Малик башга бир јердә дејир

İYİRMİ ÜÇÜNCÜ FƏSİL

NƏSX VƏ SONUNCU PEYĞƏMBƏRLİK

«Məhəmməd aranızdakı kişilərdən heç birinin atası deyildir. Lakin O, Allahın rəsulu (elçisi) və peyğəmbərlərin sonuncusudur»⁵².

Zamanın tələbləri barədə söhbət açdıqda diqqəti cəlb edən məsələlərdən biri də, nəsx və sonuncu peyğəmbərlik məsələsidir. Sual doğuran məsələlərdən biri də, İlahi hökmlərin hansı səbəblər üzündən nəsx olması olmuşdur. Nəsx, hər hansı hökmün yeni (və daha mükəmməl) hökmün verilməsi ilə qüvvədən düşməsinə deyilir. Ümumbəşər qanunlarda da bu kimi hallara tez-tez rast gəlmək olur. Yəni bəşərin hər hansı bir qanunu tərtib edib müəyyən müddət keçdikdən sonra səhvini başa düşüb orada lazımı dəyişikliklər aparması, tam adi bir haldır. İlahi qanunlarda necə?

Allahın peyğəmbərlərindən birinə şəriət nazil edib müəyyən müddət keçdikdən sonra səhvə yol verdiyi üzündən başqa bir peyğəmbərə yeni şəriət (qanun) nazil etməsi, Onun şənindən uzaq və qeyri-mümkündür. Bu səbəbdən də, nəsxin həyata keçirilməsi qanunvericinin nöqsan və çatışmamazlığından xəbər verir. Demək, nəsxə heç də hər zaman bu səbəb olmur. Lakin eyni zamanda ilahi hökmlərin dəfələrlə nəsx olunduğunun şahidi oluruq. Belə ki, Adəm (ə) zamanından Nuh (ə)-adək vahid ilahi qanun (şəriət) qüvvədə olmuş, Nuh (ə)-dan etibarən yeni qanun qüvvəyə minmişdir. Sonralar İbrahim (ə) öz yeni şəriəti ilə Nuh (ə)-ın şəriətini, Musa (ə) İbrahim (ə)-ın şəriətini, İsa (ə) peyğəmbər Musa (ə)-ın şəriətini (əlbəttə İsa peyğəmbərin özünəməxsus şəriəti olmamışdır, lakin ümumilikdə özündən əvvəlkini nəsx etmişdir) qüvvədən salmışdır.

Müqəddəs İslam dini isə yeni və ən mükəmməl qanunları ilə özündən əvvəlki bütün şəriətləri qüvvədən salaraq nəsx etmişdir. Demək, ilahi qanunlardan fərqli olaraq bəşəriyyətin tərtib etdiyi qanunlarda apardıqları dəyişikliklər, onların nöqsan və çatışmamazlıqlarından irəli gəlir. Bəs qanunlar nə üçün nəsx olunur? Buna səbəb olan ən başlıca amil, zamanın tələbləridir. Əvvəlki peyğəmbərlərin gətirdikləri şəriət, əvvəlcədən məhdud və müəyyən dövr üçün nəzərdə tutulmuşdur. Yəni Allah-təala bu şəriəti həmişəlik olaraq göndərməmişdir ki, peşiman da olsun. Onu müəyyən dövr üçün göndərmiş və zamanın tələblərini ödəsin deyə, sonrakı peyğəmbərlərlə yeni və daha mükəmməl şəriətlər göndərmişdir. Bəs nə üçün qanunlar əvvəlcədən həmişəlik olaraq göndərilməmişdir?

Sualın cavabında deməliyik ki, hər bir dövrün özünəməxsus ehtiyac və tələbləri olmuşdur. İstər Nuh (ə), istərsə də İbrahim (ə)-ın gətirdikləri şəriət, yaşadıqları dövrün ehtiyaclarını ödəmiş və yalnız həmin dövr üçün münasib olmuşdur və zaman dəyişdikcə, yeni-yeni qanunlara ehtiyac duyulmuşdur.

