Magиstrатура mяrkяzи hüseynzadə FƏrrux yasəF

34 

 

sıra  müxtəlif  minerallar  əmələ  gətirmək-dən  ötrü  çoxlu  kimyəvi  birləşməİərin 

iştirakı mütləqdir. Buna görə təbii daşı nəzərdən keçirərək onunla bir yerdə əmələ 

gəlmiş  digər  minerallarm  xırda  əlavələrini  və  yaxud  onun  təşəkkül  tapdığı  ətraf 

mayenin izlərini müşahidə etmək olar. 

Sintetik daşları kimyəvi «təmiz» şəraitdə yetişdirirlər. Bu səbəb-dən də qıraq 

kristallik əlavələr yalnız əsas kristalla tərkibi eyni birləşmələr ola bilər. Qaydadan 

istisna  o  haİİarda  olur  ki,  kristalları  təbii  minerallardan  olan  mayada  onun  üçün 

xarakter olan əlavələrlə yetişdirirlər. 

Cilalaşdırılmış  şəkildə  zərgərük  daşlarmm  daxili  xüsusiyyətlərini  MBS-1, 

MBS-2,  MBS-8  stereoskopik  mikroskoplar,  eləcə  də  «Gemo-lite»  stereoskopik 

zərgərlik mikroskopu vasitəsilə öyrənirlər. 

 

2.2. Зярэярлик малларынын ekspertizasında ekspert fəaliyyəti 

Ekspert,  demək  olar  ki,  həmişə  sağanağa  bərkidilmiş  vəziyyətdə  daşları 

öyrənməyə məcburdur ki, bu da əngəliər törədir. Broş, adətən stolda yerləşdirilir və 

bu vəziyyətdə ona baxış keçirirlər. Üzük və sırğalardakı daşlarm, onu meydançası 

ilə  əşya  şüşəsinin  üstündə  qoy-maqla  və  məmulatm  detallarmm  müşahidəyə 

maneçilik  törətməməsi  üçün  onu  bir  qədər  yana  əyməklə  daşın  arxa  kənarmdan 

müşahidə  etmək  Ən  əlverişlidir.  Tədqiqatdan  öncə  zərgərlik  daşları  mükərrrməi 

tənzimlənməlidirlər (mayeli sabun əlavə etməklə suda və ya spirtdə yuyulmalıdır). 

Əİbəttə ki, üzüyü daşı ilə yuxarı tutmaq və onu meydançasmdan öyrənmək 

də  olar,  lakin  bu  halda  yaxşı  işıqlandırma  əldə  etmək  çətin  olacaq.  Ən  çətin  tam 

bağlı sağanaqda olan başları tədqiq etməkdir, çünki belə daşlara yalnız yuxarıdan 

işıqlandırmaqla nüfuz etmək olar. Lakin bu halda belə daşm təbii və yaxud sintetik 

olduğunu müəyyən edən xüsusiyyəti görməyə imkan yaranır. 

Qiymətli  metallarm  ərintiləri.  Müasir  texnikada  tətbiq  olunan  metal 

materiallarm əksəriyyəti özündə bir neçə (2-dən 12-yə qədər, bəzi hallarda daha da 

artıq) tərkib hissəsindən və aşqarlardan ibarət olan ərintiləri əks etdirir. Bir metahn 

o birisi ilə ərintisi miqdar tərkibindən asıh olmayaraq metallı gücləndirə və yaxud 

metalm  müsbət  cəhətlərini  zəiflədə  bilər.  Bəzi  hallarda  bu  metala  xas  olmayan 

---

35 

 

xarakteristikalar  almağa  imkan  verir  (korroziyaya  və  eroziyaya  qarşı  davamlıhq, 

yüksək  keçiricihk  qabiliyyəti,  möhkəmlik,  köhnəlmə,  davamlılıq  və  s.).  Müasir 

dövrdə tələb olunan xjassələrlə ərintini təc-rübə yolu ilə işləyib hazırlayırlar. 

Xalis  qiymətli  materiallardan  zərgərlik  məmulatları  hazırlamaq  və  eləcə  də 

konstruksiya məqsədləri üçün istifadə etmək on zəif möhkəmlikləri və köhnəlməyə 

davamlılıqları səbəbindən çöx hallarda mümkün olmur. Tələb olunan keyfiyyətləri 

əldə etmək üçün qiymətli metallara müəyyən nisbətlərdə aşqar edən və ya liqatura 

adlanan  qey-ri-qiymətli  metallar  əlavə  edirlər.  Aşqar  komponenti  kjmi  həm  qiy-

mətli,  həm  də  qeyri-qiymətli  metalla  rola  bilər.  Buna  baxmayaraq  alman  ərintilər 

qiymətli  metallarm  ərintiləri  adlanrrlar.  Gömrük  praktikasmda  Azərbaycanm  XİF 

ƏN-ə  müvafiq  olaraq  qiymətlilərə  tərkibində  2%  və  artıq  qiymətli  metal  olan 

ərintilər aiddir. 

Ən çoxsaylı ərintilərə və aşqar komponentlərinə qızıl, sonra gümüş, platin və 

palladium malikdir. 

