Landshaftshunoslik asoslari

 
 
 
NAZORAT UCHUN SAVOLLAR 
1. Landshaftshunoslik asoslari fanining o`rganish ob`ektiga kaerlar kiradi? 
2. Landshaftshunoslik kanday fanlar tizimiga kiradi? 
3. Geografik kobik nima? 
4. Landshaftshunoslikning maqsadi nimalardan iborat? 
5. Vaznfalarichi? 
6. Olamning bir butunligi deganda nimani tushunasiz? 
7. Gsotizim nima? 
8. Landshaftshunoslikning geografiya fanlarn tizimida tutgan urni kanday? 
9. Landshaftshunoslik asoslari fanining negizini nima tashkil etadi? 
10. Landshaft kobigiga kaerlarni kiritish mumkin? 

---

11 
2-MAVZU: Landshaftshunoslik asoslari fanining rivojlanish tarixi. 
REJA: 
1. Landshaftshunoslik faniga asos solinishi. 
2. Landshaftlar geografiyasining fan sifatida vujudga kelishi va shakllanishi. 
3h Landshaftlar geografiyasida yangi yunalishlarning vujudga kelishi.
4. Landshaftlar geografiyasi bplan shugullangan 
Mutaxassislarning ishlari. Landshaftshunoslikka oid eng dastlabki fikrlarning 
manbai V.V.Dokuchaev va uning ilmiy maktabiga mansub bo`lish tabiatshunoslik 
va geograf olimlarning izlanishlariga borib takaladi. Tuprokshunos gsograf olim, 
geografik 
zonallik 
konuniyatini 
birishchi 
bor 
ilmiy 
asoslab 
bsrgan 
V.V.Dokuchasvning ta`kidlashicha tabiatda bir jism, kuch yoki xodisa ikkinchisi 
bilan doimo uzaro murakkab alokada buladi va bu alokadorlik vaqt utishi bilan 
uzgarib turishi mumkin. Uning fikricha tabiiy komponentlar, xodisalar 
aloxidahaloxida xolda emas, balki bnr butun xududiy majmua sifatida o`rganilishi 
kerak. Tabiat zonasi iklim, tuprok, usimlik, xayvonot ;unyosi va boshka tabiiy 
mujassamalardir. Bu tabiiy mujassamalar haqidagi g’oyaning yuzaga kelishi edi. 
V.V.Dokuchasvning tabiatning barcha jonli va jonsiz komponentlar orasidagi 
uzaro nisbatlar va alokadorliklarni xamda ularni birgalikda rivojlantirish 
konunlarini tabiatshunoslik fanlari ichida uziga xos, yangi bir fan o`rganishi kerak 
degan xulosaga kelgan. Ammo V.V.Dokuchaev "landshaft", "landshaftshunoslik" 
suzlarini ishlatmagan bulsa xam, uz fikrlari bilan tabiiy komponsntlar haqidagi 
"YAngi geografiya"ni yuzaga kelishiga sababchi buldn. V.V.Dochaev g’oyalarini 
keyinchalnk uning ko`pgina shogirdlari va xam fikrlari fanning turli yunalishlarida 
targib kilib. rivojlantirib bordilar. Xatto V.V.Dokuchaev geograf h olim bulib 
tanildilar. 
Tabiiy Gegrafik kompleks (landshaft)ni birinchi bor ifodalab berishga 
o`rganib ko`rganlardan biri A.A.Borzov (1954)dir. Uning fikrlaricha geografiya h 
er yuzi tugrisidagi fandir va u aloxida xodisalarni o`rganmasdan, balki ularni 
birgalikda o`rganish kerak. Boshkacharok kilib aytganda, geografiya tog jinslarini, 
iklim, tuprok, usimlik va xayvonotni aloxidahaloxida o`rganmaydi, xatto ularni xar 
birini geografik tarkalishi xam geografiyaning emas, balki boshka fanlarning 
vazifasidir. Geografiya esa sr yuzasining ayrim kismlarida bu xodisalar birgalikda 
kaiday shaklni h landshaftni xosil kilishini, tuproklar, suvlar, iklim, usimlik, 
xayvonot va inson turli landshaftlarda kanday aloka bo`lishini, ularning uzaro 
ta’siri kanday kurinishlarda bo`lishini o`rganadi. Bir landshaftni ikknichisiga 
kanday ta`sir etishini aniklaydi. Umuman er yuzasi kanday landshaftlardan 
tuzilganligini tushnishga, ularning xar birini mavjuligini tarkalishini va ucharo 
ta`sir konunlarini tushuntirib berishga xarakat kiladi. 
Landshaft haqidagi tasavvurni ifodalab berishga birinchilar katorida L.S.Berg 
(1913) xam xarakat kilgan. U uzining "Geografiyaning" predmeti va vazifalari" 
nomli makolasida lamdshaft haqidagi uz fikrini bayon kilar ekan shunday yozadi. 
"Geografik izlanishlarning natijasi xam tabiiy, xam madaniy landshaftlarni 
o`rganish va ta`riflab berishdan iboratdir", SHu bilan birga landshaftlarni tashkil 

