Landshaftshunoslik asoslari



Yüklə 0,56 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə9/18
tarix23.12.2023
ölçüsü0,56 Mb.
#155971
1   ...   5   6   7   8   9   10   11   12   ...   18
landshaftshunoslik asoslari

 
NAZORAT UCHUN SAVOLLAR. 


40 
1. Landshaft dinamikasi deganda nimani tushunasi? 
2. Dinamika suzining ma`nosi nima? 
3. Dinamika va rivojlanish tushunchalarida kanday uxshashlik bor? 
4. Landshaft dinamikasi tugrisidagi fikrhmuloxazalar kaysi landshaftshunost 
olimlarning ishlarida uchraydi? 
5. Landshaftlarda buladigan uzgarishlar necha xil buladi? 
6. Tabiiy mujasamalarxolati va davomiyligiga kura necha xil buladi? 
7. Landshaftlarda davriylik tavsifinechaga bulinadi? 
8. Landshaftlarning uzluksiz ri’yujlanishi kanday kuzatiladi? 
9. Landshaftlar tabiiy yul bilan kanday rivojlanadi?
10.Landshaftlar rivojlanishining kanday axamiyati bor? 
TAYANCH SUZ VA IBORALAR. 
1. Dinamika 
2. Landshaft dinamikasi 
3. Landshaft rizojlanish 
4. Landshaft yoshi 
5. Biota 
6.Takrorlanadigan uzgarishlar
7.Takrorlanmaydigan uzgarishlar
8. Landshaft xolati
9. Geotizim dinamikasi
10. evolyutsion uzgarishlar, 
ADABIYOTLAR. 
6,11,12,13,15,20 
7-Mavzu. Landshaftlarda energiya okimi va namlikning aylanma xarakati. 
R E J A: 
1. Landshaftlar faoliyati haqida tushuncha 
2. Landshaftlarda energiya okimi 3 Namlikning aylanma xarakati 
Landshaft ichki tuzilishining shakllanishi uning dinamikasida evolyutsion 
uzgarishlarida va rivojlanishda modda va energiyaning almashinish jarayonida eng 
muxim shart sharoitlardan biridir. 
Bu jarayon landshaftning "yashashi"hni yoki maxsus faoliyatning asosini 
tashkil kyladi. Landshaftning maxsus faolLiyati deganda A.G.Isachsnko (1991) 
landshaftda ruy beradigan modda va energiyaning kuchib yurishi, almashinishi va 
uzgarish kabi barcha jarayonlarning muammosini tushinadi. 
Landshaftning maxsus faoliyati asosida uchta yirik tabiiy jarayon yotadi. 
Bular: 1.energiya okimi va uning uzgarishi: 2. namlikning aylanishi: 3. moddaning 
biogeokimyoviy aylanishidir. Kuyidagi ana shu jarayonlarni birmahbir kurib 
utamiz. 
Landshaftlarda energiya okimi. 
Landshaftlarda ruy beradigan eiergaya okimida asosan uch xil energiya, ya`ni 
, kuyosh energiyasi, erning ichki energiyasi va grovitatsiya energiyasi ishtirok 
etadi. Bularga kushimcha kilib kimyoviy usullarning uzaro ta`sirida ajralib 