Burada nəzərə çarpan bir sual və bir irad meydana gəlir. O da bundan ibarətdir ki, əgər zamanın dəyişilməsi şəriətlərin nəsx olunub başqa birisi ilə əvəz olmasına səbəb olursa, onda bütün şəriətlər müvəqqəti olmalı və hər bir yeni peyğəmbər özündən əvvəlki peyğəmbərin şəriətini nəsx etməli idi və heç bir şəriət əbədi olmayacaqdır. Başqa sözlə desək, ilahi qanunların nəsx olunmasının səbəbi, əvvəlki qanunun naqis olmasından irəli gəlmir, sadəcə olaraq zaman dəyişilir. Demək, peyğəmbərliyə təyin olunan hər bir peyğəmbərin gətirdiyi şəriət, hökmən müəyyən dövrə şamil olmalı və həmin dövr arxada qaldıqda, yeni peyğəmbər öz yeni şəriəti ilə gəlməlidir. Sonuncu peyğəmbərlik məsələsini sual altına aparmaq üçün əksər hallarda belə bir sualı Bəhailər meydana atır. Baxaq görək necə olur ki, şəriət müəyyən mərhələyə çatmaqla, başqa bir yeni şəriət ilə əvəz olunur.

İslamın sonuncu ilahi din olduğu və həzrət Məhəmməd (s)-ın Allah tərəfindən bəşəriyyət üçün sonuncu peyğəmbər olaraq göndərildiyi, İslam dininin əsas hissəsini təşkil edir. Sonuncu peyğəmbərliyi inkar edən hər bir şəxs, sanki İslam dinini də inkar etmişdir. Peyğəmbər (s)-a iman gətirmək, dinin ilk şərti, vacib məsələlərindən biri olmuşdur və yalnız həzrət Məhəmməd (s)-ın peyğəmbər olduğuna görə yox, həm də ona görə ki, o peyğəmbərlərin sonuncusu olmuşdur. İslamın zühur etdiyi ilk gündən hər bir müsəlman Peyğəmbər (s)-a məhz buna görə iman gətirmişdir. Həzrət Məhəmməd (s)-ın özü bu barədə buyurmuşdur: «Məndən sonra peyğəmbər gəlməyəcəkdir».

Təbuk döyüşünə gedərkən, Peyğəmbər (s) müsəlmanların hamısından cəsur və şücaətli olan Əli (ə)-ı özü ilə bu döyüşə aparmır. Əli (ə), Peyğəmbər (s)-dan onu döyüşə nə üçün aparmayacağını soruşduqda, buyurdu: «Harun Musaya yaxın olduğu kimi, sən də bir o qədər mənə yaxınsan, fərq yalnız burasındadır ki, məndən sonra peyğəmbər olmayacaqdır».

Təbuk döyüşü manevr xarakteri daşıdığı üçün Peyğəmbər (s) Əli (ə)-ı özü ilə bu döyüşə aparmır və Peyğəmbər (s)-ın belə bir tarixi cümləni deməsinə də, məhz bu səbəb olmuşdur. Hal-hazırda məzhəbindən asılı olmayan hər bir müsəlman bu hədisə istinad edir. Mərhum Mirhamid Hüseyn «Əbəqat» adlı çoxcildli kitabının cildlərinin birində müxtəlif məzmunlu hədislərə işarə edərkən, bu hədisi də orada əhli-sünnə mənbələrindən nəql edir.

Necə olursa-olsun, sonuncu peyğəmbərlik məsələsi İslamın zəruri hesab etdiyi məsələlərdən biridir. Bunu da qeyd edək ki, yəhudilər şəriətin nəsx olunmasını qətiyyətlə rədd və bunu qeyri-mümkün hesab edirlər. Lakin onların dedikləri tamamilə əsassızdır. Çünki əgər şəriətin nəsx olunması qeyri-mümkün olsaydı, həmişəlik olaraq qalardı. Bu məsələni müxtəlif cəhətlərdən araşdırmalıyıq.

