söhbət açaraq, sanki Qulpəyqaniyə cavab vermək istəmişdir. Çünki o, belə bir hədisin mövcud olduğuna inanmışdı. O, bu hədisi Qulpəyqaninin kitabında gördükdə, onun belə bir hədis uydurduğuna inanmışdı. Nə qədər axtardımsa, bu məzmunda bir hədislə də olsun qarşılaşmadım. Yalnız «Biharul-ənvar»-da Kəbul-Əhbarın Peyğəmbər (s)-dan nəql etdiyi belə bir hədis gördüm. (Bir qədər başqa ibarətlə nəql olunan rəvayətdə deyilirdi): «İnsanlar əgər yaxşı və xeyirxah olarlarsa, hər biri min il, pis və günahkar olduqda isə, beş yüz il ömr edərlər».

Göründüyü kimi, bu hədisi Kəbul-Əhbar özü də camaat barədə nəql etmişdir. Lakin Əbülfəz Qulpəyqaninin fikrincə, bunu Kəbul-Əhbar deyil, Peyğəmbər (s) buyurmuşdur. Qarşılaşdığım bu məsələ mənə o qədər qəribə gəldi ki, Bəhailər barədə geniş məlumata malik olan doktor Təvanaya zəng edib, bu işdə mənə kömək etməsini xahiş etdim. Ona Əbülfəz Qulpəyqaninin dediklərinin Mirzə Əbu Talibin dedikləri ilə tam fərqli olduğunu və belə bir hədisin «Biharul-ənvar»-da yalnız Kəbul-Əhbardan nəql olunduğunu dedikdə dedi: «Düz deyirsən, bu, Kəbul-Əhbarın uydurduğu hədislərdən birini təşkil edir».

Bütün bunlar dini məsələlərdə səhlənkarlıq etməyin nə qədər pis iş olduğundan xəbər verir. Görün, Əbu Hüreyrənin (lə) Əbu Davudun hədis məcmuəsində nəql etdiyi və sonralar şiə alimlərinin də buna istinad etməsi, nəyə gətirib çıxarmışdır. Nadir şahı islahatçı kimi qələmə verməklə, ən azı tarixə xəyanət etmiş oluruq. Demək, Əbülfəz Qulpəyqani kimi yalançı bir şəxsin iftirası, Mirzə Əbu Talib kimi bir alimi inandırır və o da, belə bir hədisin «Biharul-ənvar»da olub-olmamasına diqqət belə yetirmir. Sonralar yüzlərlə şəxs Mirzə Əbu Talibin kitabını mütaliə edib, belə bir hədisə istinad etməyə başlayır.

O ki, qaldı islahata, bu İslam dinində müsbət qarşılanan və mövcud məsələlərdəndir. Lakin yuxarıda deyilənlər kimi deyil, ya İmam Zaman (ə)-ın zühur etdikdən sonra aparacağı ümumdünya islahatı, ya da bütün dövrlərdə yaranmış bidətlərin aradan qaldırılması üçün ayrı-ayrı şəxslərin apardıqları islahat işləri kimi olur. Allah-təala da islahat işlərinin aparılması üçün heç bir müddət təyin etməmişdir. Başqa dinlərə gəldikdə bunu deməliyik ki, əvvəlki dinləri yaşatmaq üçün yeni peyğəmbərlər gəlməli və bu işi həyata keçirməli idi. Bu da, peyğəmbər göndərilmədən qeyri-mümkün idi. Lakin İslamı yaşatmaq üçün cüzi islahatlarla yanaşı, Peyğəmbər (s)-ın vəsi (nümayəndə) təyin etdiyi şəxs tərəfindən ümumi islahat həyata keçirilir. Bu da «xatəmiyyət»-ə - «sonuncu peyğəmbərlik» mövzusuna aiddir.