Magиstrатура mяrkяzи hüseynzadə FƏrrux yasəF

31 

 

şillerisensiya (ay daşlarınm işıq effekti). Sonuncu dörd növ «irizasiya» adı altmda 

birləşdirilir. 

Zərgərlik  daşımn  rəngi  onun  üzərinə  düşən  işığm  spektral  tərkibin-dən  və 

daşm  müəyyən  işıq  şüalannı  hopdurmaq  və  yaxud  əks  etdirmək  qabiliyyətindən 

asılıdır.  Demək  olar  ki,  müşahidəçinin  gözü  yalnız  qahq  rəngi  (hopdurulmuş 

obyektlərin  şüalarını  çıxmaqla,  düşən  işıq  şüala-rımn  rəngi)  qəbul  edir.  Kristahn 

çalarmı  spektrin  hansısa  hissəsinə  müvafiq  olan  rənglə  xarakterizə  etmək  qəbul 

olunmuşdur.  Vizual  mə-nimsəmə  zamam  üst-üstə  düşən  iki  rəng  hopdurma 

spektrinə  görə  fərqlənə  bilər,  bu  səbəbdən  kristalm  çalarım  xarakterizə  etməkdən 

ötrü  onun  spektrini  öyrənmək  və  onun  daxilində  geniş  hopdurma  zolaqla-rımn 

yerini müəyyən etmək lazımdır. 

Daşlarm  hopdurma  spektrbrini  vizual  müşahidə  etmək  üçün  hopdurma 

spektlərinin  ümumi  görünüşü  üzrə  minerallarm  təkcə  müəyyən  ehtimalla 

eyniləşdirilməsini  deyil,  çalarm  əlaqəli  olduğu  aş-qar  elementlərini  də 

müəyyənbşdirməyə  imkan  verən  spektroskoplar  tətbiq  edirlər.  Əsas  zərgərlik 

daşlarmm hopdurma spektrbrində ən xarakter xətlər qiymətli daşlarm minerologiya 

dəyişikliklərində bu daşlarm təsvirində göstərilmişdir. 

Zərgərlik daşlarım müəyyən etmək praktikasmda, bir qayda olaraq, müəyyən 

ciddi dar buraxma zolaqları olan kobalt şüşəsindən hazırlanmış müxtəlif filtrbrdən 

istifadə  olunur.  Onlar  vasitəsib  baxarkən  minerallar  müəyyən  rəngi  alırlar.  Ən 

geniş  istifadə  olunan,  1934-cü  ildə  Böyük  Britaniyada  icad  edilmiş  Çelsi  filtridir 

ki,  bu  da  tünd  qırmızı  (690  hm)  və  sarı-yaşık(570  hm)  spektr  hissələrində  ciddi 

surətdə məhdudlaşdırılmış iki buraxma zolağma malikdir. 

Zərgərlik daşlarmm işığı smdırma qabiliyyəti - iki mühit sərhə-dində işıq öz 

yayılma istiqamətini dəyişir: işıq enerjisinin bir hissəsi birinci mühitə qayıdır, yəni 

işıq  əks  etdirilir,  o  biri  hissəsi  mühitlərin  sərhədini  keçərək  yayılma  istiqamətini 

dəyişir.  Bu  hadisəyə  işığın  smması  deyilir.  İşığm  enmə  və  smma  bucaqları 

arasmdla müəyyən asılılıq mövcuddur: enən və sman şüalar, şüanm endiyi nöqtədə 

bərpa  edibn  iki  mühiti  ayıran  sərhədə  olan  perpendikulyar  bir  müstəvidə 

---

32 

 

yerləşirlər,  şüanm  enmə  bucağı  sinusunun  smma  bucağı  sinusuna  nis-bəti  bu  iki 

mühit üçün dəyişməz kəmiyyətdir. 

Zərgərhk  daşlarmm  işığı  smdırma  göstəricilərini  müəyyən  etmək  üçün 

refraktometrləri  geniş  istifadə  edirlər,  bu  zaman  daşm  heç  olmasa  bir  yastiı 

cilalanmış  kənarı  oİmalıdır.  Refraktometrlərdə  smdırma  göstəricilərinin  müəyyən 

edilməsi  iki  mühit  sərhədində  tam  daxili  əks  etdirilməyə  əsaslanır.  Smma 

göstəricilərini  müəyyən  etmək  üçün  optik  kontakt  yaratmağa  imkan  verən 

immersiya mayesi istifa-də olunur. İmmersiya mayesinin smdırma göstəricisi daşm 

smdırma göstəricisindən yüksək və cihazm linzasmm smdırma göstəricisinə yaxm 

olmahdır. 

İki  dəfə  smdrrma  -  simmetriyadan  asıh  olaraq  kristalları  izotrop  və 

antiizotroplara  bölürlər.  Qiymətli  daşlarm  tədqiqat  praktikasmda  izotrop 

mineraİlardan  iki  dəfə  smdıran  daşlarm  fərqləndirilməsinin  bir  neçə  vizual 

üsullarmı tətbiq edirlər. Daşm smdırma xarakterini tez müəyyənləşdirməkdən ötrü 

polyariskop  tətbiq  olunur.  Fəaliyyət  prin-sipinə  görə  o,  polyarizasiya 

mikroskopuna  oxşardır.  Polyariskop  özündə  cilalandırılmış  daşm  smdırma 

xarakterini müəyyən edən ci-hazı əks etdirir, bundan ötrü sonuncu polyarizatorun 

güzgü səthinə yerləşdirirlər. Analizatoru elə quraşdırırlar ki, sahə lap qaranlıq ol-

sun,  müşahidə  zamanı  daşı  fırlatmaq  vacibdir,  onu  fırladan  zaman  sönmələr  və 

işıqlanmalar onun optik anizotropiyasmı göstərir. 