---

12 
etuvchi omildir birhbiriga kanday ta`sir kursatishi va kanday alokada bo`lishi xam 
o`rganilishi kerakligini ta`kidlab utadi. 
L.S.Bergning ifadalashi buyicha landshaft shunday bir joyki, unda rel’ef, 
iklim, usimlik va tuprok katlami garmonik (uygunlashib ketgan) biro butunki 
tashkil kilib, Erning ma`lum bir tabiat zonasi buylab tipik kaytalanib turadi. Bu 
geografik landshaft haqidagi eng dastlabki ilmiy ta`riflardan biri bulib, unda 
landshaft tabiat zonasiiing bir kismi ekanligiga va u tabiiy geografiyaning predmeti 
ekanligiga ishora kilinadi. Ilmiy geografiyaning asosiy vazifasi tabiiy xavzalari, 
usimliklar, tuprok va xayvonot uzining ma`lum tarkibi va xususiyatlarini shunday 
rejada saklab koladiki, ular orasidagi uzaro ta`sir jarayonlarida bir butunligi 
saklanishi mumkin buladi. 
B.B.Polinov fikricha "landshaft" atamasi umumiy tushuncha bulib, uning 
kattahkichik darajasi izlanishlarning mikyosiga boglikdir. SHuning uchun turchi 
taksonomik kiymatga ega bulgan landshaftlarning aniklash, xaritada kursatish 
mumkin buladi. Bundan tashkari B.B.Polinov landshaftlarni dinamik xolatiga 
e`tibor berib, landshaftlarning tarkibiy kismlari orasidagi uzaro bogliklikni 
muvozanat xolatda emas, balki u doimo xarakatda buladi xamda landshaftlarni 
evolyutsiyasining ya`ni astahsekin va muttasil rivojlanib borishi xamda uning 
landshaft urnida boshkasi xosil bo`lishi mumkinligini uktirib utadi. 
I.V.Larin (1926) xam dalada olib borgan landshaft tadkikotlarini tabiiy 
geografik komplekslar haqikatdan xam ob`ektiv mavjud bulib, ularni aniklash 
xaritaga tushirish va ta`riflab berish mumkinligiga ikror buldi. 
R.I.Abolin, B. B Polinov, I.V.Larin, A. D .Gojevlarning olib borgan 
tadkikotlarini natijasida yana bir narsa ayon buldiki, u xam bulsa kichik 
mujassamalarni tashkil kilar ekan, ya`ni ular turli kulamda bo`lishi mumkin ekan. 
Ularni eng kichigini, tabiiy mujassamalarga boshka bulinmaydnganini 
elementlar landshaft, mikrolandshaft yoki epimorfa deb atalar ekan. 
SHunday kilib, 30hyillarga kelib landshaft fakat geograflargina emas, balki 
ko`pchilik tabatshunos olim va mutaxasislarni uziga jalb etdi, ular tomonidan 
e`tirof etila boshlandi. SHu vaqtlardan boshlab landshaftshunoslik tarakkiyoti 
tarixida yangi boskich ya`ni lakdshaft haqida tushunchani aniklashtirish landshaft 
haqidagi ta`limotni nazariy jixatdan umumlashtirish va muxilashtirish boskichi 
boshlandi. Ana shunday umumlashtirishlardan daslabkisi, L.S.Bergning "SSSR 
ning landshaftgeografik zonalari" (1930) degan kitobdir. Unda yozilishicha 
geofafik landshaft shunday bir xodisa va jarayonlarning gruxlashgani yoki 
majmuasini, unda rel’ef, iklim, tumrok, suvlar, usimliklar koplamn va xayvonot 
dunyosi xamda insonning ho`jaligidagi faolpyat xam uygunlashib ketgan 
lamdshaftni tashkil kiluvchi omillarning uzaro ta`siri va alokadorligini 
o`rganishdir, deb yozgan edi u. 
L.S.Bergning landshaftlar, landshaft zonalari haqidagi dastlabki ishlari bosilib 
chikishi bilanok boshka rus tabiatshunoslari ayniksa geobotanik tuprokshunos, 
urmonshunos olimlar tomonidan landshaft haqidagi g’oyaga kizikish yanada ortib 
ketdi. Ularnnng izlanshilari bilan bevosita yirik masshtabli anik dala tadkikot 
ishlari boshlandi. Natijada dastlabki landshaft xaritalari tuzila boshlandi. Bunday 
izlanishlar, albatta amaliy maqsadlarni kuzlagan xolda ayniksa yangi erlarni 