Əvvəla, yeni peyğəmbərə olan ehtiyac tək qanunvericinin (yəni Allahın) şəxsi nəzəri olmur. Peyğəmbər hər şeydən əvvəl bəşəriyyət üçün ilahi maarifi gətirir. Yəni, ilahi sifətləri, Allahı və məadı tanımağı və insanın axirət dünyası ilə əlaqəli olan qeyb aləminin digər məsələlərini onlara bəyan etmiş olur. İlahi qanunlar (şəriət) gətirən hər bir peyğəmbər, onlar üçün bir sıra əqidəvi məsələlər də gətirmişdir. Əgər sonuncu peyğəmbərlik məsələsini də maarif və əqidəvi məsələlərdən biri hesab etsək bilməliyik ki, Allah tərəfindən göndərilmiş hər bir peyğəmbərin özünəməxsus məqamı olmuş və ilahi maarifi malik olduqları məqama uyğun tərzdə təbliğ və bəyan etmişlər. Başqa sözlə desək, hər bir peyğəmbər ilahi maarifi onun sirlərinə yol tapa biləcək qədər və ariflərin dedikləri kimi həqiqəti kəşf etdikləri səviyyədə bəyan etmişlər. Nə qədər həqiqəti dərk etmiş və qeyb aləminin sirlərindən agah olmuşlarsa, bir o qədər də bəşəriyyəti ilahi maariflə yaxından tanış etmişlər. Əgər ondan sonrakı peyğəmbərlər bir addım qabağa gedə bilmişlərsə, hökmən onu bəşəriyyətə şərh və izah etmişdir. İlahi maarifin açıqlanması həm naqis ola bilər, həm də daha da kamil. Lakin bunun elə bir mərhələsi (son nöqtəsi) vardır ki, insan o mərhələyə çatmaqla, ona lazım olan hər bir şeyi dərk etmiş olur. Yəni nə qədər lazımsa o qədər də həqiqətə çatmış olur və artıq yeni-yeni sirlərin açılması üçün yeni peyğəmbərin göndərilməsinə heç bir lüzum qalmır. Necə deyərlər, o (peyğəmbər), artıq birbaşa Allahın lövhi məhfuzuna tam qovuşmuş olur. Bəs ondan sonra gələn şəxs onun səviyyəsinədək ucala bilərmi? Əgər onun səviyyəsinə çatmazsa təbii ki, həmin şəxsin (sonuncu peyğəmbərin) dedikləri daha kamil olmalıdır. Yox əgər onun səviyyəsinə çatar və hətta ondan yüksəklərə ucalarsa, sonuncu peyğəmbərin dediklərindən artıq heç bir şey deməyə qadir olmayacaqdır. Həmin səviyyəyə çatdıqda, artıq heç bir şey deyə bilməyəcəyini görüb, onun dediklərini təkrar edəcəkdir. Məsələn, bəşərin ayda nə baş verdiklərini bilmək istəyi. Əvvəl aya kosmik raket göndərir və oradan bir neçə şəkil çəkib, bəzi məlumatlar əldə edir. Sonra fəzaya daha mücəhhəz kosmik raket göndərilir və təbii olaraq, daha ətraflı məlumatlar əldə olunur. Sonra başqa birisi... Nəhayət, bəşər elə bir səviyyəyə gəlib çatır ki, əldə etmək istədiyi hər bir şeyə nail olur və əldə edə biləcək yeni bir məlumat qalmır. Əgər kəşf olunmayan hər hansı bir şey qalarsa da, demək, bu onun istedad və bacarığından xaricdir. Əgər o fəzaya yeni-yeni kosmik raketlər buraxsa da, əldə etdiyi əvvəlki məlumatları təkrar olaraq bir daha əldə etmiş olur və artıq heç bir yeniliyə nail ola bilmir. İlahi maarif nöqteyi-nəzərindən son kamala çatmaq deməkdir. {nə?} Kamala qovuşduqda isə, artıq heç bir şey məna kəsb etmir. Təsəvvür edin ki, həzrət Məhəmməd (s)-dan sonra başqa bir peyğəmbər gəlib yalnız onun dediklərini təkrar edir. Onun dediklərini hər şeyin sonu və kamala qovuşmaq hesab etmək olarmı?!