41 
chikadigan energiya, minerallarining kristallar panjarasiga xosil buladigan 
kabilarni xam aytish mumkin. Ammo oldingi uch xil energiyaga nisbatan bularning 
salmogi ancha kamdir.
Sanab utylgan uch xil energiya xidlari ichida kuyosh energiyasi ayniksa katta 
axamiyatga ega bulib, u landshaftlarning maxsus faoliyatidagi modlalarning barcha 
aylanma xarakatlarida ishtirok etadi. Erdagi xayotning bor yukligi ana shu 
energiyaga boglikdir. Kuyosh energiyasining erdagi modda aylanishita kushdashb 
ketishi asosan uziga xlorofil moddasi bulgan organizmlar: yashil bakteriyalar, kuk 
yashil suv utlari, fitoplankton va yukori tabaka usimliklarni fotosintezi orkali 
buladi. 
Kuyosh energiyasi Er atmosferasiga etib kelar ekan, uning 30 foizdan 
ortikrogi ashosferadan aks etib kaytib keladi. Er suvning yuldoshlaridau olingan 
malumotlarga karaganda er kurrasining al’bedosi 0.33 ga teng . Kuyosh 
energiyasining ana shu kismi fazoda yukolib, atmosferadagi xavo xarakatida va 
erdagi jarayonlarda ishtirok etmaydi.Kuyosh energiyasining 20 foizga yakini 
atmosfera katlamidan utish vaqtida yutilib koladi va atmosferaning isishiga sarf 
buladi. Erga esa urtacha olganda kuyosh energiyasining 50 foiziga yaksini etib 
keladi. 
Erga etib kelgan energiya okimining asosiy kismi kiska gulkinli Kuyosh 
radiatsiyasidir. Bu okim ba`zan kuyosh doimiyligi deb xam ataladi va mutlok 
emas,1.5-2 foiz orasida uzgarib turadi. Aka shu kiska tulkinli Kuyosh radiatsiyasi 
energayasining jadalligi 1.98 dan 2.0 kal/sm kv mingtacha deb xisoblanadi. 
Landshaftlarga kirib kelayotgan Kuyosh energiyasi okimining uzgarishi 
haqidagi umumiy tasavvuryi kuyidagi rasmdan (6hrasm) olsa buladi. Turli 
landshaftlarda ruy beradigan Kuyosh energiyasining uzgarilishini YU.L.Runer 
(1992) M.I.Budiko (1977) ishlarida kurish mumkin. 
Lashdshaftlarga Kuyosh energiyasi asosan tugri va tarkok radiatsiya sifatida 
kirib keladi.Ular birgalikda yalpi radiatsiyani tashkil kiladi. Er yuziga etib 
keladigan yalpi radiatsiyaning kuchi urtacha olganda 5600 X\M kv yilga tengdir. 
YAlpi . radiatsiyaning malum bir kismi landshaftlardan aks etib yana atmosferaga 
kaytadi. Bu kursatkich esa kun jixatdan landshaftlarning al’bedosiga boglik. 
Turlicha landshaftlarda al’bedo turlichadir. Masalan, yangi yokkan kor yuzasining 
al’bedosi 0.80-0.95 yashil utlarniki 0.20-0.25 keng bargli urmonlarniki 0.15-0.20: 
igna bargli urmonlar al’bedosi 0.10-0.15: barxan kumlari tarkalgan landshaftlarda -
0.24: ustida usimlik bulgan gryada kumlari 0.22: urtacha zich bulgan saksovulzor 
al’bedosi-0.20: Mirzachul. Karshi dashti kabi gilli chullarda xam 0.27-0.35 atrofida 
bular ekan. 
YAlpi radiatsiya bilan aks etib kaytargan radiatskya orasidagi fark kiska 
tulkinli balans deyiladi. Landshaftning usimliklari, tuprok yuzasi Kuyosh 
radiatsiyasini yutishi natijasida uzi uchun tulkinli nurlanish manbaiga aylaiadi. 
Landshaftlarning uzun tulkinli nurlanishi kora yuza nurlanishiga teng bulib 
ko`pincha 0.90h1.00 atrofida bular ekan ( M.I.Budiko 1977). 
Landshaft ustidagi atmosfera tarkibida bulgan suv butlari va turli gazlar uzun 
tulkinli radiatsiyani yutib atmosferaning landishaftta karata kayta nurni aks 
ettirishiga sabab buladi. Landshaftdan kaytgan va unga nisbatan yana atmosferadan 


