Landshaftshunoslik asoslari

 
NAZORAT UCHUN SAVOLLAR 
1. Amaliy landshaftshunoslikning maqsadi va vazifalari nimalardan iborat? 
2. Amaliy landshaftshunoslik buyicha izlanishlar nimaga asoslanib olib 
boriladi? 
3. Landshaftshunoslikda amaliy tadkikotlar nechta boskichda olnb boriladi? 4. 
Landshaftlar kanday maqsadlarda baxolanadn? 
5 Landshaftlarni baxolashning ob`ekti va sub`ekti nima?
6. Amaliy geografik va amaliy landshaftshunoslining kanday farklari bor?
7. Amaliy landshaftshunoslik xam fanning biror bir tarmogi xisoblanadimi?
8. Landshaftlarni baxolash kanday yunaalishlarda olib boriladi?
9. Amaliy landshaftshunoslik bilan shugullangan mutaxassislardan kimlarni 
bilasiz? 
10. Landshaftlarni baxolashda ob`ekt va sub`ektdan tashkari yana kanday 
sharoitlar xisobga olinadi? 

---

73 
TAYANCH SUZ V A IBORALAR 
1. Amaliy landshaftshunoslik
2. Landshaftlarni baxolash
3. Amaliy tadkikot
4. Dala tadkikot 
5. Amaliy gsografiya 
6. Baxolash ob`ekti
7. Baxolash sub`ekti
8. ekologik baxolash
9. Termik resurs
10. Agroiklim 
ADABIYOTLAR 
2, 10, 12, 16, 17, 18, 25, 26. 
13- Mavzu. Landshaftlarni bashoratlash
I. Bashoratlash haqida tushuncha 
2. Geografik bashoratlash va uning turlari
3. Landshaftlar rivojlanish tarixi va kelajagi
Xar bir muayyan landshaft uziga xos muxit xosil kiluvchi geotizimdir. SHu 
bilan birga unda inson yashaydi va faoliyat kursatadi. Inson faoliyati va uning atrof 
muxitga ta`siri xx asrning urtalaridan boshlab jadal va xilma xil tus oldi. Natijada 
atrof—muxit sezilarli darajada uzgara boshladi va ko`pincha inson jamiyati xayoti 
uchun salbiy bulgan okibatlarni keltirib chikara boshladi. Ma`lumki ular ilmiy 
tsxnika tarakiyoti kuchayib borgan sari yanada jadallasha bordi. Bunday 
uzgarishlarni va ularning salbiy okibatlarining oldini olish asoratlarini bartaraf 
etish yoki iloji boricha kuchini kamaytirish uchun ularni oldindan kura bilish lozim 
buladi. 
Masalan, bironta yirik sanoat tugunini tashkil etish uzlashtirilgan maydonlar 
eki yirik sanoat tuguni tashkil etish yangi uzlashtirilgan maydonlar yoki yirik 
gidrotexnik inshootlarning foydalanish muddati 100-200 yilga muljallangan bulsa 
inson usha vaqt mobaynida ular kanday tabiiy va iktisodiy sharoitlarda ishlash 
lozimligi xususida ka’lum bir tasavvurga ega bo`lishi ksrak. CHunki bunday 
kurishlar yokn inshootlar loynxalarining texnikhnktisodiy asoslarini ishlab 
chikishda u yoki bu ob`ektining istikboldagi asosiy texnikhmuxandislik bulganlari 
xisobga olnishi shart. Kundalik xayotda fan, iktisod va siyosatning turli jabxalarida 
bugun kabul kilinayotgan turli xil xulosalar va karorlar kelajakning ko`p 
xususiyatlarini bslgilab berishi mumkin. SHuning uchun xam landshaftlarning 
kelajakda kaysi yunalishda rnvojlanishi va kanday uzgarishlarga yuz tutishini 
oldindan aytib berish ya`ni bashorat kilish landshaftshunoslar ilmiy faoliyatida 
aloxida axamiyatga ega bo`lishi lozim. 
Landshaftlarning 
kelajagini 
oldindan 
aytib 
berish 
bashorat 
kilish 
landshaftshunoslik fani oldida to`rgan dolzarb ammo murakkab va muammoli 

