M. C. Pişəvəri
Yüklə 178,67 Kb. Pdf görüntüsü
|
www.acjiq.info
6 təsadüfdən böyük istifadələr edə bilərdi. Mütəəssifanə meydanda belə bir təşkilat olmadığına görə Riza xanın dəstpərvərdələrindən ibarət olan mürtəce dövlət məmurları qabağa düşüb ondan xalqın azadlığı əleyhinə istifadə etməyə müvəffəq oldular. Bu istifadələrdən birisi də demokratik təşkilatları fişar altına alınıb və çoxlarının pozulması idi. Azərbaycan Zəhmətkeşlər Təşkilati Azərbaycan Cəmiyyəti, Azərbaycan namı ilə izharivücud etdikləri üçün başqa Sazimanlardan daha şədid sürətdə irticanın həmləsinə məruz olub meydandan həmişəlik olaraq çıxarılmağa məhkum edildilər. Bu təşkilatlar Hizbi-Tudə təşkilatı kimi bizim milli nehzətimizin pionerləri adlanmağa layiq sazimanlardadır. Çünki bu sazimanlar özləri ortadan getdikləri halda, bir iddə əşxasın gözlərini açıb onları ictimai və siyasi məsələlər ilə məşğul olmağa cəlb etdi. Azərbaycan Cəmiyyəti Azərbaycan ruznaməsinin yarı Azərbaycan, yarı Fars dilində nəşr etdiyinə görə onun milli xidmətin xüsusi qeyd etmək lazımdır. Azərbaycan Cəmiyyəti milli təəssübdə Hizbi-Tudədən və Zəhmətkeşlər təşkilatından çox irəli gəlmiş bir sazman hesab olunmalıdır. Hətta Təbriz xiyabanlarının adlarını dəyişdirib, Səttarxan və sair Azərbaycan milli qəhrəmanlarının adı ilə adlandırmaq, fəqət bu təşkilatın səyi ilə əncam tapmışdır. Lakin bunların hamısı (xalqın istəyi müqabilində) çox kiçik və çox əhəmiyyətsiz işlərdəndir. Xalq isə böyük islahat, dərin dəyişiklik tərəfdarı olduğundan bu kimi işlər onu qane etmirdi. Bu sazimanların tezbazar olmalarının başlıca səbəbi də bundan ibarətdir. O vaxt söz xalqı qane etmirdi, iş isə qabağa getmədiyi üçün xalq ilə cəmiyyət arasında möhkəm rabitə vücudə gələ bilmirdi. Bir də xalq başçılarından tələb etdiyi bilik və bacarığı onlarda görə bilmirdi. Məşrutə nehzətində Səttarxana güvvət verən onun şücaəti, və istiqaməti, qiyamda Şeyx Məhəmməd Xiyabanini irəli çəkən onun biliyi, nitqi və düşüncəsi idi. Azərbaycan Cəmiyyəti və Zəhmətkeşlər təşkilatında belə adamlar gözə çarpmadığından onların dalınca gedənlər tez bir zamanda yorulub geri çəkilməyə məcbur oldular.
