Landshaftshunoslik asoslari

NAZORAT UCHUN SAVOLLAR. 
1. Landshaft xosil kiluvchi omillar nima? 
2. Komponent suzining ma`nosi nima? 
3. Landshaft komponentlariga nimalar kiradi?
4. Iklim va rel`ef landshaft komponenti bula oladimi? 
5. N.A.Sol’ntsev lanshaft komponentlarini kay tartibda joylashtiradi? 
6. Etakchi landshaft komponentlariga nimalar kiradi? 
7. Komponentlar vazifasiga kura necha guruxga bulinadi? 
8. Sust komponentlar nima? 
9. Xarakatchan komponentlarchi? 
10. Urochishe va fatsiya urtasida kanday tafovut bor? 
 
TAYANCH SUZ VA IBORALAR. 
1. Landshaft komponentlari 
2. Tabiiy komponentlar 
5. Asosiy komponentlar 
6. Ikkilamchi komponentlar 
7. Tog jinslari 
7. "Kritik komponentlar" 
8. Urochishe 
9. Fatsiya 
ADABIYOTLAR 
2, 13, 19, 22, 23, 26 

---

30 
5-MAVZU: Landshaftlarning morologik tuzilishi va ichki alokadorliklari. 
R E J A 
1, Landshaftlar marfologiyasi haqida tushuncha 
2, Fatsiya va urochishelar tugrisida ma`lumotlar 
3, Landshaftlarning ichki tuzilishi 
4, Landshaftda uzaro alokadorlik va boglikliklar 
YUkorida biz landshaftlarning kanday tarkibiy kisimlarihkomponentlar va 
morfologik kisimlaridan tuzilganligini kurdik. Ammo landshaftning komponentlari 
va morfologik kisimlarining makonda, joylashishi tartibini aniklash bilan 
landshaftning ichki tuzilishini va asosiy xususiyatlarini belgilab olishimiz kiyin. 
Landshaftning ichki tuzilishini taxlil kilish landshaft tadkikotlariniig eng muxim va 
murakkab boskichlaridan biridir. 
Landshaftning ichki tuzilishi deganda biz fakat uning komponentlari va 
morfologik kisimlarining joylashish tartibinigina emas, balki ular orasida muttasil 
ruy berib turadigan uzaro ta`siri va alokadorlikni xam tushinamiz. Xar bir 
landshaftdagi uzaro tasir va alokadorliklarni o`rganish orkali landshaftga xos 
bulgan asosiy xususiyatlarni xam bilish mumkin. 
Landshaftda ruy beradigan uzaro tasir va alokadorliklarning ikki xili 
mavjuddir. Ulardan birinchisi vertikal yunalishdagi uzaro tasir va alokadorliklar 
bulib, asosan landshaftiing komponentlari orasida modda va energiya almashishi 
okibatida yuzaga keladi. 
Landshaftdagi modda va energiyaning vertikal almashinishiga misol kilib suv 
yuzasidan buladigan parlanishni suv buglarini kondensatsiyalanishi yogin yogishi 
kabilarni aytish mumkin. Bunda nafakat suv yoki suv buglari, balki turli xil 
moddalar va kimyoviy usullar xam bir komponentlardan ikkinchisiga, undan 
uchinchisiga utib turishn mumkin. 
Ykkinchi xil uzaro tasir va alokadorliklar gorizontal yunalishda ruy beradigan 
alokadorliklar bulib, landshaftning morfologik kisimlari orasida modda va energiya 
almashinishi orkali xosil buladi. 
Gorizontal yushlishda ruy beradigan alokalar mavjudligining omillaridan biri 
landshaftlarning 
va 
uning 
morfologik 
kisimlarining 
yonmahyon 
bulib 
joylashganligidir. 
Gorizontal alokalarga modda va energiyaning iklimiy aylanib yurishi, ayniksa 
issiklik va namlikiing kuchishini belgilab beruvchi xavo muassalarining xarakati 
ko`proqtasir etadi. 
YAna bir omil ekzogen jarayonlardir. Bu jarayonlar xarhxil landshaftda 
xarhxil kuch bilan, xarhxil jadallik bilan kechadi. Gravitatsiya xam kurumlar, 
surulmalar, kor kuchkilari xosil bo`lishida, okar suvlarning ishi unga boglik xolda 
kuchib yurishi bir joydan ikkinchi jonga tuplanishi sabab buladi. Landshaftlarning 
tarkibiy kismlari orasida va morfologik kismlari orasida buladigai alokadorliklar 