Ərintilər də xalis  metallarm  malik olduqları xassələrə  - kristallik struktura, 

metal  parıltısma,  elektrik  keçirmə  qabiliyyətinə  malik-dirlər.  Maye  ərinti  özündə 

iki  və  yaxud  artıq  metalm  məhlulunu  əks  etdirir.  Möhkəm  ərinti  məhlul  ərinti 

donan  zaman  əmələ  gəlir.  Bütün  ərintilər  yekcins  maye  alınana  kimi  əridilirlər. 

Metallarm  ərintilər  əmələ  gətirməsini  və  ya  gətirməməsini  müəyyən  etmək  üçün 

onlarm maye hahnda qarışdırılmaq qabiliyyətini bilmək lazımdn. 

Əgər  iki  və  artıq  metal  istənilən  nisbətlərdə  maye  halmda  qarışdırılarsa, 

onlar  fasiləsiz  ərintilər  srrası  əmələ  gətirhlər.  Əgər  on-lar  yalnız  qismən 

qarışdırılarsa,  o  zaman  ərintilər  sırası  fasiləsiz  olmur.  Maye  gümüş  və  dəmir 

qarışmırlar  və  su  ilə  yağ  kimi  iki  qata  bölünürlər.  Bu  səbəbdən  qızıl-iridium, 

gümüş-iridium, gümüş-kobalt və qiymətli metallarm bəzi başqa ərintiləri olmur. 

Külçələrin  döymə,  prokat  və  sürüyüb  çəkmə  zamam  dənəvari  strukturu 

dəyişir.  Həcrnli  xaçşəkilli  döymə  və  prokat  dənələrin  yastılanmasma,  uzununa 

döymə və prokati dənələrin uzadılmasma, sürüyüb çəkmə bir istiqamətdə en kəsiyi 

üzrə onlarm sıxılmasma gətirib çıxarır. Soyuq işləmə ərintilərin təkcə strukturunu 

deyil,  onlarm  fiziki  xassələrini  də  dəyişir.  Belə  ki,  zəif  döymə  zamam  ərintilərin 

---

36 

 

sıxlığı artıq, xeyli möhkəm döymə və prokat zamanı azalır. Soyuq mexaniki işləmə 

zamanı  möhkəmlik  və  qırılmaya  müqavimət  əwəl  tez  artır,  sonra  tədricən  azalır. 

Bu  zaman  uzanma  və  qatılıq  aşağı  düşərək  ərintinin  kövrək  vəziyyətə  keçməsini 

göstərir. Soyuq işlənmiş metaliar qeyri-hartlandırılmış adlanır. 

Ərintilərə  deformasiyaya  qədər  malik  olduqları  göstəriciləri  qaytarmaq 

(xüsusilə,  plastikliyi)  və  Ən  yaxşı  mexaniki  və  digər  xassə-lər  əlavə  etmək  üçün 

onları  termik  işləyirlər.  Termik  işlənmənin  əsas  növləri  -  möhkəmlik,  bişirmə, 

kövrəkliyini azaltma, köhnəlmədir. 

Ərintilərdə  qiymətli  metallarm  tərkib  varlığı  əyar  (ərinti  kütlə-sinin  1000 

vahidində qiymətli metal kütləsi vahidlərinin sayı) və yaxud faizlə ifadə olunur. 

Ərintinin  qalan  komponentləri  -  qeyri-qiymətli  metallar  -liqaturlular,  yəni 

tərkib  hissələr,  qiymətli  metalm  qeyri-qiymətli  ilə  ərintisinin  özü  isə  -  liqaturlu 

adlanır. 

1927-ci ilə qədər bizim ölkədə əyar ərintinin bir funtunda (1 funt 96 misqala 

bərabər) misqallarm  sayı ilə ifadə olunurdu. Deməli, 96 misqal  əyarı 1000 metrik 

əyara bərabərdir. 

Qızılın ərintiləri - bir çox metallarla ərintilər əmələ gotirir. Qızıl ərintilərinin 

tərkibinə  aşqar  komponentləri  kimi  giimüş,  miss,  paladium,  rodium,  platin,  sink, 

nikel, kadmium, civə və s. daxil ola bilər. 

Gümüş  və  miss  ilə  qızıl  bərk  məhlullar  əmələ  gətirməklə  bütün  istənüən 

nisbətlərdə əriyir.   

Qızıl-gümüş  ərintiləri  öziüyündə  bu  metallarm  fasiləsiz  bərk  məhlullarını 

əks etdirirlər. Onlar yumşaqlıqla fərqlənir, yaxşı döymo qabiliyyətinə malikdir və 

mexaniki  işləməyə  yaxşı  təsirlidirlor.  Gümüş  ərimə  temperaturunu  azaldır  və 

ərintinin çalarını doyişir. Gümüşün tərkibdə hissəsi artdıqca ərintinin rəngi sarıdan 

açığa dəyişir. Tər-kibcə gümüş 30%-ə qədər olanda, ərintinin rəngi yaşılı-sarı, 50-

yə  qədər  -  bəyaz,  60-a  qədər  -  təqribən  bəyaz  və  65%  olan  zaman  ərintinin  San 

çaları tamamüə itir. 

Qızıl-mis  ərintisi  özlərində  yaimz  yüksək  temperaturda  bərk  məh-lıülarm 

fasiləsiz  sırasmı  əks  etdirirlər. 50  və  75%  (atom)  MİSİ  olan. bərk  məhlullar  425-

---