---

13 
uzlashtirish maqsadida amalga oshirildi. Bir vaqtning uzida landshaft 
tushunchasining ta`rifi xam saykallana boshladi. 
Urmonshunos G.F.Morozov (1913) fikricha, xar kanday xudud uzining tabiiy 
sharoitiga karab landshaftlarga, ya`ni tabiiy birliklarga bulinadi. Bu birliklar bir 
tomondan iklim, ikkinchi tomondan geologik sharthsharoit, rel’ef uchichi 
tomondan esa usimlik va xayvonot dunyosi kesishadigan nuktaning yoki tugunni 
tashkil kiladi. 
Geobotanik R.I.Abolin (1914)ning xam landshaftshunoslik va tabiiy geografik 
rayonlashtirishga oid izlanishlari e`tiborga loyik. Uning fikricha srning mujassama 
landshaft kobigi (epigenema) tabiiy zonalanishga muvofik xolda epizonalarga, ular 
esa uz navbatida joyning geologik, textonik va orografik tuzilishga karab 
epioblastlarga, ular esa yana epitiplarga bulinadi. epitiplar esa bashka 
bulinmaydigan kichik tabiiy birlik. epimorflardan tashkil topgan. 
Bu tabiiy geografik rayonlashtirishning dastlabki taksonomik birliklar tizimi 
edi. R.I.Abolinning 1929 yil tuzgan Kozogistonning janubiy kismini tuprok h 
geobotanik xaritasi zsa uzining mazmuii jixatidan xozirgi zamon landshaft 
xaritalaridan kolishmaydi. 
20 h yillarning urtalariga kelib landshaftlarni xaritaga tushurish bilan 
shugullangan B. B. Polinov uzining "Landshaft va tuprok" (1925) degan asarida 
landshaft shunchasiga kuyidagicha to`rif beradi: h Landshaft deb er yuzasining 
shunday bir kismiga aylanadiki, u erda iklim geologik yotkiziklar, rel’ef, suv 
Keyinchalik 1738, 1947, 1948 yillarda L.S.Berg landshaft haqidagi tushunchani 
aniklashtirishga bir necha bor xarakat kildi va landshaft tabiiy chegara bilan 
chegaralangani, xususiyni umumiyga va umumiyni xususiyiga uzaro ta`sir etib 
turishni xamda landshaftlar uzgarib turmishga moyil ekanini ta`kidlab utadi. 
Bundai tashkari landshaft uz navbatida "Fatsiya" larga bulinishi fatsnyalar esa eng 
kichik tabiiy geografik birlik sifatida boshka bulinmasligini, shu bilan birga 
fatsiyalarni xamma elimentlari va ular orasidagi alokadorlar bir turda ekanini aytib 
utadi. Landshaftlarni dinamik xolatda bo`lishi L.S.Bergning dikkat e`tiboridan 
chetdan kolmagan. Uning fikricha biron bir landshaft haqida tula tushunchaga ega 
bo`lish uchun u kachon va kanday sharoitda xosil bulgan va keyinchalik kanday 
kurinishga ega bo`lishidan xabardor bo`lishimiz kerak. Landshaft tarakkiyotidagi 
dinamik jarayonlarni fasliy tarixiy bo`lishi xamda inson faoliyati ta`sirida 
rivojlanishini unutmaslik kerak. 
Yirik landshaftshunos olim N.A.Solntsev ta`biri bilan aytganda kimki 
landshaft muammolari bilan shugullanar ekan, albatta L.S.Bergning ilmiy ishlariga 
murojaat kiladi. CHunki u landshaftlar haqidagi ta`limotining asoslarini yaratdi va 
uning 
g’oyalari 
asosida 
landshaftshunoslik 
rivojlana 
boshladi. 
Ammo 
L.S.Bergning ishlaridan sung landshaftshuioslik rivojlana boshladi. Ammo L.S. 
Bergning ishlarilaridan landshaftning xajmi, kattahkichikligi yoki kulami kanday, 
regional birlikmi yoki tipologik birlikmi degan savollarga javob topish kiyin edi. 
Uning urta Sibir yassi togligi yoki Kozok burmaoli toglari kabi kattahkatta 
geografik jixatdan anchagina murakkab tuzilgan xududlar xam aloxida 
landshaftlarni xosil kiladi deyishi yukorida keltirilgan "landshaft erning" ma`lum 
zonasi ichida tipik aylanib turadi" degan fikriga mutlako znddir. 