---

31 
haqida umumiy tasavvur xosil kilish uchun kuyidagi landshaft modellariii kurish 
mumkin. 
Landshaftda ruy beradigai uzaro tasir va alokadorliklar modellarda aks 
etgandek ko`pincha ikki tomonlama bulib, juda oddiy kuringaii bylan aslida 
murakkab va dinamik jarayonlarning yigindisidan iborat. Bu jarayonlar makonida 
xam zamonda xam juda uzgaruvchandir. Modda va energiyaning vertikal 
yunalishida xam gorizontal yunalishda almashinib turishi jarasni xam uzaro tasir 
va alokadadir. Masalan, landshaftga kirib kelayotgan kuyoshning issiklik 
energiyasi gorizontal xarakatdagi xavo massalarining energiyasi bilan, vertikal 
yunalishda kirib kelayotgan atmosfera yoginlarining er osti va er ustki suvlari bilan 
uzaro tasir va alokada bo`lishini inkor etishi kiyin. 
Laidshaftda ruy"Zeradigan vertikal va gorizontal alokalarni uzaro ta`sirida 
bo`lishini landshaftning vertakal kesmasida kurish mumkin. Bunday ikki xil 
alokadorlik bir vaqtning uzida ruy beradi. Vertikal yunalishda xarakatlanayotgan 
modda va energiyaning ma`lum bir kismi gorizontal yunalishda xarakatlaiayotgan 
modda va energiyaga kushilib ketishi va aksincha bo`lishi tabiiydir. Ikki xil 
yunalishda xarakatda bulgan modda va energiyaning uzaro kushilib aralashib 
ketishi natijasida turli xil alokadorliklar xosil buladi. Ularning taxlil kila bilish 
atrof muxitning ifloslanishi va uning oldini olish masalalarini xal kilishda katta 
axamiyatga egadir. 
Bir komponentdan ikkinchisiga yunalgan doimiy, anik va nisbatan barkaror 
bulgan alokalar tugri alokalar deyiladi. Bunday alokalarga tektonik alokalar 
tektonik strukturalar bilan rel`ef orasidagi, rel`ef bilan iklim, iklim bilan suvlar 
orasidagi alokalarni misol tarikasida keltirish mumkin. Iklim omillari, jumladan 
atmosfera yoginlari daryolarning tuyinishi. suv va boshka ko`pgina okim 
kursatkichlarini belgilaydi. Suv okimining tuprok xosil bo`lish jarayonida tutgan 
urni xam ma`lum. Tuprok bilan usimlik, usimlik bilan xayvonot orasidagi alokalar 
xam tugri alokalarga kiradi. 
Landshaftning komponentlari orasidagi, turli omillar bilan jarayonlar 
orasidagi bogliklik va alokadorliklarni ayrim modellarini biz S.D.Muraveyskiy 
(1948) , A.P.Gal’tsov (1964) , Grixter (1968) , D.L.Ardmand (1975) kabilarning 
ishlarida uchratamiz. Bunday modellarning ko`pchiligi shuni aks etgiradiki, modda 
va enerpshniig vertikal yunalishda kuchib yurishi tabiatdagi moddalarning aylanma 
xarakatini boshkarib turadi. YAna bir narsani eslatib utash kerakki, organik 
moddalarning aylanma xarakatida organik moddaning xosil bo`lishi va 
parchalanishidan tashkari, YA`ni uni minerallashishi yoki chirindiga aylanishndan 
tashkari ozuka zarjirlari xam ishtirok etadi. SHuning uchui xam tabiatda chikindi 
degan narsannng uzi bulmaydi va organik moddalarning aylanma xarakatini 
tabiatdagi nisbiy muvozanatga misol tarikasida keltirsa buladi. Ammo bunday 
nisbiy muvozanat fakat cheklangan vaqt davomidagina mavjud bulib, baribkr 
tabiiy jarayonlarning sunggi natijasi landshaftdagi kayta tiklanmaydigai uzgarishlar 