---

74 
masalalardan bnridnr. Bu borada bajarilgan ilmiy nazariy ishlarning soni xam 
salmogi xam nisbatan katta emas. Bunday bashoratning moxiyati maemuni xatto 
kanday atalishi haqida xam turli fikr va muloxazalar mavjud. 
Keng ma`noda olganda bashorat grskchadan kirib kelgan «Rgofnosis" 
atamasining tarjimasi bulib kandaydir vokea xodisa jarayonlarning rivojlanish va 
yakunidagi uzgarishlarni oldindan kura bilish dsmakdir. Umuman bashorat haqida 
aytilgan muloxazalarning birida bashorat kilish deganda kelajak haqida aynan 
kuzatib o`rganishning iloji bulmagan ma’lum turdagi xodisalar haqida ularning 
rivojlanish konuniyatlarini bilish asosidagina tassavvurga ega bo`lish tushuniladi. 
Etakchi iktisodiy geografiklardan biri YU. G. Saushkin (1980) geografik 
bashoratni ijtimoiyhiktisodiy bashoratning bir kismi deb xisoblaydi. Uning fikricha 
geografik bashorat istikbolda integral geotizimlar ya`ni turli ulchamlar guruxi 
muayyan o`lkalar rayonlar, shaxarlar, zonalar, landshaftlar guruxlari yoki aloxida 
landshaftlar kabi tizimlarda tabiat aloxida ho`jalik orasida uzaro ta`sir yuzaga 
kelishini ilmiy belgilab berishdir. Geogrfik bashorat tabiiy geografik demografik 
va 
iktisodiyhijgimoiy 
geografik 
bashoratlarga 
(shu 
jumladan 
masalan 
sanoathtugunlari joylashuvi va rivojlanish bashorat kilish) bulinadi. Geografik 
bashorat kilishni YU.G.Saushkin xozirgi zamon geografiya fani rivojlanishidagi 
eng muxim bir boskich deb xisoblaydi xamda geografiyaning umumiy nazariyasi 
jumladan ma’lumotlar va amaliy ishlalaridan foydalanish bilan boglikdir deb 
xisoblaydi. 
Tanikli tabiiy Gegrafik T.V. Zvonxova (1987) geografik bashorat kilishning 
ilmiy asoslari haqida fikr yuritar ekan « Geografik bashorat kilishhbu ijtimoiy 
ishlab chikishda tabiiy muxit va ho`jalikning uzgarish muddatlari va ulchamlarini 
xamda tabiiy va antropogen rivojlanish yunalishlarini aniklashga karatilgan ilmiy 
izlanishdir. Bu xududiy tizimlarning kslajakdagi ichki tuzilishi va faoliyati kanday 
bulgan xamda kanday bo`lishn mumkinligini taxlil kilish asosida oldindan nlmiy 
kurash bilishdir deb yozadi» 
Geografik bashorat tushunchasining tularok batafsilrok ta`rifini V.B. Sochava 
(1974) ning ishida kuramiz « Geografik bashorat deb ezadi u,h kelajakdagi tabiiy 
geografik tizimlar haqidagi ularning tub xususiyatlari va turli tuman jumladan 
inson faoliyatning kutilgan va kutilmagan natijalari sababli uegarishi mumkin 
bulgan xolatlari haqidagi tasavvurlarni ilmiy ishlab chikishdir» V.B Sachavaning 
fikricha geografik bashorat kilish kengrok ma`noda olganda xususiy va tarmoklar 
muammolarining xam kamrab oladi. Ammo haqikiy Gegrafik bashorat kelajakning 
geografik tizimlari haqida tasavvur bsrishi kerak. Geografik bashorat kilish tabiiy 
sharoitni bashorat kilish bilan birga uning kelajakda kanday xolatda bo`lishi 
mumkinligi bashorat kilinayotgan atrof muxitga insonning barcha xil ta`sirini xam 
uz ichiga olgan bo`lishi kerak « shunday kilnbh dsb yozadi V B Sachava h 
Gegrafik bashorat insonning uz atrofhmuxitga kiladigan ta`sirining barcha xillarini 
kamrab oladigan tabiiy bashoratdir» V B Sachavaning ushbu fikrlarida gap asosan 
tabiiy geografik bashorat haqida boryapti. 

