Landshaftshunoslik asoslari

NAZORAT UCHUN SAVOLLAR 
1. Landshaftlar geografiyasining asoschisi kim? 
2. Landshaft atamasini birnnchi bulib. kim fanga kiritgan? 
3. Landshaft nima? 
4. Landshaftshunoslikning rivojlanishiga kimlar xissa kushganlar? 
5. Nima uchun V.V.Dokuchaevning landshaftshunoslikni asoschisi deyiladi? 
6. L.S.Berg landshaftlar geografiyasini rivojlanishiga kanday xissa kushgan? 
7. Laidshaftshunoslik kanchon fan sifatida shakllandi? 
8. O`zbekiston landshaftlar geografiyasini vujudga kslishida kimlar asosiy rol’ 
uynagan? 

---

20 
9. Oliy uquv yurtlarida landshaftshunoslnk fan sifatida kachondan boshlab 
o`qitilmokda? 
10. Landshaftshunoslikka oid dastlabki kullanma kim tomonidan va kachon 
yozilgan 
TAYANCH SUZ VA IBORALAR 
1. Landshaft 
2. Landshaftlar geografiyasi 
3. V.V.Dokuchaev 
4. L.S.Berg 
5. Tabiatshunos olimlar 
6. "YAngi geografnya" 
7. Landshaft zonasi 
8. Landshaft xaritasi 
9. elsmentar landshaft
10. Mikrolandshaft 
A D A B I YO T LAR 
3, 4, 9,11,13,17,24 
3-MAVZU: Landshaft haqida tushunchalar. 
REJA 
1. Landshaftshunoslik fanining vujudga kelishi. 
2. Landshaftshunoslikda turli yunalishlarning paydo bo`lishi. 
3. Landshaft tushunchasi haqida g’oyalar. 
Landshaft suzi aslida nemischa bulib, uzaro alokadorlik va bogliklikni aks 
ettiruvchl suffiks, umumhadabiy stilda manzara, joyning kurinishi degan ma`noni 
anglatadn. 
Landshaft atamasi geografiyaga dastavval deyarli bir vaqtda A.A.Borzov. 
L.S.Berg, D.F.Morozovlarning ilmiy ishlari orkali tabiiy geografik mujassama 
suzining sinonimi sifatida knrnb kslgai. Ksyinchalik landshaft tushunchasini 
chukurlashtirish va uning ta`rifini mukammallashtnrish jarayonida tabiiy 
geografflar uchun guruxga bulinib ketishidir. 
Birinchi gurux tabiiy gsograflarning fikricha landshaft xam xuddi rsl’ef, iklim, 
tuprok, usimlik tushunchalari kabi umumiy tushunchalardir. Bu xolda landshaft 
atamasi xoxlagan kulamda tabiiy geografik mujassamlarga nisbatan, ularning 
kaggahkichikligidan kat`iy nazar ishlatilishi mumkin. Bu tushuncha tarafdorlari 
(F.N.Mil’kon, D.L.Armand, 
І
O K.Efremov, V.I.Prokaev kabilar) fikricha landshaft 
bizning kuz ungimizda tarnxiy shakillangan va uzluksiz rivojlanishida bulgan u 
yoki bu tabiiy Gegrafik mujassama kiyofasida namoyon bulgan uzaro boglik va 
alokadorlik bulgan narsa, xodisalarning yigindisidir. 
Landshaftga bsrilgan ushbu ta`rifdan kurinib turibdiki, landshaft xam, tabiiy 
geografik mujassama xam ikkalasi bir narsadir. Tabiiy xududiy mujassama suzi 
anik ifodaga egaligiga karamay, atama sifatida nokulay. SHuning uchun tabiiy
xududiy mujassama suzining ma`nosini anglatadigan, ammo kiskagina va 
ishlatilishda kulay bulgan landshaft atamasidan foydalanish ma`kullandn. Uning 