---

14 
Landshaftshunoslikii 
tarakkiyot 
tarixi 
haqida 
suz 
yuritilar 
ekan 
L.G.Rameiskiy (1935h1938) fikrlari haqida tuxtalib utmasak bulmaydi. CHunki 
landshaftning marfologik tuzilishi haqida dastlabki fikrlar va landshaftshunoslikda 
butun boshlik bir yunalishga asos bulgan tushuncha ya`ni "landshaftlar regional 
birliklardir" degan tushunchani ilgari so`rgan xam ana shu L.G.Ramenskiydir. U 
uzining 1935 yilda e`lon kilingan makolasida landshaftshunoslik uchun dastlabki 
eng kichik birlik bulib, tabiiy sharoit jixatidan bir turli bulgan eng oddiy 
mujassama h epifatsiyalardir deb yozadi. 
Epifatsiyalar uning fikricha tabiatan uzidan kattarok bulgan mujassamalar 
yoki tabiiy uchastkalarni tashkil kiladi va ular uz navbatida kelib chikishi bir xil 
bulgan kushni mikromujassamalar bilan birgalikda mezommujassamlar esa 
makromujassamalarni ya`ni landshaftlarning xosil kiladi. Landshaftlar birhbiridan 
son va sifat uzgarishlari bilan fark kiladi. SHuning uchun xar bir landshaft eng 
kichik tabiiy rayon yoki mikrorayon bulib xizmat kiladi. 
Keyinchalik L.G.Ramenskiy (1938) mezon mujassamlarning urochishelar deb 
atadi. epifatsiyalarning ma`lum bir guruxi ya`ni uzaro boglik va alokador 
bulganlari birgalikda urochishelarni tashkil kiladi deb ataydi. Uning fikriga 
karaganda landshaftni tashkil kiluvchi urochishelar uzaro issiklik, namlik va turli 
moddalar almashinishi orkali birhbiri bilan uzaro boglik va alokador xamda yaxlit 
bir moddiy tizimdir. Bu landshaftlarning marfologik tuzilishini ochib berishga 
kuyilgan dastlabki kadam edi. 
SHunday kilib L.G.Ramenskiy landshaftlarni regional birlik sifatida o`rganish 
kerakligini targib kilgan va landshaftlarning morfologik tuzilishi haqidagi 
ta`limotini ishlab chikkan olimlardan birinchisi desak buladi. 
Landshaft regional birlik degan tushunchaning tarafdorlaridan yana biri S. V. 
Kalesnik (1940h1947) bulib, uning fikricha xar bir landshaft geografik kobikning 
ajralmas bir kismidir. Landshaft tabiiy geografiyaning asosiy birligidir 
Landshaftning kichik bulgan mujassamalarining o`rganish boshka fanning 
vazifasidir. 
V.V.Dukachaev izlanishlaridan boshlab, to 40hyillar boshlariga kadar bulgan 
davrda landshaftshunoslikning rivojlanish tarixiga kiskacha yakun yasab 
kuyidagilarni ta`kidlashimiz mumkin. 
1. Landshaftshunoslik yuzaga kelishiga avvalo V.V.Dukachaevning (1892) 
tabiiy mujassamalar haqidagi g’oyasi sabab buldi. 1990 yilga kslib tabiiy 
mujassamalar haqidagi yangi fan yuzaga kelishi ma`lum bulib kolgan edi. 
2. XX asr boshlarida bajarilgan A.A.Borzov, L.S.Berg, G.F.Marozov. 
R.I.Abolin, B.B.Polinov, L.G.Ramenskiy ilmiy izlanishlarining natijasida landshaft 
haqidagi ta`limot yuzaga kela boshladi. Yirik masshtabli landshaft xaritalarini 
yaratish jarayonida kattamihkichikmi tabiiy geografik mujassamalar haqikatdan 
xam ob’ektiv mavjud ekanligi va ularni xosil kiluvchi komponentlari xaknkatdan 
birhbiriga chambarhchas boglik va uzaro alokador ekanligi ma`lum buldi. 
3. Nixoyat landshaftlar uzidan kichik bulgan tabiiy mujassamalarhurochishe 
va fatsiyalardan tuzilganligi, uzaro alokadorligini landshaftlarning morfologik 
tuzilishi haqidagi tushuncha paydo bula boshladi. 
40hyillar oxirlaridan landshaftlarni o`rganishga bulgan kizikish yanada 