42 
kaytgan radiatsiya orasidagi fark uzun tulkinli balans deb ataladi. Landshaftga kirib 
kelgan va undan yana atmosferaga kaytgan radiatsiya energiyasining okimi 
yigindisi radiatsdiya balansi deb ataladi. Radiatsiya balansi kiska tulkinli balans 
bilan uzun tulkinli balans orasidagi farkka teng buladi. Undan tashkari landshaft 
yuasi bilan atmosfera orasidagi turbulemnt issiklik almashishi jarayoni xam 
mavjuddir. Bu jarayon O`zbekiston chul xududlarida radiatsiya balansining 80 
foizidan ortikrok kismini kamrab olgan. 
Er yuzasida yutiladigan Kuyosh energiyasining asosiy kismi issiklik sifatida 
tuprokdagi sgimliklardagi, daryo va kullardagi suv va namliklning buglanishiga 
sarf buladi. Bu energiya asosan tabiiy buglanishga va transpiraktskyaga sarf buladi. 
Undan tashkari yalpi radiatsiya okimining 0.5 foyaziga yakini usimliklarning 
fotosintez jarayoniga sarf buladi. Bu energayaning yarmidan ko`progi shu xotiyok 
usimliklarning nafas olish jarayonida yukoladi. Kolgan kismi esa usimliklarning 
tukimalarida tuplanib keyinchalik ozuka zanjirlarida ishtirok etadi. Ayrim qismlari 
esa jonsiz organik moddaga utib ketadi. 
YUkoridagi rasmda Kuyosh energiyasining deyarli barcha okimlari va 
uzgarishi xisobga olingan. Ammo xar bir landshaft sharoitida bu okimlarning 
nisbati va son kursatkichlari turlicha bo`lishi mumkin. Masalan, keng bargli urmon 
landshaftlari energiya okimi va uning uzgarishini kuyidagicha tasavvur kilsa 
buladi. 
O`zbekiston xududida tarkalgan asosiy landshafg turlarida energiya okimining 
ayrim jabxalari kay darajada ekanligini kuyidagi jadvaldan kurishi mumkin 
(1hjadval) 
Kuyoshdan kelayotgan energiya okimining ayrim kismlari landshaftlarning 
ma`lum xolatida ayrim jarayonlarida ishtirok etmasligi mumkin. Masalan, yilning 
kish oylarida fotosintez yoki transpiratsiya jarayonlari xar doim xam 
bulavermasligi mumkin. SHuning uchun xam landshaftlarda yuz beradigan 
energiya okimlarini aniklash va xisoblashda ish jaranyonining vaqt chegaralari 
haqida xam tasavvurga ega bo`lishi kerak. 
Umuman olganda statsionar izlanishlar sharoitida landshaftlardagi energiya 
okimining va uzgarishining aniklash mumkin, ammo bu juda murakkab masala 
bulib, ko`p vaqt va ko`p mexnat talab kiladi. CHunki u yoki bu landshaftlarda 
energiyannng tuplanishi tezligi kun sayin, soat sayin, xattoki dakikada uzgarib 
turadi. Bu uzgarishlar juda ko`p omillarga boglikdir. 
Xullas, Kuyoshdan keladigan energiya landshaftning maxsus faoliyatini 
ta`minlab turuvchi eng asosiy xamda boshka meteorologik, gidrologik, 
geomorfologik, biogeokimyoviy kabi turli jarayonlarni 
1hjadval 
Issiklik balansini tashkil kiluvchi kursatkichlar yigindisi va issiklik okimlari 
(kal/sm.kv) 
Kuzatilgan joy 
va uning kiska 
tarifi 
A R R E 