Burada belə bir sual meydana gəlir: Peyğəmbər olan bir şəxs peyğəmbər olmayanlardan fəzilətlidirmi? Xeyr! Birisi həm peyğəmbər ola bilər, həm də şəriət sahibi, başqa birisi də nə peyğəmbər, nə şəriət sahibi, sadəcə olaraq peyğəmbərə sadiq və ona tabe adi bir şəxs ola bilər. Lakin bəzən peyğəmbərə tabe olan şəxs, peyğəmbərin özündən daha fəzilətli olur. Məsələn, Nuh (ə), İbrahim (ə) və Musa (ə) həm peyğəmbər olmuşlar, həm də şəriət sahibləri. Lakin Əli (ə), zövcəsi həzrət Fatimə (ə) və digər məsum imamlar peyğəmbər və şəriət sahibi olmasalar da, onlardan fəzilətli olmuşlar. Yəni malik olduqları ilahi maarif Nuh (ə), İbrahim (ə)-ın malik olduqları maarifdən daha kamil olmuşdur. Lakin sonuncu peyğəmbərdən sonra gəldikləri üçün peyğəmbər olmamışlar.

İbrahim (ə)-ın dediyi hər bir şey yeni idi, yəni onun üzə çıxardığı şeyləri o günədək hələ kimsə üzə çıxarmamışdı. Demək, İbrahim (ə), peyğəmbər olmuşdur. Əli ibni Əbu Talib (ə) isə sonuncu peyğəmbərdən sonra gəlmişdir. Fərz edək ki, İbrahim (ə)-ın çatdığı yerlərə o çatmışdır. Lakin Əli (ə) sonuncu peyğəmbərdən sonra gəlmiş və onun tərbiyəsi və mənəvi kölgəsi altında olmuşdur. Onun çatdığı hər bir məqama əvvəlcədən peyğəmbər çatmış, həqiqəti dərk etmiş və onu bəşəriyyətə bəyan etmişdir. Bunun üçün də Əli (ə)-ın məqamı istər Nuh (ə), istərsə də İbrahim (ə)-dan bir neçə dəfə yüksək olmuşdur. Yüksək məqam və dərəcələri ötüb keçsə də, sonuncu peyğəmbərin tərbiyə və kölgəsi altında olduğu üçün peyğəmbər olmayacaqdır. Qeyri-mümkün olsa da fərz edək ki, Əli (ə) Peyğəmbər (s)-dan əvvəl, İsadan (ə) da ya əvvəl, ya da sonra yaşamışdır. Belə olsaydı, Əli (ə) peyğəmbər olardı. Sonuncu peyğəmbərdən sonra gəldiyi üçün isə onun peyğəmbər olması qeyri-mümkündür. Peyğəmbər (s)-ın «Harun Musaya yaxın olduğu kimi, sən də mənə bir o qədər yaxınsan, fərq yalnız burasındadır ki, məndən sonra peyğəmbər olmayacaq» buyurması da, bir daha bunu sübuta yetirir. Yəni bəşəriyyətə nə bəyan olunmalı idisə, bəyan olundu və artıq deyiləsi heç bir şey qalmadı. Bütün bunlar ilahi maarif nöqteyi-nəzərindəndir. Qanun nöqteyi-nəzərindən isə, zamanın tələbləri məsələsi maariflə deyil, qanunlarla əlaqələnir. Qeyd etdik ki, zaman dəyişməklə, şəriətlər də dəyişilib əvəz olmuşdur. Burada bu mətləbi açıqlamağı zəruri hesab edirəm. Əgər zamanın tələbləri dedikdə, bu günlər sivilizasiyanın inkişaf və ya dəyişilməsi və zaman keçdikcə, yeni dinə ehtiyac duyulduğu nəzərdə tutularsa, ictimai həyata aid olan sivilizasiya birbaşa olaraq elm və sənətlə əlaqəli olmalıdır. Nuh (ə)-ın zamanında qüvvədə olan qanunlar, İbrahim (ə)-ın zamanında qüvvədə olan qanunlardan fərqli idi. Bəşər İbrahim (ə)-ın zamanını bir qədər əvvəl ilə müqayisə etdikdə, daha kamil sivilizasiyaya gəlib çatmışdı. Musa (ə)-ın zamanında sivilizasiya daha da inkişaf etmiş, İsa (ə)-ın zamanında daha yüksək mərhələyə qədəm qoymuş, sonuncu peyğəmbər həzrət Məhəmməd (s)-ın zamanında da yenə də inkişaf edərək, daha da təkmilləşmişdir. Hicrətin IV və V əsrlərinin sivilizasiyasını həzrət Məhəmməd (s)-ın, yaşadığımız XXI əsrin sivilizasiyasını da IV və V əsrlərin sivilizasiyası ilə müqayisə etdikdə, olduqca böyük dəyişikliklərin və inkişafın şahidi oluruq. Lakin şəriətin əvəz olunmasına səbəb olan tələblər, sivilizasiyanın dəyişilməsinə dəlalət etmir. Demək, sivilizasiyanın inkişafı nəzərdə tutulan mənanı daşımır.