---

15 
kuchaydi. Bu borada N.A.Solntsev va unga shogirdlari bajargan izlanishlar 
landshaftshunoslikning tarakkietga salmokli xissa bulib kirdi. 
Bu vaqtga kelib tabiiy geografik mujassamalar, jumladan landshaftlarning 
xam tabiiy komponentlarning uzaro boglik tizimi ekanligi va ular turli taksonomik 
kiymatga ega ekanligi haqida tushunchalar mavjud bulib, Gegrafik matbuotda 
landshaftshunoslikka oid muammoli masalalar tezhtez muxokama kilina boshlandi. 
Turli xududlarda dalada olib boriladigan landshaft izlanishlari utkazila boshlandi 
va turli anik ma’lumotlar asosida landshaftlarning tadkikot usullari ishlab chikila 
boshlandi. Oliy uquv yurtlarida "Landshaft haqidagi ta`limot asoslari" kursi 
o`qitila boshlandi. Ammo, xali ko`pincha kamchiliklar mavjud bulib, ularning 
asosiysi landshaftshunoslikning umumiy nazariyasi ishlab chikilmagan edi. 
Landshaft izlanishlarining amaliyot bilan boglanishi xali susg borayotgan. 
Landshaftshunoslikning iazariy asoslarini yaratish va uni xalk ho`jaligida 
foydalanishda landshaftlarni xaritaga tushirish ishlarining axamiyati katta ekanligi 
xammaga ayon bulib kolgan edi. 
1949 yili P.A.Solntsevning "Geografik landshaftning morfologiyasi haqida" 
degan kattagina ilmiy makolasi bosilib chikdi. U landshaftshunoslikning ksyingi 
tarakkiyotiga ta`sir kursatdi. Bu makolada landshaft tushunchasiga yanada tularok 
ta`rif bsrish bilan birga landshaftning marfologik strukturasi haqila, uni 
o`rganishning amaliy axamiyati haqida suz yuritiladi. 
N.A.Solntsev landshaftshunoslik nazariyasining rivojlanishiga kushgan yana 
bir xissasi shundan iboratki. u yangi ilmiy yunalishiing asosiy tushunchalarini 
ishlab chikdi, dalada olib boriladigan landshaft tadkikotlarishing xamda dalada 
tuplangan ma`lumotlardan amaliyotda foydalanish yullarini kursatib bsrdi. Bundan 
tashkari N.A.Solntssv landshaftshunoslikka yana ikkita ''landshaft turi" va 
"landshaftning tabiiy komponentlari" tushunchalarini kiritdi. Landshaft turi 
tushunchasi landshaftning umumiy zonal xususiyatlariga e`tiborni karatdi va 
Gegrafik jarayonning turiga boglik buladi. 
Landshaftlar dinamikasi haqida gap borganda N.A.Solntssv eng asosiy 
masalalardan biri landshaftning xar bir komponsntining urni va axamiyatini xamda 
jonli va jonsiz tabiatning uzaro alokadorligidagi axamiyatini aniklab olish deb 
xisoblaydi. Tabiiy mujassamalarning bsshta komponenti birhbiriga uziga xos 
omillar orkali ta`sir etib turadi va bu ta`sirlar teng emas. Omillardan ta`siri kuchlisi 
litogen omil bulsa, kuchsizi biotik omillardir. 
Landshaftning tabiiy imkoniyati deganda esa xar bir landshaftda mavjud 
bulgan, ammo insonning ta`sirisiz foydalanish mumkin bulgan ichki imkoniyatlar 
nazarda tutiladi. 
1953 yili A.G.Isachenkoning «Tabiiy geografiyaning asosiy masalalari» nomli 
kitobining bosilib chikishi landshaftshunoslik va tabiiy geografiyaning tarakkiyot 
tarixida aloxida va katta voksa buladi. Bu kitobda landshaftlar haqidagi 
ta`limotning rivojlanishiga dastlabki yakun yasaldi va landshaftshunoslikka oid 
bulgan munozarali muammolar ma`lum maqyuda tankidiy baxolandi. Landshaft 
haqida 
tushuncha, 
landshaftning 
kattahkichikligi, 
uning 
boshka 
tabiiy 
mujassamalarga nisbatan kulami haqidagi turli tafovutli fikrlar xam aniklanadi. 
A.G.Isachenko fikricha laidshaft geografik kobining genetik jixatdan uziga 