Optik  izotrop  -  zərgərük  daşlarmm  kiçik  bir  qrupu  kub  sinqo-nioyasmm 

minerallarmı  (almaz,  spinol,  süleymandaşı),  eləcə  də  şüşə-ləri,  qətranları,  bərk 

helləri  əhatə  edir.  Bu  daşlarda  müxtəlif  səbəb-lərdən  əmələ  gəlmiş  gərginliklər 

nəticəsində  bəzən  qeyri-adi  iki  dəfə  smdırma  müşahidə  etmək  olar  (almaz, 

süleymandaşı,  sintetik  şpinel).  Qismən  kristallizasiyanm  pozulması  hesabma 

şüşəələr anizotropiyanı biruzə verə bilərlər. 

İşığm bəyaz şüasmm rəngli tərkib hissəsi minerallarda müxtəlif cür smırlar 

və  müxtəlif  smma  göstəricüərinə  malikdirlər.  Dalğanm  uzunluğundan  asılı  olaraq 

smma  göstəricilərinin  dəyişməsi  dispersiya  admı  almışdır.  Dispersiya  işıq 

şüalarmm  spektrin  tərkib  hissələrinə  bölünməsinə  və  cilalanmış  əlvan  daşm 

---

33 

 

rənglərinin  qığılamlı  oyna-masma  səbəb  olur.  Möhkəm  ifadə  olunan  dispersiya 

çoxrəngli  əlvan  parıltı  ilə  müəyyən  edilir  və  məhdud  sayda  qiymətli  daşlar  üçün 

(almaz,  demantoid,  sfen,  sirkon)  xarakterikdir.  Zərgərlik  daşlarmı  diaqnostika 

edərkən  smdırma  göstəricilərinin  dispersiyasmm  absolyut  kəmiyyətini  yox, 

dispersiya  effekti  kimi  adlananı,  yoni  cilalandırılrmş  daşlarm  rəng  oynamasım 

müəyyən edirlər. Daşm oynaması vizual təyin edilir. 

Pleoxrazim  -  iki  dəfə  smdıran  kristaldan  keçmiş  işıq  şüası  -qarşılıqlı 

perpendikulyar müstəvilərdə titrəyişləri baş verən iki polyar-laşdırılmış şüadan (adi 

və  qeyri-adi)  ibarətdir.  Əgər  kristall  rənglə-nibsə,  şüalardan  hər  biri  dərəcəsi  və 

yaxud  tipii  üzrə  fərqlənən  hopdurmaya  məruz  qalır  və  kristaldan  çıxarkən  digər 

polyarlaşdırılrmş şüaya nisbətən başqa çalara malik olur. 

Hərəkətsiz  daşı  təchiz  olunmamış  gözlə  nəzərdən  keçirəndə  şüanm 

ikilənməsi  effekti  görünmür,  lakin  daşı  işıq  şüasmm  müxtəlif  istiqamətlərində 

keçməsi  üçün  göndərən  halda,  istiqamətdən  asılı  olaraq  mineralm  rənginin 

dəyişməsini  aydm  görmək  olar.  Bu  hadisə  iki  rəngli  effekt  zamanı  dixroizm, 

çoxrənglidə isə pleoxroizm adlanır. 

Dixroizm yalnız iki dəfə smdıran kristallara xasdır, kub kristalları dixroizmə 

malik deyillər. Daşın eyni zamanda iki təsvirini adi və qeyri-adi şüalarda nəzərdən 

keçirmək ücün daxroskop tətbiq edirlər. 

Laboratoriya və yaxud zavod şəraitlərində alman zərgərlik daşları, məsələn, 

yaqutlar,  göy  yaqutlar,  zümrüdlər  xarici  əlamətlə-rinə  və  fiziki  xassələrinə  görə, 

demək  olar  ki,  eyni  tərkibli  təbii  əmələ  gəlmələrdən  fərqlənmirlər.  Onlarda  və 

bunlarda  çalarlar  çox  oxşardır,  eyni  möhkəmliyə  və  sıxlığa,  tamamilə  bənzər 

kimyəvi  tərkibə  və  smdırma  göstəricisinə  malikdhlər.  Zərgərlik  məmulatlarmda 

istifadə  olunan  minerallarm  yaranma  şəraitlərindəki  və  onlarm  analoqiarmm 

sintezindəki  zərgərlər  onlarm  artım  və  daxili quruluş xüsusiyyətlə-rində  əks tapır. 

Bu,  kristallarm  zonallığında,  çala  rvə  əlavələrin  pay-lanma  xarakterində  biruzə 

verilir. 

Təbiətdə  kristallar  qaynar  su  məhlullarımn  və  yaxud  ərimiş  maqmanm 

təzyiqi altmda tədriclə yetişirlər. Müəyyən şəraitlərdə qarşıİıqlı əlaqəyə girərək bir 

---