Fitrətin verdiyi hökm və din rəhbərlərinin (məsum imamların) buyurduqlarına əsasən, ağıl adlanan batini və Allahın bəşərə göndərdiyi zahiri peyğəmbərləri olmuşlar. {Diqqət et}

İnsan, ona yol göstərəcək və doğru yola hidayət edəcək bir şəxsə daim ehtiyac duyan bir varlıqdır. İnsanı haqqa hidayət edən ağıl və düşüncə, onun özü üçün bir peyğəmbərdir. Yəni bu elə bir vasitədir ki, ilahi lütf bunu insan üçün zəruri olaraq tələb etmişdir. Lakin insanın tapmalı olduğu yolu qət etməsi üçün hər hansı bir vasitə lazımdır. Nəfsani istəklər və daxili xüsusiyyətlər adətən ayrı-ayrılıqda insan vücuduna hakim olur və insan bir çox yolları məhz həmin daxili xüsusiyyətlər və təbiəti ilə qət etməli olur. İnsan vücudunda mövcud olan belə bir qüvvənin həqiqi mahiyyəti hələ də açılmamışdır. Məsələn, insanın boğazında ikisi xaricdən, ikisi daxildən olan dörd yol vardır. Onlar hülqumda dörd yerə ayrılırlar. Biri burun, biri ağız, biri böyrək, biri də mədədən gəlir. Lakin insanın belə bir bölgüdən heç bir xəbəri yoxdur. Adi hallarda bu dörd yoldan yalnız ikisi açıq olur. Bu iki yolda insanın rahat nəfəs almasını təmin edən burun və böyrək yollarıdır. Heç diqqət yetirmisinizmi ki, ağzınıza qoyduğunuz tikəni çeynədikdən sonra ixtiyarsız olaraq udursunuz? Tikəni udan zaman bu dörd yoldan üçü öz-özünə bağlanır və tikənin mədəyə daxil olması üçün yalnız biri açıq qalır. Əgər burun yolu açıq qalarsa, yemək oraya daxil olub tənəffüsün çətinləşməsinə səbəb olar bilər. Böyrəyə gedən yolun açıq qalması isə, insan üçün daha təhlükəlidir. Açıq qalan yalnız mədənin yolu olmalıdır. Bu daxili orqan öz işini bilir və lazım gəldikdə, işə düşərək, öz vəzifəsini yerinə yetirir. Bunun özü bir növ daxili hidayətdir. Yemək bir yolla mədəyə çatmalıdır. Lakin nə etmək lazım olduğunu ağıza qoyulan tikə deyil, həzm orqanı bilir.