---

16 
xos bir kismiki, u zonal va azonal jixatdan bir turligi bilan ya`ni umuman tabiiy 
geografik jixatdan bir turligi bilan tavsiflanadi va uziga xos tuzilishi xamda uziga 
xos morfologik tarkibga egadir. Uning fikricha landshaft tabiiy geografik 
rayonlashtirishning eng asosiy birligi bulib zonal xususiyatlari buyicha xam, 
azonal xususiyatlari buyicha xam bir bugun bulib boshka bulinmaydi. Landshaft, 
agar uzidan kichik mujassamalarga bulinsa u uzining zonal yoki azonal 
xususiyatini yukotib kuyadi. Landshaftshunoslik buyicha bosilib birinchi uquv 
kullanmaning muallifi xam A.G.Isachenkodir. Uning 1965 yil nashr kilingan 
"Landshaftshuposlik asoslari va tabiiy geografik rayonlashtirish" kullanmasi 
keyinchalik kayta ishlanib, 1991 yil darslik sifatida yana shu nom bilan bosmadan 
chikarildi. Unda xozirgi zamon landshaftshunoslikning nazariy asoslari bayon 
kilingan. 
Landshaftshunoslik fanining tarakkiyotiga uziga xos munosib xissa kushgan 
tanikli olimlardan yana biri F.N.Mil’kovdir. U keyingi kariyb 40h45 yil mobaynida 
landshaftshunoslikda 
uziga 
xos 
yunalishning. 
ya`ni 
"landshafthumumiy 
tushunchadir" degan g’oyaga asoslangan yunalishiing shakllanishiga katta xissa 
kushdi. 
F.N.Mil’kov fikricha landshaft tushunchasi iklim, tuprok, usimlik 
tushanchalari kabi umumiy tushunchadir. Bu tushuncha xududning katta yoki 
kichikligidan kat`iy nazar tadbik kilinishi mumkin. Masalan, urmon lamdshafti 
iklim chullari landshafti, toglar landshafti, botkokliklar kabi. Uning ta`kidlashicha, 
landshaft uzaro boglik va alokador bulgan tabiiy narsalar va xodisalar majmuidan 
iboratdir va bizning kuz oldimizdan tarixan shakllangan doimo rivojlanishida 
bulgan xamda turli taksonomik kiymatga ega bulgan tabiiy geografik mujassamalar 
kurinishida namoyon buladi. Landshaftshunoslik kulami jixatdan cheklanmagan. 
Jumladan, Erning landshaft kobigini xam o`rganadigan fandir. 
Landshaft kobigi deganda F.N.Mil’kov boshka tabiatshunoslar kabi geografik 
kobikning uzinigina emas, balki uning ichida mavjud bulgan nisbatan yupka, uziga 
xos urtalik kobikni tushunadi. Bu kobik atmosfsra, litosfera va gidrofesraning 
kesishgan va birhbiridan faol ta`sir etib turadigan modda va energiya almashinishi 
jadal ruy beraligan organik xayot kaynagan kismmla xosil buladi. X.N.Mil’kov 
ta`birl bilan aytganda, landshaft kobigi geografik kobikning biologik fokusidir. 
Geografik kobik tabiiy geografiyannng o`rganish ob`ekti bulsa, landtaft kobigi 
landshaftshunoslik fanining ob`ektidir. Landshaft kobigi geografik kobikdan yulib 
olingan xolda emas, balki uning eng ajoyib va uziga xos kismi sifatida o`rganiladi. 
Landshaftlar va Erning landshaft kobigi haqidagi fikrlarni F.N.Mil’kov uzining 
kator ilmiy asarlari va uquv kullanmalarida (1959, 1967, 1970, 1990) keltiradi. 
Voronej Davlat Universitetida landshaftshunoslikning va undagi yangi yunalish 
antropogen landshaftshunoslikning yuzaga kelishi va rnvojlanishi xam 
F.N.Mil’kov nomi bilan boglikdir. 
2-jaxon urushidan keyingi yillar tarixida landshaftshunoslikka oid bulgam 
kizikish landshaftlarni o`rganishga bulgan e`tiborni kuchayishi asosan 1960h1970 
yillarga tagri keladi. Bu vaqtda landshaftshushslikka oid ilmiy ishlar, kitoblar, 
tushlamlar ko`plab nashrdan chika boshladi. Landshaftshunoslik masalalari 
geografiya jamiyati s`ezdlarida va landshaftshunoslikning butunittifok majlislarida 