R v 

Janubiy 


43 
Kizilkumdagi; 
Kumlik chul 
landshafti 
0.2

337 289 48 0 
86 0.7

0, 4 0 
14 

00 
Saksovulzor 
landshafti 
0.2

381 255 38 88 67 0.9

0.6

0.0

0.1

Ahal’bedo: Rhradmatsiya balansi oqimining peshingi kursatkichi: Rhturbulent 
issiklik almashinishi: Vhtulrokdagi issiklik okimi: Ehyigindisini boglovchi va A.A. 
Grigor’ev aytgan "bir butun tabiiy geografik jarayonnni xosil kiluvchi asosiy omil 
xisoblanadi. 
Landshaftlarning maxsus faoliyatidagi energetik omillardan yana biri Erning 
ichki energeyasidir. Bu energiya, asosan biotermik issiklik, vulkonlar otilishidan 
ajrab chikadigan issiklik, issik suvlar energiyasi kabilardan iboratdir. 
O.G.Soroxtim (1977) ma`lumoti buyicha er yuzasiga ta`sir etuvchi giometrik 
energiya kuchi 0.82x10 kv erg (s.sm.kv)atrofida bular ekan. Vulkonlar otilishidan 
ajralib chikadigan energlyasi urtacha 10/20x10/0 energiya oraligida bular ekan. 
(G.Makdonald 1975 yil) .Geotermin suvlar bilan chikadigan issiklik energiyasi 
yiliga urtacha 100 energiyaga /s.sm2/ ga teng buladi. Ammo bu xil energiyaning 
ta`siri landshaftlarning shu xil energiya manbalariga uzoqhyakin joylashganligiga 
ko`proqbogliqdir, Umuman erning ichidan buladigan energiya Kuyosh 
energiyasining 0.04 foyazga yakin kuchini beradi xolos. Landshaftlarda ruy 
beradigan okimlarda energiya okimlaridan gravitatsiya energiyasi xam ishtirok 
etadi. Bu energaya landshaftlardagi modda aylanish jarayoni mavjudligi va 
tezligiga katta ta`sir kursatadi. 
Gravitatsiya energiya okimi aylanma xarakatga ega bulmay bir tomonga 
hyunalgandir. Moddaning ogirlik kuchi absolyut balandlikka, tog jinslarining 
zichligi va boshka okimlarga boglik. Ammo bularga energiyaning boshka turlariga 
nisbatan juda kam e`tibor beriladi aslida esa moddaning ogirlik kuchi landshaftdagi 
moddaning gravigen okimlarini xosil kiladi. Gravigei okimlar esa landshaftdaga 
abioger modda almashinishiga katta rol’ uynaydi va modda xarakatining deyarli 
barcha shaklida ozmihko`pmi ishtirok etadi. 
Namlikning aylanma xarakati 
Geografik kobikda esa keng tarkalgan moddiy birikmalardan biri suv bulib, u 
okeanlar, korlik va muzliklar, kullar, daryolar va soylar, botkokliklar tuprok va 
atmosferada 1.5 mlrd,km3 ga yakin xajmda turli xolatda mavjuddir (2hjadval).
Gidrosfer
adagi 
suvning 
xajmi 
va uning tiklanshl faolligi 
(M.I.L’vovichdan:1986) 
Suv 
resurslari 
manbalari 
Suv 
xajmi km3 
Suv 
balansi 
elementi 
km kub yil 
Suv 
zaxirasining 
tiklanish davri 
yil 
Dunyo 
okeani 
1370000
000 
452000 
3000 
Er 
osti 
6000000
12000 
5000 


44 
suvlari 

Kutb 
muzliklari 
2400000

3000 
8000 
Kuruklik
dagi er usti 
suvlari 
280000 
40000 

Daryolar 
1200 
40000 
0.030 
Tuprokda
gi namlik 
80000 
80000 

Atmosfer
a bugla 
14000 
525000 
0.027 
Gidrosfer

1.454000
000 
525000 
2800 
Jadvaldan kurinib turibdiki, gidrosferadagi suvning asosiy kismi (94 foizi) 
dunyo okeaniga tugri keladi. Dunyo okeanidagi suv tula yangilanishi uchun uch 
ming yil kerak buladi. Daryolardagi suvlar esa urtacha xar 11 kunda yangilanar 
ekan. Atmosferadagi namlikning almashinishi xam taxminan shuncha kunga tugri 
keladi. 
Suv Erdagi xayot uchun nixoyatda katta axamiyatga ega bulib, uning fizik, 
kimyoviy va biologik xususiyatlari maxsus adabiyotda keng yoritilgan. /Uning eng 
ijobiy xususiyatlaridan biri shundaki, organizmlarning xayot jarayoni uchun eng 
mos xarorat sharoitida u suyuk buladi. 
YAna bir xususiyati uning nixoyatdah singuvchanligidir. Suvning jismlarga 
(tuprok, usimlik va x.k.) singish darajasi boshka suyukliklarga nisbatan yukori 
bulganligi uchun tabiatda kimyoviy jixatdan toza suv deyarli uchramaydi. Uning 
tarkibida albatta kandaydir eritmalar va aralashmalar buladi. Xatto atmosfera 
yoginlari tarkibida xam turli xil erigan tuzlar mavjuddir. Masalan, Turkistonning 
baland toglik xududlarida agar xar yili urtacha 221 km kub atmosfera yoginlari 
tushsa, uning tarkibida 7 mln t dan ortik turli tuman tuzlar buladi. 
Tekislik va togoldi xududlarida esa bundan 8h9 marta ko`prokdir. 
Landshaftlarda, ya`ni uning komponentlari orasida xam, xamda landshaftlar 
orasidan uzaro mineral moddalar almashinuvida xam suv okimlari aloxida urin 
tutadi. Turli xil modda va kimyoviy unsurlarning bir joydan kuchishi, olib ketilishi 
va boshka bir joyda tuplanishi xamda ko`pgina geokimyoviy jarayonlar suvning 
bevosita ishtirokida ruy beradi. 
Landshaftdagi namlikning yillik yigindisi asosan atmosferadan tushadmgan 
yoginhsochin xisobiga xosil buladi. Landshaftga kirib kelgan yoginning ayrim 
kismini usimlik koplami ushlab koldi. Usimliklarning tanasi va bargida ushlanib 
kolgan namlik yana atmosferaga buglanib ketadi (8hrasm). Namlikning katta kismi 
tuprok yuzasiga etib kelib uni, bir kismi tuprokka singadi va kolgan kismi esa Er 
yuzasidagi okar suvlarvi xosil kiladi. Masalan, Turkiston toglariga xar yili urtacha 
575 mm yogin yogadigan bulsa, uning 374 mm buglanib, kolgan 201 mm okim 
xosil kilar ekan ( V.L.SHul’s /1965/)h Rossiya tekisliklaridagi keng bargli urmon 
landshaftlarida esa 750 mm yoginning 140 mm okim xosil kiladi, 60 mm buglanib 