Hizbi-Tudeyi-Azərbaycan Faşist Əsasən 3 Şəhrivər 1941-ci il hadisəsi Azərbaycan xalqına böyük təkan verdiyinə görə hər kəs ondan istifadə etmək fikrinə düşmüşdü. Tək azadixahlıq deyil, mürtəcelər də dala qalmamaq üçün üzlərinə azadixahlıq maskası çəkib, ortalığa çıxıb, işə girmişdilər. Hətta bunların içərisində faşist əqidəli adamlar da az deyildi. Məxsusən faşist ünsürləri özlərinin cinayətlərinə pərdə çəkmək məqsədi ilə daha artıq fəaliyyət göstərirdilər. Hacı xan Çələbi, Məmməd Əli xan Nurazər,(Daruğa), Əxbarı və qeyrilərinin təşkil etdikləri Hizbi-Tudei Azərbaycan bu məqsədlə qurulmuş bir təşkilat idi. www.acjiq.info
7 Vaxtında bütün siyasi dəstələrə əl tapmağa çalışan Fəhimi, bu təşkilat ilə də Azərbaycan Zəhmətkeşləri kimi rəftar edib, onu özünün siyasətini icra etmək üçün alət qərar verməyə müvəffəq olmuş və istifadə etdikdən sonra qaba bir şəkildə dağıtmışdır. Bunu qeyd etmək lazımdır ki, Əxbari və Hacı xan Çələbi almanların ciddi tərəfdarlarından olduqlarına görə Hizbi- Tudeyi-Azərbaycanı pərdəli bir faşist müəssisəsi halına salmaq fikrində idilər. Mərhum Məmməd Əli Daruğa İngilis konsulxanasına mənsub adamlardan olduğuna görə başqa mərmuz bir məqsəd təqib edirdi. Bunların arasında Kaviyan kimi qeyri-faşist ünsürlər var idi sə, onlar təşkilatı təmizləyib, düzgün yola sala bilmirdilər. Nəhayət mərkəzi hökumət Azərbaycanı tamamilə sakit halda saxlamaq üçün zahirdə azadixah, batində faşist təşkilatını da orada görə bilmədi. Əsasən Tehran hökuməti Azərbaycanda təşkilat yaranmasına imkan vermək istəmirdi. Ona belə gəlirdi ki, yalançıların əqidəsindən asılı olmayaraq, xalq kütlələrinin təşkilata toplanmağı xətərlidir, xalq bir yerə yığışdıqda tez ya gec həqiqət aşkara çıxıb və cəmiyyət arasında xalqın qeydinə qalan adamlar tapıla bilər. Bu səbəbə görə onların (yuxarının) göstərişi ilə Fəhimi özünün təşkil verdiyi Hizbi-Tudeyi-Azərbaycan cəmiyyətini daha davam etməyə qoymadı.
İrani-Bidar Azərbaycanda İngiltərə imperialistlərinin ajanları ilə həmkarlıq edən Alman nökərləri və faşist ünsürləri, Hizbi- Tudei-Azərbaycan, Azərbaycan zəhmətkeşləri və Azərbaycan Cəmiyyəti pozulduğu gündə “İrani- Bidar” adı ilə bir təşkilat vasitəsilə meydana çıxdılar.
“ Fəryad” ruznaməsi bu Hizbin naşiri-əfkarı olaraq çox hərarətlə yazılıb, intişara başladı. Onun görkəmli üzvlərindən Hüseynqulu Katibini göstərmək olar. “İrani-Bidar”ın İngiltərə və Alman mənbələrindən aldığı kömək əsərində və sair şəhərlərdə olan faşist və yarım faşist təşkilatlarla da rabitələri var idi. Katibi bazarda Alman və İngilis dəllallığı ilə məşğul olan tacirlərin hər ikisinin tərəfindən müfəssəl surətdə himayət olunurdu. Məsələn, HeydəRizadə ilə Nemsəçilər və başqaları ona bir göz ilə baxıb, zahirdə ruznaməyə kömək ya vəkalət işi rücu etmək, həqiqətdə isə demokratik dövlətlər, məxsusən Şuralar İttifaqının əleyhinə təbliğat aparmaq üçün onu mücəhhəz etməyə çalışırdılar. Bu təşkilat roşənfikir, cavanlar və sərvətməndlər içərisində dərin rişə salmağa başlamışdı. Müharibənin sürəti, almanların bərqasa bir sürətdə Şərqə doğru gəlmələri onları təşviq edərək özlərini çox tez bir sürətdə tanıtmağa vadar etdi. Ona görə tamam İranda faşist təşkilatları pozulub, faşist ünsürləri toqif www.acjiq.info