---

75 
F. I. Mil’kov (1990) tabiiyhGegrafik bashoratning uz oldiga kuygan asosiy 
maqsadi Gegrafik kobikda landshaftlarda va ularning komponentlarida yakin va 
uzoq kelajakda buladigan uzgarishlarning yunalishi na jadalligini aniklashdan 
iboratdnr dsb xisoblaydi. 
Tabiiy Gegrafik bashoratda asosan ma’lum muddatdan sung geografik 
kobikda landshaftlar, o`lkalar, zonalar kabi turli kulamdagi tabiiy geografik 
komplekslarda yoki gsotizimlarda buladigan uzgarishlarning yunalishi
va jadalligini oldindan aniklash maqsad kilib olinadi. 
Tabiiy geografik bashorat kilish jarayonida bir vaqtning uzida uch turdagi 
uzgarishlarni e`tiborga olishga tugri keladi. Bular: 
1. 
Insonning ta`sirisiz geotizimlarning uz rivojlanish konuniyatlariga 
boglik xolda ruy beradigan uzgarishlar; 
2. 
Tabiat konuniyatlariga asoslangan ammo insonning ma’lum
maqsadlarni kuzlangan xolda ta`sir etishi natijasida ruy beradigan uzgarishlar 
3 Inson tomonidan ongli ravishda bnror maqsadni kuzlagan xolda tabiatga 
ta`sir etishi natijasida yuz beradigan uzgarishlardir. 
YUkorida keltirilgan turli mualliflarning fikrlaridan kurinadiki tabiiy 
geografik bashoratning ob`ektini xar kim xarhxil tushunadi. Ba`zilar bashoratning 
ob`ekti muayyan tabiiy geografik kompleks yoki geotizimdir desa ba`zilar esa 
buhumuman tabiiy muxitdir yoki atrof muxitdir dsb uktiradilar. Tabiiy geografik 
bashoratning ob`ekti nima degan savolga javob berish uchun yana bir masalann 
aniklashtirib olish lozim buladi U xam bulsa tabiiy geografik bashoratning 
mikyosidir. Odatda tabiiy geografik fanning tekshirish ob`ektidan kelib chikkan 
xolda dunyo mikiyosidagi (geografik kobik dunyo okeanimi yoki kurukliklar 
doirasida olib boriladigan) bashoratlar regional mikiyosdagi (ayrim o`lka zona, 
mamlakat, mintaka, viloyat va. x doirasida olib boriladigan) bashoratlar va 
maxalliy kulamdagi (landshaft uning morfologik kismlari doirasida olib 
boriladigan) bashoratlarni ajratishadi. 
Ayrim bashoratlar bulsa 2050 yilda xavo xarorati XIX asr oxiridagiga 
karaganda 3h4 ortishi kutiladi. Buning okibatida er yuzasida atmosfera 
yognnlarining taksimlanishi xam mikdori xam uzgarishi mumkin. 
Tabiiy Gegrafik bashorat kilishning xududiy doirasi regional mikyosida xam 
bo`lishi mumkin. Masalan birorta davlat, mamlakat, zona, o`lka, tabiiy geografik 
okrug, rayon doirasida bajariladigan regional bashoratlar xiliga kiradn. Bunday 
bashoratlar ko`pincha birorta yirik muxandislik yoki meliorativ inshootlar kurilishi 
va ularning atrof h muxitga buladigan ta`sirini o`rganish bilan boglik buladi. 
Xususan Kaspiy dengizi suv satxining uzgarishi bilan boglik bulgan tabiiy 
Gegrafik jarayonlarni bashorat kilish Orol dengizi xavzasi ski Balxash kuli Baykal 
kuli xavzalari uchun bajariladigan bashoratlar yoki zonalarda xavzalar aro daryo 
suvlarini uzatish bilan boglik bulgan tadbirlar natijasida tabiiy sharoitning 
uzgarishini bashorat kilish regional bashoratlarga kiradi. 
Uchinchi xil bashoratlar landshaftlar yoki urochishlar doirasida bajarilishi 
mumkin. Bunday bashoratning nomini landshaft bashorati yoki landshaftlarnint 
bashorat kilish deb atasa buladi. YUkorida ta`riflab utilgan uch xil dunyo reoginal
va maxalliy mikyosdagi bashoratlar orasida uzaro bogliklik bo`lishi, birining 