Ağıl, insan vücudunda başqa bir hidayətçi funksiyanı yerinə yetirir. Belə ki, insan bir çox məsələləri ağıl və şüurunun vasitəsilə həll edə bilir. O, özünə xeyiri olan şeyləri məhz ağıl və şüur ilə dərk edir. Məsələn, iki şeylə qarşılaşdıqda, o birini seçməli olur, bu işdə də ona köməklik edən təbii ki, ağıl və şüurdur. Zehni çatızmamazlıq (dəlilik) xəstəliyinə tutulmuş şəxslərin hissiyyat və sair xüsusiyyətləri adi insanla bərabər səviyyədə olsa da, ağıl və şüuru qeyri-fəal olur. Yəni bu şəxslər, ağılın onları hidayət etməsindən lazımı qaydada bəhrələnmirlər. Hidayət hissiyyat və təbii xislətlərinin əhatə dairəsi bir-birilərindən fərqli olur.

Lakin başqa bir dördüncü hidayətçi də vardır; o da vəhyidir, lakin heç də hamıda mövcud olmur. Naqis vəhy qüvvəsi, cüzi ilhamlar hamının vücudunda olsa da, kamil vəhy qüvvəsinə heç də hamı malik olmur. Allah-təala Özünün layiq bəndələrini (bəşəriyyətin ehtiyac duyduğu haqq yola hidayət etmək üçün) peyğəmbərliyə təyin etmiş və onlara vəhy etmişdir.

İnsanın ehtiyac duyduğu həqiqətlərə nə ağlı, nə hissiyatı, nə də təbiəti hidayət edir. Məhz belə bir şəraitdə, vəhy insanın köməyinə gəlir və onu haqqa hidayət edir. Demək, insanın peyğəmbərlərə ehtiyac duymasının sirri, onun bir sıra çətinliklərinin din və vəhy yolu ilə aradan qaldırılmasından irəli gəlir. Vəhy məsələsi zaman (sivilizasiya dərəcəsindən) baxımından deyil, vəhy olunan şəxslərin məqam və dərəcələri baxımından fərqli olmuşdur. Heç də belə olmamışdır ki, qanun və sivilizasiya əvəz olmaqla, peyğəmbər də başqa bir peyğəmbər ilə əvəz olsun. Yəni əgər sivilizasiya inkişaf etmişsə, demək yeni qanunlar tərtib olmunmalıdırmı? Xeyr. Vəhyin əvəz olunması (yəni yeni peyğəmbərin göndərilməsi) bəşəriyyətin tərzi-təfəkkürünün dəyişilməsindən asılıdır.

Cəmiyyətin inkişaf və keçdiyi mərhələlər fərdin inkişaf və keçdiyi mərhələlərə bənzəyir. İnsan uşaqlıq, yeniyetmə, cavanlıq və qocalıq mərhələlərini ötüb keçdiyi kimi, cəmiyyət də bütün bu mərhələləri arxada qoyub, özünün ən yüksək səviyyəsinə gəlib çatır. O, ilkin mərhələdə uşaq kimi zəif, istedad və qavrama qabiliyyəti də aşağı səviyyədə olur. İnkişaf etdikcə, istedad və qavrama qabiliyyəti də artır və güclənir. Uşaq olduğu dövrlərdə biz onlara bəzi göstərişlər verir, lakin buna qüdrəti çatmadığını bildiyimiz üçün onun üzərinə düşən vəzifələrdən bəzilərini ya özümüz görür, ya da güzəştə gedərək, yerinə yetirməməyə icazə veririk. Yetkinlik çağına gəlib çatdıqda isə, bütün lazımı şeyləri ona öyrədir və o da ömrünün sonunadək əldə etdiyi təcrübələrdən istifadə edərək, üzərinə düşən hər bir vəzifəsini yerinə yetirir.