8 edildi ki, bu təşkilatın başçıları da geri çəkildi. Beləliklə İrani-Bidar İranı iğfal edib, Alman və İngilis Cahangirlərinin qucağına atmağa müvəffəq olmadan pozulub ortadan getdi. Katibi yaxalandıqdan sonra “Fəryad” ruznaməsi tətil olundu
Zidd-Faşist Cəmiyyəti Ziddi-Faşist Cəmiyyəti mühit və zamanın icabı üzrə meydana çıxan bir təşkilat idi. İranın iri şəhərlərində müvəffəqiyyət qazana bilməyən bu təşkilat Azərbaycanda çox yaxşı işlədi. Azərbaycan Cəmiyyəti və Zəhmətkeşlər Təşkilatı pozulduqdan sonra Azərbaycanda yeni qurulan irticai dövrdə azadixah və demokratik qüvvələr fəqət bu cəmiyyətin adı altında fəaliyyət göstərə bilirdilər. Hizbi-Tudə və sair təşkilatların təşkil edə bilmədikləri mitinqlər və nümayişlər Ziddi-Faşist Cəmiyyəti adı ilə təşkil olunurdu. Faşist ziddinə mübarizə aparan bir təşkilata dövlət və irticai ünsürlər curət edib, bir söz deyə bilmirdilər. Hətta mətbuat şədid surətdə qadağan edildiyi halda, təzə ərsiyə çıxıb siyasətə qoşulmuş Biriya, Mir Rəhim Vilayi və qeyriləri, azadixahların sözlərini bu cəmiyyətin tərəfindən nəşr olunan “Yumruq” ruznaməsi vasitəsilə intişar verirdilər. Polis Ziddi-Faşist Cəmiyyəti namına toplanan mitinqləri dağıda bilmirdi. Hətta Ziddi-Faşist Cəmiyyətinin mərkəzi, bir zaman Hizbi-Tudə tərəfindən çox geniş dairədə istifadə olunurdu. Ziddi-Faşist Cəmiyyəti, Zəhmətkeşlər Təşkilatı Azərbaycan Cəmiyyəti və başqa demokratik cəmiyyətlər, bir sözlə demək olar ki, 12 Şəhrivərdə qabağa çıxan təşkilatların hərəsi bir növ ilə gələcək Demokrat Firqəsinin yaranması üçün zəminə hazırladıqları nöqteyi-nəzərdən faydalı və səmərəli işlər hesab olunmalıdır.
Həmkarlar İttifaqı. Azərbaycan Həmkarlar İttifaqı da 1941-ci il25 avqustdan 3 şəhrivərdən sonra meydana çıxan sazimanlardandır. Onun birinci müəssisləri Süren, Qulam karxanasının kargəri və Fədavi İran karxanasının kargəri(idilər). Başqa təşkilatları ziru-ru (alt-üst) edən Fəhimi bu adamlardan məyus olub, Canpolad qəziyəsindən azadixahlara bütün hüsni-rəğbət göstərməklə, nüfuz qazanan Xəlil İnqilab vasitəsilə onu tamamilə ələ keçirməyə iqdam etdi. Yuxarıda dediyimiz səbəbə görə Tehrana təbid olunan Xəlil İnqilab, orada Fəhimi ilə sazişə gəldikdən sonra Təbrizə müraciət edib, Fəhiminin köməyi ilə işə başlayıb, tezliklə geniş bir ittihadiyə yaratmağa təşəbbüs etdi. Fəhimi təşkilatın məxaricini təmin etmək məqsədi ilə böyük bir şəbneşinlik (gecə qonaqliğy) təşkil edərək, 21 min tümən pul toplayıb Xəlil inqilaba təhvil verdi. İnqilab möhkəm malı, qüvvət və dövlət köməyinə istinad edərək, ciddi işə başladı. Yüklə 178,67 Kb. Dostları ilə paylaş:
|