---

21 
fikricha Er yuzasidagi barcha landshaftlar birgalikda Erning landshaft kopkogi 
tashkil kiladi. Bu xolda "landshaft kobigi" atamasi "Gegrafik kobik" atamasining 
sinonimi sifatida ishlatiladi. 
Erning landshaft kobigi dsganda, F.N.Mil’kov (1970) geografik kobikdan 
farkli ularok, uning urta kismida litosfsra. Atmosfera, gidrosfsralarning bevosita 
birhbiriga tutashib va faol ta`sir etib turadigan xamda organik xayot rivojlanishiga 
eng kulay sharoit yuzaga kslgan yupka (kalinligi 200-250 m gacha bulgan) 
katlamni tushunadi. Uning fikricha landshaft kobigi Gegrafik k obikning biologik 
fokusidir. F.N.Mil’kov geografik kobikning ichida 4 ta katlamni ajratadi.: 
1. YUkorigi xavo katlami; 
2. Urta landshaft katlamn; 
3. Landshaft orasidagi suv katlami; 
4. Kuyi (litosfsra)tosh katlami; , 
Landshaft kobigining Gegrafik kobikda tutgan urni. 
Ikkinchi gurux geograflar ta`kidlashicha landshaft ma`lum bir xududni 
egallagan, uziga xos xususiyatga ega bulgan regional bnrlikdir. Masalan, 
N.A.Solntsev landshaftni asosiy Gegrafik birlik deb karaydi va geologik tuzilishi, 
rsl’ef shakillari, er osti va sr usti suvlari. Mikroiklimi. tuprok xillari, fito 
geotsenozlari uzaro boglik bulgan birikmalari konuniy va tipik kaytalanib 
turadigan gsnetik jixatidan bir butun xududni landshaft deb ataladi. 
Landshaftning ta`rifini boshkacharok va kiskarok kilib A.G.Psachenko (1991) 
kuyidagicha ta`riflaydi: Landshaft h maxalliy kulamdagi gsotizmlarning uziga xos 
yigindisidan iborat bulib uzining zonal va azonal bslgilari buyicha bir butun xamda 
gsnstik jixatidan yaxlit gsotizimdir A.G.Ischsnko fikricha landshaft uzidan kichik 
geotizimlar yigindisidan iborat bo`lishi bilan bir vaqtning uzida uzidan katta va 
murakkabrok tuzilgan geotzimning bir kismi bulib xizmat kiladi. SHuning uchun 
landshaftlarni xosil bo`lishini geografik rivojlanishi va tabakalanishi natijasi deb 
karash kerak. Undan tashkari landshaft tabiiy gsorafik mujassamalarining 
taksanomik tizimida shunday bir pogonani egalaydiki, u uzining va zonal 
xususiyatlari 
buyicha 
bir 
butundir. 
Demak. 
tabiiy 
geografik 
rayyun 
rayonlashtirishning eng kichik va kulay asosiy birligidir. L.G.Isachenko (1960h91) 
fikricha landshaft va tabiiy geografpk rayon ikkalasi bir narsadir. Bu xolda 
landshaft bir konturlidir. Er yuzasida bir landshaft bir marta uchraydi. 
Uchinchi gurux geograflar landshaft topolopik birlikdir degan tushuncha 
tarafdorlaridir. 
Ular 
landshaftlarning 
nisbatan 
bir 
xillgi 
tushunchasiga 
asoslanadilar. Bunda landshaft ma`lum xarakterdagi xudud yoki joy deb karaladi. 
Bundai tashkari landshaft tabiiy komponentlar (geologok tuzilishlari rel’ef. 
Tuprok, usimlik va x.k) ning dealektik birligi, majmuasi deb, Xamda nisbatan bir 
xil bulgan tabiiy geografik mujassama deb karaladi. Landshaftlarni ularning 
xududiy
і
tarkalishidan kat`iy nazar xususiyatlariga karab aniklanadi. 
Lamdshaftga 
nisbatan 
bunday 
kuz 
karashning 
faol 
targibotchisi 
N.A.Gvozdetskiyning (1973) atashicha, landshafthtabniy geografik kompleksining 
turli, kichik turi, xilidir. Masalan, geomorfologiyada rel’ef turi. tuprokshunoslikla 
tuprok turi. xili tushunchalari kaysi ma`noda ishlatilsa, tabiiy geografiyada xam 
shunday ma`noda ishlatilishi kerak. Masalan, dasht tuproklari deyilgandek, dasht 