---

76 
xulosalaridan ikkinchi yoki uchinchisi foydalanishi, biri ikkinchisini tuldirib 
berishi mumkin. 
Inson tomonidan barpo kilinadigan turli muxandislikh texnik inshootlar (suv 
omborlari kanallar meliorativ tizimlar va x) ning atrofhmuxitga buladigan ta`siri 
natijasida ruy berishi mumkin bulgan uzgarishlarni bashorat kilish asosan maxalliy 
mikyosdagi bashorat xisoblanadi. Ammo landshaftlar turlarining uzgarishini 
bashorat kilish orkali regional bashorat mikyosiga chikish mumkin. 
Geografik bashoratning muddatini belgilashda geotizimlarda kutiladigan 
uzgarishlarning asosiy sabablarn va omillarini belgilab olishning axamiyati 
kattadir. Ko`pgina bashorat tajribalarida asosan ikki xil yirik omillar asos kilib 
olinadi. Ularning birinchisi tabiiy omillar ( kuyosh faolligidagi uzgarishlar tsktonik 
uzgarishlar va x) bulsa ikkinchi antropogen ya`ni insonning ho`jaligidagi faoliyati 
bilan boglik bulgan omillardir. Geografik bashoratlarning xududiy va vaqt 
mikyoslari u yoki bu omillar asosida bslgilanishini A G Isochenkodan (1980) biroz 
uzgartirib olingan 11 jadvaldagi bashoratlar tasnifida kurish mumkin. Bunday 
bashorat tasniflarning unga yakin namunalarini uchratish mumkin. Ularning 
ba`zilarida 3h4 ba`zilarida uttizdan ortik belgi asos kilib olinishi mumkin emas.
1 jadval 
Gegrafik bashoratlar tasnifi 
Bashoratning
vaqt mikyosi
Bashoratnnng 
xududiy mikyosi 
Bashoratning
asosini tashkil 
knluvchi omillar 
Juda 
uzoq 
muddatli 
(ming 
yillik va undan 
ko`p)
a) 
Geografik 
kobik; 
b) eng katta 
kulamdagi
regional 
geotizimlar 
Geologik va juda
yirik 
iklim 
ritmlari. 
Tentoni 
rivojlanishlar 
yunalishi va juda 
yirik 
iklim 
ritmlari.
Uzoq 
muddatli 
(bir 
necha 
un 
yilliklar) 
a) 
Geografik 
kobik; 
b) 
Rejanal 
gsotizmlar; 
Yirik ritmlar (bir 
aspmen) texnogsn 
omillar Yirik (bir 
asrli) ritmlar ichki 
sabablari 
bilan 
boglik 
yunalishlari, 
texnogen omillar 
Urta 
muddatln 
(10-15 yilgacha) 
Juda 
kiska 
muddati 
Tabiiy geografik 
rayon. 
Landshaft va
uking 
morfologik 
knsmlarn 
Bir 
asrlik 
va 
yillararo ritmlar, 
texnogen omillar. 
Obhxavo 
sharoitining 
uzgarishi 

---

77 
Regional landshaft bashoratlarida bir tomondan o`rganilayotgan rsgionni 
yaxlit xolda ikkinchi tomondan shu regiondagi xukmron landshaft xillarining 
rivojlannshidagn barkaror yunalishlarni aniklab olish muxim axamiyatga ega 
SHuning uchun xam landshaftlarning kelajagini oldindan aytib berish uchun 
paleogeografik usul bilan birga landshaftlarning utmishini taxlil kilishni birgalikda 
olib borish lozim buladi. 
Landshaftlarni 
bashorat 
kilishning 
tamoyillari 
kabi 
usullari 
xam 
turlihtumandir. Umummilliy bashoratlarning 50 dan ortik metod va usullari 
mavjud. Ammo ularning xar biridan landshaftlarni bashorat kilishda unumli 
foydalanish mumkin deb bulmaydi. Ularning ayrimlaridagiga foydalanish mumkin 
xolos. Buning asosiy sababi bashorat kilinadigan ob`ekthgeotizimlarning 
murakkabligi serkirraligi va ko`p omilligidir. SHuning uchun xam landshaftlarni 
bashorat kilish tajribalariga asosan geografik usullardan foydalanilganligi sezilib 
turadi. 
Ko`proqamaliy 
axamiyatga 
ega 
bulgan 
ekstropolyatsiya 
geografik 
uxshamalarni tanlash, ekspert baxolash, indikatsiya, kosmik ma`lumotlarni taxlil 
kilish, kartografik va boshka usullarni sanab utish mumkin. Bunday bulinishi 
shartli bulib amalda esa bir usul bilan ikkinchisi kirishib ketishi mumkin. 
Landshaftlarni bashorat kilish metodlari va usullari tizimi.