Bəşərin ehtiyac duyduğu ümumi qanunlar ona vəhy yolu ilə bildirilir və bütün bunlardan məhdud olur. Elə ilk vaxtdan bəşəriyyətə bütün qanunların təlim olunmamasının əsas səbəbi də, onların ilkin uşaqlıq mərhələsində olması olmuşdur. Ümumi qanunlar bütün əsrlərdə bir cür olmuşdur, lakin bəşərin bütün qanunlarının ona təlim olunmasına istedad və bacarıq olmamışdır. Əgər verilsəydi belə, ondan lazımi qaydada istifadə edə bilməzdi. Qanunlar verildikdən sonra da gərək onlara yol göstərəcək və həmin qanunları həyata keçirmək üçün rəhbər göndəriləydi. Bəşər özünün yetginlik çağına çatdıqda, əqli təkamül səviyyəsinə gəlib çatır. Elə bir səviyyəyə ki, qanunları qəbul edib həyata keçirməyə həm qüdrəti çatır, həm də bacarığı olur. Yalnız belə bir səviyyəyə çatdıqdan sonra ona bəşəriyyəti haqqa hidayət etmək üçün lazım olan vəhyin bundan ibarətdir olduğu deyilir. Ağıl və şüurun elə bir səviyyəyə gəlib çatmışdır ki, vəhy yolu ilə ehtiyac duyduğun şeylər sənə deyilir, sən də onları qoruyub, gündəlik həyatında həyata keçirməlisən. Xatəmiyyətin (hər hansı bir işin sona çatması) heç də sivilizasiya dövrlərindən birinin belə bir adla adlandırılmasından ibarət deyildir! Sivilizasiya dövrləri də xatəmiyyət üçün malik deyildir. Xatəmiyyət dövrü dedikdə elə bir dövr nəzərdə tutulur ki, bəşərə qanun və qaydalar təlim olunduqda, onu qoruyub-saxlayıb və daha sonra ağıl və şüurunun vasitəsilə həmin qanunlardan daim istifadə edə bilib. Az yaşlı uşaq oxuduğu kitabın qədrini bilmədiyi kimi, səmavi kitablar nazil olmuş əvvəlki qövmlər də həmin kitabların qədrini bilməmiş, onları ya cırıb dağıtmış, ya da itirib xatirələrdən silmişlər. İbrahim (ə)-a nazil olmuş səhifələr, İsa (ə)-a nazil olmuş İncil, Musa (ə)-a nazil olmuş Tövrat haradadır? Əgər Zərdüşt həqiqətən Allah peyğəmbəri olmuşsa, hanı onun Avestası? Bütün bunlar bəşəriyyətin yetginlik mərhələsinə çatmamasından xəbər verir. Yəni əgər həmin dövrlərdə Quran da nazil olmuş olsaydı, hal-hazırda ondan da heç bir əsər-əlamət qalmazdı. Baxıb görürük ki, bəşər elə bir mərhələyə gəlib çatmışdır ki, artıq ona nazil olan kitabı qoruyub-saxlayır və uşaq kimi cırıb məhv etmir. Quranın qorunub-saxlanılması bəşərin yetginlik səviyyəsinə çatmasına dəlalət edir. Ağıl naqis olduğu halda, vəhyin (peyğəmbərin) üzərinə düşən ən başlıca vəzifə, ona köməklik edib, çətinlikləri aradan qaldırmaqdır. Xatəmiyyət o dövrə deyilir ki, bəşər vəhy yolu ilə ona təlqin olan şeyləri qəbul etməyi və ictihadla qarşılaşdığı məsələləri ümumi qanunlarla tətbiqi bilsin. Demək, «necə olur ki, Nuh (ə)-dan sonra İbrahim (a) yeni şəriətlə, ondan sonra Musa (ə), ondan sonra İsa (ə) və ondan sonra sonuncu peyğəmbər həzrət Məhəmməd (s) yeni şəriətlə gəldi?» – deyilsin deyə, xatəmiyyətin sivilizasiya mərhələsi ilə heç də əlaqəli deyildir. Sonuncu peyğəmbərdən sonra zaman dayanmışdırmı ki, yeni şəriət gəlmədi. Xeyr, zaman dayanmır. Sonuncu peyğəmbərin zamanından bu günədək baş verən dəyişikliklər isə, Nuh peyğəmbərin sonuncu peyğəmbərin zamanınadək baş verən dəyişikliklərdən bir neçə dəfə çox olmuşdur. Bunun sivilizasiya mərhələsi ilə bir bağlılığı yoxdur. Bəs peyğəmbərlər nə üçün göndərilmişdir? Ümumiyyətlə, bəşəriyyətin peyğəmbərə olan ehtiyacı nədən ibarətdir?

