Magиstrатура mяrkяzи hüseynzadə FƏrrux yasəF
Yüklə 0,52 Mb. Pdf görüntüsü
|
28
hazırlamaq üçün daşlara bölünür. Onlar mineral və orqanik, eləcə də sintetik törəmə ola bilər. Belə bölgünün əsasmı onlarm dəyəri təşkii edir. Zərgərlik daşlarmm çoxu eyni və (yaxud) oxşar əlamətlərlə xarakterizə olunurlar ki, bu da onlarm diaqnostikasmı çətinləşdirir. Belə ki, şəffaf və qeyri- şəffaf daşlarm arasmda eyni rəngli - yaşıl, çəhrayı, qırmızı, göy və s. qrupu qeyd etmək olar. Onlarm diaq-nostika metodu mümkün fiziki xassələrinin və daxili xüsusiyyətlərinin müəyyənləşdiriiməsinə əsaslanır. Diaqnostika zamanı ilkin tapşırıq - onun hansı mineral növünə aid olmasmı aydmlaşdırmaqdır. O, korunddurmu (yaqut və ya göy yaqut), kvasdırmı (ametist və ya sitin)-, topazdırmı, turmalikdirmi, şpikeldirmi və s. Birinci fərziyyəni daşm təbiəti barədə onun rəngi, parıltısı və ümumi görünüşü əsasında etmək olar, lakin təyinin düzgünlüyünə yalruz bu və ya digər fiziki konstantmı ölçmə nəticəsində əmin olmaq olar. Zərgərlik məmulatlarma bərkidilmiş daşlarm diaqnostikası onunla əngəllənir ki, bir çox hallarda onları sağanaqdan çıxarmaq mümkün deyil. Bundan əlavə, daşm möhkəmliyi kimi, belə mühüm xassəsinin diaqnostikası istisna olur. Rənginin öyrənilməsi onunla çətinləşir ki, metal rənginin təsiri üzrə düzəliş əmsalmı istifadə etmək vacib olur. Bununla bərabər qiymətli daşlar şəffaflığa malikdirlər, onlarm üzərinə süni çilənmiş kənar çəkilmişdir. Bunun nəticəsində refraktometrdən istifadə etmək imkanı yaranır. Zərgərlik məmulatlarmda qoymalar şəklində istifadə edilən minerallarm əmələ gəlmə şəraitlərində və onlarm analoqlannm sinte-zində olan fərqlər, onlarm inkişaf və daxili quruluşlarmm bəzi xüsu-siyyətlərinə təsir göstərmişdir. Bu kristallarm zonallığmda, rəngin və əlavələrin paylanma xarakterində özünü biruzə vermişdir. Zərgərlik məmulatlarmda bərkidilmiş daşlarm daxili xüsusiyyətlərini mikros-kopik metod vasitəsilə öyrənmək olar. Zərgərlik daşlarmm şəffaflığı - bərk cismin bu və ya digər dərəcədə öz içərisinə işıq şüalarmı keçirmə qabiliyyətidir. Şəffafhq dərəcəsi şəffaflıq əmsah ilə qiymətləndirilə bilər. 29
Şəffaflıq kristallarmm strukturundan, onlarda çatlarm, bərk, qaz və maye əlavələrinin mövcudluğundan asılıdır. Çoxsaylı ən xırda,
müxtəüf istiqamətiəndirilmiş hissəciklərdən ibarət olan dənəvari aqreqatlarda işıq dəfələrlə müxtəlif istiqamətlərdə smır, səpələnir və əks olunur, bunun nəticəsində bu mipneralm monokristalları ilə müqayisədə belə aqreqatlar az şəffaf və yaxud qeyri şəffaf olur, məsələn, yarışəffaf və yaxud qeyri-şəffaf xalsedon-şəffaf kvarsm gizli kristallik növüdür. Zərgərlik daşlarmm şəffaflığmı onlara işıqda baxan zaman vizual surətdə müəyyən edirlər. Şəffafhq dərəcəsi üzrə zərgərlik daşları şəffaflara plastinalarmm içindən (qalmlığı 3-5 mm) əşya aydm görünən - bütün yekrəng və zəif rənglənmiş qoymalar, hansılarm ki, içində əşya aydm görünən, yarımşəffaflara, içindən əşyanı nəzərdən keçirmək mümkün olmayan işıqlandırılanlara, qeyri-şəffaflara bölünür. Kəmiyyətcə şəffaflığm dərəcəsini, yəni