---

22 
landshaftlari deyish mumkin. Landshaft tipologik birlik sifatida kattahkatta 
maydonlarni xam yoki kichik joyni cham egallashi mumkii. bir xoldagi yoki bir 
turdagi landshaft ma`lum xududda kattahkatta uchrashi ya`ni ko`p konturli bo`lishi 
mumkin u yoki bu landshaftning tarkalishi areali xududi u yoki bu tupok yoki 
rel’ef turining tarkalishi areali kabi uzuk bo`lishi mumkish. Ana shunday 
landshaftlarning ma`lum bir yigandisi tabiiy georafik rayonlarni tashkil kiladi. 
N.A.Gvodetskiy fikricha tabniy geografik repionlar birliklar ia landshaft 
tipologik birliklari ikki xil tizimidagi birliklardir. Ular geografik kobikning tabiy 
geografik tabakalanishini o`rganishdagi ikki xil yomdashmizning natijasidir. 
Landshaftlar regional irlik deb karalganda ular orassdagi xar xillikka 
ko`proqe`tibor berilsa, tipologik birlik deb karalganda uning nisbatan bir xilligiga 
e`tibor beriladi. 
Lanlshaft tushunchasiga nnsbatan yuzaga kelgan bu uch xil karash 
landshaftshunoslida xosil bulgan uch yunalish deyilsa xam buladi. 
Landshaftshunoslikka bagishlangan ko`pgina ilmiy asarlar darslik va 
kullanmalarda asosan yukorida bayon etilgan uch xil tushuncha haqida va ularning 
moxiyati haqida suz yuritiladi. Ammo ularning kaysi biri haqida yakin, kaysi biri 
tugri degan savolga javob berishda mualliflar u yoki bu guruxga kushilib ketadilar. 
Biz xam ana shu savolga javob izlash jarayonida yirik landshaftshunos olim, 
Moskva davlat univesitetining professori V.A.Nikolaev ilmiy izlanishlarining 
natijalariga kura e`tiborga berishga xarakat kilardik. Bu olimning 1979 yili bosilib 
chikkan "Regional landshaftshunoslik muammolari" degan kitobi uning kariyb 20 
yildan ortikrok vakni uz ichiga olgan ilmiy izlanishlarnnig samarasidir. Bu 
izlanishlar asosida V.L.Nikolaevning Kozognston dashtlarida olib borgan 
landshaftlarni aniklash, xaritaga tushirish. Ta`riflab berish. landshaftlarning 
tuzilishi dinamikasi rivojlanishi. YOshi kabilarni aniklash xamda landshaftlarni 
ho`jalik nuktai nazaridan baxolash. Ularning rovojlanish kelajagini oldindan aytib 
berish kabi masalalarni xal kilish maqsadida tuplangan juda katta xajmdagi ilmiy 
ma`lumotlar yotadi. 
V.A.Nikolaevning fikricha landshaftni fakat uziga uziga xos xususiyatiga ega 
bulgan regional birlik deb karash xam, yoki uni fikat tipologik birlikdir deb karash 
xam baravariga bir yoklamalikka olib keladi. Vaxolanki, N.A.Gvozdetskniyga 
uxshab, landshaftni tipologik birlik deb tushunish xar bir komkret landshaftni taxil 
kilishdan kelib chikish kerak. Xar bir lamdshafthtabiiy geografik jixatdan uziga 
xos ammo bir vaqtning uzida u kandaydir bir ipologik umumiylikning bir kismidir. 
Xuddi shunga uxshash fikran biz N.A.Solitsevning shogirdlari 
G.N.Annenskaya va boshkalar (1962) ishida xam uchratamiz ularning 
yozilshicha landshaft xam uning morvologik kisimlari xam boshka xar kanday 
kulamdagi tabiiy geografik mujassamlar kabi xam regional, xam tipologik 
yunalishda o`rganilishi mumkin. 
Bu borada A.G.Isachenko (1991) uz fikrini kuyidagicha bildiradi. Xodisalarni 
turlariga ajratish, ularni uhrganshdagi tipologik yndoshish xar kanday ilmiy 
izlanishning, jumladan landshaft izlanishlarning xam zaruriy shartlardan biridir. 
Ammo tur tushunchasiga utgunga kadar ma`lum mikdorda muayyan ob`ektlarni 
o`rganish kerak. CHunki landshaft turi tabiatda ob`ektiv mavjud bulgan ko`plab 
muayyan mavjud landshaftlarni ilmiy umumlashtirish orkaligini anikladi. 

---

23 
Landshaftshunuostlik izlanishlarida aloxida bilan umumiylikning birligi va 
karama karshiligini e`tirof etishimiz kerak. Aloxida muayyam landshaft haqidagi 
ma`lumotlarsiz umumlashtirish mumkin emas. SHumndan kilib, Er yuzasida 
ob`ektiv mavjud landshaftlarni ma`lum belgilariga karab umumlashtirish, ya`ni xil 
tur, sinf kabilarga birlashtirish mumkin ekan. 
YUkorida keltirilgan fikrlarga xulosa kilib aytgandalandshaft genegik jixatdan 
bir butun bulgan geotizmdir. U bir geologik tuzilishi, bitta rel’ef turi, bir xil iklimi 
xamda fakat shu lapdshaftga mos bulgan, dniamik jixatdai boglik bulgan 
urochishelar yigindisidan iborat. Landshaft bir jixatdan karaganda zona, 
provintsiya okrug, rayon kabi regional geotimlarni tashkil kiluvchi eng oddiy 
geotizimdir. U geografik kobikning ong oddiy va eng kichik tukimasi (birligi) 
bulsa, ikkinchi jixatdan uzidan kichik bulgan urochishe, fatsiya kabi ko`p yaruslik 
va dinamik geogizimdir. Landshaft kushni lamdshaftlar bilan modda va energiya 
almashinishi orkali doimo uzaro ta`sirda bulib turadigan ochik geotizmdir.