---

32 
ekanligidan dalolat beradi. Ana shu sust davom etadigan uzgarpshlar landshaftning 
tabiiy rivojlanishini asosi xisoblanadi. 
YUkorida eslatib utilgal modellar landshaftdagi alokalariing ko`pincha juda 
murakkab va serkirra ekanligidan dalolat beradi. SHu bilan birga landshaftlarning 
tashkil topishi, shakllanshtsi, mavjudligi va tabakalanishi muammolarni xal etish 
uchun xam ko`p ilmiy izlanishlar utkazish zarurligini takozo etadi. 
Landshaftlarning morfologik kismlari orasida xam uzaro ta`sir va 
alokadorliklar. ya`ni modda va energiya almashinib turishi mavjud bulib, ular 
ikkinchi xil, ya`ni teskari alokalarga kiradi. Landshaftlarda ko`proqana shunday 
alokalar xukmronlik kiladi. 
Teskari alokalar landshaftning tashkarisidan ta`sir etadigan kuchlarga yoki 
"turtki"larga karshilik kursata olish xususiyati borligini belgilaydi va ularning 
uzinihuzi boshkarib turishga, barkarorlik xolatini saklab turishga sharoit yaratib 
turadi, landshaftshshg tashki kuchlar ta`siriga chidamliligiii ta`minlab turadi. 
Teskari alokalarning uzi ijobiy va salbiy bo`lishi mumkin. Ijobiy teskari 
alokalar tashki kuchlar landshaftga kaysi yunalishda ta`sir etsa, usha yunalishda 
ta`sir kulamini kuchaytirib boradi va zanjirsimon reaktsiyaga sabab buladi. 
Okibatda landshaftda keskin kor kuchkisiga uxshash uzgarishlar ruy bermshi 
mumkin. Ijobiy teskari alokalar muttasil xarakatda bulmaydi va cheksiz uzgarib 
turish xolatiga ega bulmagan elementlar bilan cheklangandir. 
Salbiy teskari alokalar landshaftning morfologik kismlarining barchasiga 
taallukli bulib, ularning birortasida uzgarish buladigan bulsa, unga karshi ishlaydi 
va yana landshaftda barkarorlik xolatini tiklashga xarakat kiladi. SHunnnguchun 
xam landshaftga tashkaridan doimo modda va energiya kelib turishiga karamay u 
uzining nisbatan barkarorligini saklab tura oladi. 
Landshaftlarning vertikal yunalishda xam, gorizontal yunalishda xam 
geotizimlar xisoblanadi. CHunki muayyan bir landshaft atrofhmuxit bilan, 
yonhverdagi kushni landigaftlar bilan xam doimo energiya almashinib turadi. Xar 
bir landshaftda ruy beradigan modda va energiyaning unga kirib kelayotgan madda 
va eyaergiyaga tenglashishga xarakat kiladi. Landshaftga yoki uning morfologik 
kismlaridan biriga kirib kelayotgan modda va energiya okimi landshaft yoki uning 
morfologik kismi tomonidan turli xil aks ta`sir jarayonini keltirib chikaradi. 
Landshaftlarning ichida ruy beradigan uzaro ta`sir va alokalarni birmahbir 
aniklab, bir tartibga solib olishning uzi nixoyatda murakkab ishdir. Landshaftda 
olib borilgan bir yoki ikki marta kuzatishlarning natijasiga tayanib bunday ta`sir va 
alokalar haqida fikr yuritishning uzi notugri buladi. Buning uchun juda ko`p va 
ommaviy kuzatishlarning natijalari, ularning chukur taxlili zarur buladi. 
YUkorida keltirilgan fikrlardan kurinib turibdiki, landshaftlarning tarkibiy 
kisimlari orasida xam, morfologik kisimlari orasida xam kushni landshaftlar bilan 
xam uzaro ta`sir va alokadorliklar mavjud bulib ular makon va zamonda 
uzgaruvchandir. Bunday uzaro ta’sir va alokadorliklarning eng oddiy modelini 

---

33 
kuyidagi rasm orkali kurish mumkin. 
Landshaftning strukturasini belgilab beruvchi uzaro ta`sir va alokadorliklar bir 
tomonlama va ikki tomonlama, tugri va teskari, ijobiy va salbiy. kiska va uzoq 
muddatli bo`lishi mumkin. Ularning xar biri uziga xos murakab jarayonlar bulib 
turli xil okibatlarga sabab buladi. 
Landshaftning ichki tuzilishi degan tushunchaga landshaftning komponentlari 
va morfologik kisimlarining makonida joylashish tartibi va ular orasidagi uzaro 
ta`sir va alokadorliklardan tashkari lamdshaftning zamondagi ma`lum va konuniy 
xolatlari majmuyini xam kiritish kerak buladi. Bunday xolatlar majmuyini e`tirof 
etish landshafpshng zamonda uzgaruvchan va dinamik geotizim ekanligini e`tirof 
etishdir. 
Landshaftning u yoki bu xolati anik vaqt chegarasiga ega emas. Ko`pincha 
aniklangan landshaft xolatlarining uzun yoki kiskaligi shu xolatlarga xos bulgan 
bir yoki bir nechta tabiiy jarayonlarning mavjudlik vaqtiga mos keladi. 
Landshaftlarda aniklanishi mumkin bulgan bunday xolatlar turli vaqt 
bulaklarini kamrab oladi. Ba`zi xolatlarning davomiyligi ma’lum koidalar buyicha 
belgilangan bulsa, ba`zi xolatlarning davomiyligi tasodifiy bo`lishi mumkin. 
Masalan, landshaftlarning kunduzgi va tungi, fasliy va yillik xolaglari Yerning 
xarakatlariga boglik xolda ularning davomiyligi anik belgilangaidir. Landshaftdagi 
ayrim xolatlar esa buning aksicha tasodifiy bo`lishi, ularning davomiyligi xam 
tasodifiy jarayon kurinishida buladi. Masalan, shamolli, bulutli yoganhsochinli. 
sovuk xaroratli yoki issik xaroratli xolatlar kabi. 
Landshaftlarning ichkn tuzilishini aniklash va taxlil kilishda belgilanishi 
axamiyatli bulgan landshaftning xolatlari, landshaftlarning dinamikasnni. 
rivojlanishini va yashashini o`rganish xam muximdir.