şəffaflıq və hopdurma əmsahnm qiymətini spektrofotometr vasitəsilə təyin etmək olar. Parlaqlıq - şəffafiıqla yanaşı, zərgərlik daşlarmm mühüm diaqnostik əİamətlərindən biridir. Parıltı bərkidilmiş daşm səthindən əks olunmuş işıqla əmələ gəlir. Bu zaman onun intensivliyi, yəni əks etdirilmiş işığın miqdarı havadakı və bu cilalanmış daşdakı işığm sürətindəki fərq kəskin olduğu qədər də çox olur (smma göstəricisi nə qədər çox olarsa, parıltmm intensivliyi o qədər də çox olar). Bu parıltı növləri mövcuddur: şüşəli, yağlı, qətranlı, almaz, yarımmetallik. Bu halda yağlı və qətranlı parıltmı bir tipə Aid edirlər, «yağlı» terminini açıqrəngli, «qətranlı» terminini isə tündrəngli minerallara tətbiq edirlər. Əksetdirmə göstəricisi faizlə ifadə edilir (düşən işığm intensivliyi 100%-ə kimi qəbul edilir). Mineralm parıltısı onun kimyəvi tərkibjndən və kristallik strukturunun xarakterindən asıhdır. Zərgərlik daşlarmm çaları - minerallarm əksəriyyətinin ən xarakter fərqləndirici əlamətlərindən biridir. A.U.Fersman üç calar tipini qeyd edir: idioxromatik, alloxromatik və yanlış xromatik, Zərgərlik daşmm idioxromatik çaları üç əsas prinsiplə izah olunur: 30
- onun tərkibində çalar əmələ gətirən əsas ionlar və yaxud ionlar qrupu şəkhndə kimyəvi elementlərin, eləcə də izomorf aşqarm varlıği. Çalara səbəb olan elementlər - Ti, V, Cr, Mn, Fe, Co, Ni. Az dərəcədə N, Zn, Te, Ei xromoforlardır. Belə çalarm nümunələri - müxtəlif valen-tlikdə xrom ionları səbəbindən yaqutda qrrmızı, zümrüddə yaşıl çalar; -
dəyişməsinin şüalanma ilə əlaqədar olması (həyəcanlanmış, zəif yüklənmiş atomların və s. mövcudluğu). İonlaşdırıcı radiasiyanm təsiri altında müxtəlif strukturlu və aşqarlı defektlərlə (ametist, bozumtul kvas, yaşıl almazlar) real kristallarda çalarm elektron-dəlik mərkəzləri əmələ gəlir; -
kristallik quruluş xüsusiyyəti ilə, məsələn, qəfəsin boş aralıqla-rmda ionlarm və yaxud ion qruplarmm varlığı. 'İdioxromatik çalar kimyəvi birləşmənin ayrılmaz hissəsidir. Öz əsas xassələrini qoruyub saxlayaraq müxtəlif zərgərlik daşlarmda həm qatılıq, həm də rəngin çaları üzrə çalar dəyişə bilər. Alloxromatik çalar müstəqil minerallarm mexaniki əlavələrin-dən, orqanik birləşmələrindən, qaz qovuqlarmdan asılı olur. Məsələn, avantyurinanm qırmızımtıl-qəhvəyi rəngi kvarsda getit pulcuqlarmm varhğmı, yaşıl isə jilbertinin xırda yarpaqcıqlarmm mövcudluğunu verh. Əqiqlər dəmir oksidlərinin və hidrooksidlərinin mikroəlavələri ilə rənglənir, xrizoprazin rəngi nikelin duzlarmdan asılıdır. Alloxromatik çalarlarm təbiətinin tədqiqi mineral
əlavələrin eyniləşdirilməsilə edilir və xüsusi metodlarm elektron mikroskopi-yanm, rentgenospektral analizin və optik spektroskopiyanm vasitəsilə keçirilir. «İşığm oynaması» effektilə müəyyənləşən yanlış xromatik çalar çoxsaylı adi minerallarm zərgərlik daşları kateqoriyasma aid olmasmı müəyyən edir. Gemmoloji praktikada minerallarm yanlış xromatiz-minin (optik işıq effektbri) bu növləri seçilir: asterizm (ulduz effekti), pişik gözü, opaleçensiya, avantürasensiya,
Yüklə 0,52 Mb. Dostları ilə paylaş:
|