Peyğəmbər, insana «ictihad və istidlal etmə! Hər nə lazımsa, mən sənin yerinə görəcəyəm» demək və onun bütün vücudunu öz ixtiyarına alaraq, fəaliyyətdən saxlamaq üçün göndərilməmişdir. Bu, aləmin nizamı və ümumi qanunları ilə tam ziddir. Peyğəmbərlərin şuarı bu olmuşdur: «Ey bəşər! Üzərinə nə düşmüsə, nəyə qadirsənsə, onu özün gör. Haqqında düşünüb-daşına bildiyiniz şeyləri özünüz həll edin. Öhdəsindən gələ bilmədiyiniz şeyləri isə bizim üzərimizə qoyun». Sanki yeriməyi təzə öyrənən körpə qarşınızda gedir, siz də onu qoruyur və yıxılmağa qoymursunuz. Nə qədər bacarırsa, ona yol getməyə imkan verirsiniz, yıxılmaq istədikdə isə, onu qucaqlayıb yeriməyə köməklik edirsiniz. Vəhy də belədir, lakin bəşərin vəhyə ehtiyac duyduğu şeylər, dünyanın əvvəlindən sonunadək məhdud olmuşdur. Adəm (ə)-ın zamanından həzrət Məhəmməd (s)-ın peyğəmbərlik dövrünədək bəşəriyyətin vəhyə olan ehtiyacı məhdud olmuşdur. Lakin məhdud olsa da, onu qəbul etməyə qadir olmamışdır. Bu səbəbdən zaman keçdikcə, Allah tərəfindən daim peyğəmbərlər göndərilmişdir. Sonradan gələnlər də dinin qorunmasına müvəzzəf olmuşlar. Əgər diqqət yetirmişsinizsə bilməlisiniz ki, həkimlər xəstələr ilə iki cür rəftar edirlər. Onlar sadə və adi xəstələrə nüsxə yazır və onlar özləri öz qayğılarına qalırlar. Ziyalı xəstələri müalicə etmək isə, onlar üçün çox asandır. Onlarla iki kəlmə danışmaqla, öz fikirlərini onlara çatdırır və bununla da, hər iki tərəf kifayətlənir.

Buradan belə məlum olur ki, xatəmiyyət məsələsi artıq həll olunmuşdur və zaman dəyişməklə dinlər nəsx olunmalı, xatəmiyyət də olmamalı və əgər nəsx olunmamalıdırsa, yeni şəriətin özündən əvvəlki şəriəti nəsx etməməsi, tamamilə səhv və əsassızdır.