---

17 
ko`plab muxokama kilina boshladi. 
Muxokamaga kuyilgan masalalarning aksariyati kuyidagilardan iborat edi: 
1. Landshaftshunoslikning nazariy masalalari. 
2. Landshaft tadkikotlari ms`todikasi. 
3. Amaliy landshaftshunoslik. 
1960 yillarning urtalaridan boshlab kishilik jamiyatining atrofhmuxitga 
bulgan ta`snri ortib ksgganligi tabiiy boyliklardan foydalanishdagn ho`jasizlik. 
kapa maydonlarda urmoklarning kirkilib kstishi, unumli erlardan, suvdan okilona 
fondalanmaslnk, suv xavzalarn, tuprok, xavoning jadal sur`atlar bilan ifloslanishi 
orkali tezda sezila boshladn. endi u yoki bu xayvon yoki u usimlik turini saklab 
kolishgina emas, balki insonning uzi yashab to`rgan muxiti xisoblangan 
landshaftlardan bir butun xolida muxofaza kilish, tiklash va yaxshilash muammosi 
dolzarb bulib koldi. Ana shunday murakkab va kub mablag xamda ko`p mexnat 
talab 
kiladigan 
muammoni 
xal 
etishning 
ilmiy 
asoslarini 
yaratishda 
landshaftshunoslikning axamiyati katta ekanligi ma`lum bulib kolgan edi. Natijada 
landshaftshunoslar oldida fakat landshaftlarni aniklash emas, balki xaritaga 
tushirish va ularni ta`riflab berish xamda ularni xalk ho`jalgining turli tarmoklarini 
rivojlantnrish iuktaihnazaridan baxolash landshaftlarning keyingi rivojlanishini 
insonniig xalk ho`jaligidagi faoliyati ga`sirida kaysi yunalishda borishini va 
uzgarishini ollindan aytib berish zaruriyati tugiladi. Bunday masalalarni ijobiy xal 
etish uchun landshaftshunoslik uzining an`anaviy uslublaridan tashkari 
geokimyoviy, geofizikavi
іІ
va ekologik usulllridan foydalanishga majbur bula 
boshladi. Landshaftshunoslarni landshaftlarda ruy beradigan moddahenergiya 
almashinishi, landshaftlarni biologik imkoniyatlarini o`rganish kiziktnra boshladi. 
Bunday masalalarni o`rganish landshaftlarni bevosita joyida Gegrafik yoki 
landshaft muxitlari tashkil kilib, o`rganishni takozo etadi. CHunki landshaftlardagi 
biomassa va uning maxsuldorligi moddaning biologik aylanishi va biogeotsiklini 
suvning xarakati va aylanishini modda va energiyaning landshaft komponentlari 
orasida, landshaftning marfologik kismlari orasida xam bir landshaft bilan kushni 
landshaftllr orasida kuchib yurishi va taksimlanishi kabi masalalarini o`rganish 
shunday muxitlar tashkil kilish zaruriyatini keltirib chikaradn. 
Tabiiy geografik va landshaft muxitlarida tuplangan anik ma`lumotlar taxlili 
natijasida anchagina nazariy xulosalar yuzaga ksldi. Ulardan eng asosiysi landshaft 
yoki boshka tabiiy gsografnya mujassamalari jumladan Gegrafik kobikni xam 
geotizim deb karash buldn. SHu bilai birga landshaftshunoslikda funktsional 
dinamik landshaftshunoslik yunalishi shakllana boshladi.. 
Tabiiy giografik yoki landshaft muxitlarida olib borilgan kuzatishlar natijasida 
va tuplangan ma`lumotlar asosida u yoki bu landshaftni fakat makonda emas, 
balki, zamonda xam uzgarib turishini tadkik kilish, matematik statistika tadkikod 
usullaridan foydalanish va tadbik kilish imkoniyatlari tugildi.
Umumiy landshaftshunoslikning shu kungacha bulgan, kariyib 100 yillik 
rivojlanish tarixiga nazar tashlar ekanmiz, bu fanda bir necha ilmiy yunalishlar 
xosil bulganligini kuramiz.
Landshaftshunoslnkdagi eng kadnmigi va asosiy yunalish strukturaviy h 
gsnetik yunalishdir. Bu yunalish namoyondalari asosan landshaftlarni aniklash, 

---

18 
xaritaga tushurish, ularni morfologik tuzilishini, gorizontal va vertikal tuzilishini 
ochib berish bilan shugullanganlar. Bu yunalish landshaftlar uziga xos 
geomujassama sifatida kichikrok mujassamalar yigindisidan iborat degan g’oyaga 
asoslanali. 
Landshaftlarning shakllanishi va rivojlanishini o`rganish bilan boglik bulgan 
yunalishlardan yana biri antropogen landshaftshunoslikdir. Haqikatdan xam er 
yuzasida kishi ta`siri bulmagan inson tomonidan uzgartirilmagan tabiiy 
landshaftlar xam kolgan. Inson uz ta`siri bilan landshaft xosil kiluvchi jarayonlarni 
murakkablashtiradi. Ko`pincha ularni buzadi. Lanlshaftning marfologik tuzilishini 
oldiylashtirib yuboradi. Natijada tabiiy landshaftlar urnida antronogsn landshaftlar 
xosil buladi. Geotizimlar haqidagi ta`limot xam shu yunalishga kiradi. 
Landshaftshunoslik xam boshka fanlar katorida nazariy masalalar bilan 
birgalikda amaliy masalalarni xal etishga xarakat kiladi va iatijada yangi yunalish h 
amaliy 
landshaftshunoslik 
yuzaga 
ksladi. 
Amaliy 
landshaftshunoslik 
tadkikotlarining asosiy mazmuni landshaft haqidagi ta`limotning asosiy nazariy 
koida va usullarini xalk ho`jaligiga taalukli masalalarni echnshga tadbik etish 
demakdir. Bu borada bajarilgan dastlabki izlanishlar ko`proqkishlok ho`jaligi 
maqsadlarida bajarilgai bulib. yaxshi natijalar beradi. Landshaft tadkikotlarining 
iatijalari yangi erlarni uzlashtirishda. yul transport kurilishi, shaxar. kishlok, sanoat 
kurilishi va turli htuman yirik inshoatlar kurilishida, soglikni saklash va rekrattsiya. 
tabiat muxofazasi bilan boglik ko`pgina tadbirlarning ilmiy asosini yaratishda katta 
axamiyat kasb etishi mumkin, madaniy landshaftlarni barpo kilish va landshaftlarni 
samarador kilish, amaliy landshaftshunoslikning bir kismidir. 
Landshaftshunoslikdagi yangi yunalishlardan biri landshaftlarni prognozlash, 
ya`ni landshaftlar tarakkiyotini, ularning u yoki bu ta`sir natijasida uzgarishini 
oldindan aytib berish. Bu yunalish dolzarb bo`lishi bilan birga murakkab va sust 
rivojlandi. 
Landshaftshuknoslikdagi funktsional h dinamik yunalish asrimizning 60 
hyillaridan boshlab shakllana boshladi. Bu yunalishda olib borilgan ilmiy 
izlanishlarning asosiy mazmuni landshaftlarning vaqt mobaynida uzgarishiga, 
landshaftlarning uz funktsiyasnni bajarish jabxalariga e`tibor berishdan iboratdir. 
A.A.Krauklis (1979) ta`biri bilan aytganda landshaftshunoslikdagi tabiiy 
hgenetik yunnalish tabiiy geografik rayonlashtirish bilan birgalikda landshaftlarni 
o`rganishda "Makroskopik" yondoshish bulsa, funktsional dinamik yunalish esa 
"Miroskopik" yondoshishga ularning birinchisi buyicha landshaftlar aniklanadi, 
xaritaga tushiriladi, morfologik tuzilishi o`rganiladi. Ikkinchisi buyicha esa 
landshaftlarning ichida ruy bsradigai jarayonlarni xam makonda xam zamonda 
uzgarishini, landshaftlar va ularning morfologik kismlari orasida, komponetlari 
orasida modda va energiya almashinishini o`rganishga ko`proqe`tibor beriladi. 
Bu yunalishning xosil bo`lishi bilan landshaftshunoslikka: 
Landshaftning xolati, landshaftning dinamikasi, landshaftning invarianti, 

---

19 
landshaftnin uz vazifasini bajaruvchi kabi tushunchalar kirib keladi. 
Landshafshunoslikka oid muammoli masalalarni xal etishda ekologik 
yondashishning axamiyati kundanhkunga ortib bormokda. 1940 yilda yuzaga 
kelgan biogeotsenozlar haqidagi ta`limotda tabiatga geografik kuz bilan karash 
bilan ekologik kuz bilan karashni birhbiriga juda yakinlashtirib kuydi. 
Landshaft uziga xos muxit xosil kiluvchi geotizimdir. Unda inson yashaydi. 
SHuning uchun landshaftlarni inson yashashi va faoliyat kursatishi nuktai – 
nazaridan o`rganish kerak buladi. U yoki bu landshaftni kishlok ho`jaligining bir 
tarmogi uchun baxolanganda xam, usha tarmokda etakchi xisoblangan usimlik 
(masalan, paxta, don va boshkalar) ning usishi yoki xayvon (kuy, echki, koramol 
va boshkalar) ning yashashi va unumdorligi orttirish nuktai hnazaridan baxolasak, 
bu ekologik yondoshnsh buladi. 
Landshaftlarni tadknk kilishdagi ekologik yondoshish bir kator amaliy 
masalalarni xal etishda katta axamiyatga egadir. ekoligiya uziga xos bir fil’ter 
bulnb, tuplangan Gegrafik ma`lumotlarni kishlok ho`jaligidagi yoki xalk 
ho`jaligining boshka soxalarida foydalanishdan oldin ana shu fil’tsrdan utkazib 
olish kerak. 
Landshaftlarning dinamik xolatini aniklashda ekologik mezon katta axamiyat 
kasb etadi. CHunki ularning eng tez uzgaruvchan va kishilarning ho`jaligidagi 
faoliyati ta`sirida aks sado h beradigan komponenti biotadir. SHuning uchun xam 
tabiatni muxofaza kilish va tabiiy resurslardan okilona foydalanish chora 
htadbirlarini ilmiy asoslarini ishlab chikishda landshaft h zkolognk yunalishning 
tadkikod natijalari juda axamiyatlidir. Bu yunalish geografiyani ekologik fani bilan 
tutashgan joyida yuzaga ksladi. 
Landshaftshunoslik tarakkiyotida xosil bulgan yunalishlardan bir h estetik 
landshaft yunalishidir. Inson xayotida, uning kundalik kayfiyatining shakllanishida 
mexnat faoliyatining natijalari unumli bo`lishida atrof - muxit va landshaftning 
estetik kurinishi katga axamiyatga egadir. CHiroyli landshaf zavkli mexnat uchui 
ragbatlantiriladi. 
Eststik landshaft yunalishining tarbiyaviy axamiyati va tabiat muxofazasi 
masalalarining tashvikot kilshida xam axamiyati mavjuddir.