45 
ketadi, 70 mm daraxtlarning bargada kolib ketar ekan. Ammo 480 mm esa 
tuprokka singib ulguradi. Uni 400 mm transpiratsyya jarayoniga, kolgan 80 mm 
esa er osti suvlariga kushilib ketar ekan. Ushbu misollardan kurinib turibdiki turli 
landshaftga tushadigan turln mikdorda yogin sochin bir necha taksimlanib, turlicha 
sarf bular ekan. 
YUkorida biz suv uzining aylanma xarakatida turli xil moddalarni xam kuchib 
yurishiga sabab bo`lishini eslatib utgan edik. Okim xosil kiladigan suvlar esa turli 
xil tuzlardan tashkari yana tog minerallarini , tuprokni yuvish natijasida turli 
ozukalar xosil kilishini xam ta`kidlab utish kerak. Masalan, Amudaryo (Karki 
yakinida) yiliga urtacha 103 mln tonna, Sirdaryo (Kal yakinida) 13 mln tonna, 
CHirchik daryosi (Xojikent yakinida) 1.5 mln.tonna turli okiziklar okizib utishi 
kuzatilgan. 
Atmosferadan tushgan yoginning tuprokka etib kelgan kismidan 70 foiziga 
yakini tuprokka singib ichki namlik aylanishining ilk faol kismi ildizlar orkali 
usimlikka utadi va biotik jarayonlarda ishtirok etadi. 
Atmosfera 
yoginlari 
mikdori 
buglanish,tranepiratsiya 
va 
boshka 
jarayonlarning 
birhbiriga 
nisbatan 
landshaftning 
kaysi 
tabiat 
zonasida 
joylashganligiga karab turli xil bo`lishi mumkin. Masalan,tundra landshaftlarida 
agar 500 mm egin tushsa, buglanish 200 mm bulib, kolgan 300 mm okim xosil 
kiladi. O`zbekiston kumlik chullarida 100h120 mm yogin tushsa uning deyarli 
xammasi buglanib ketadi. Mumkin bulgan buglanishni xisoblab kurilganda uning 
mikdori yokkan yoginga nisbatan 20-25 marotaba ko`p bo`lishi aniklandi. 
Amudaryo etaklarida suv tarmoklari oraligidagi kuruk joylarda atmosfera yoginlari 
80 mm ga teng va er osti suvlari yuzasi 2h3 mm chukurda bulgan takdirda, 
buglanish 480h500 mm gacha etadi. Bu joylarda tabiiy usimliklar xam 500 mm ga 
yakin namlikni transpiratsiya kilar ekan. Amudaryo del’tasidagi kamishzorlar esa 
aprel va oktyabr oylari oraligida urtacha 760-820 mm namlik transpiratsiya buladi. 
Demak, usimliklar tuprokdagi namlikdan suv ichar ekan, uning asosiy kismini 
transpiratsiya 
jarayonida 
yana 
xavoga 
buglantirib 
yuboradi. 
Tukay 
landshaftlaridagi transpiratsiya uchun sarf bulgan namlik mikdorining yokkan 
yomgirga nisbatan bir necha barobar ko`p bo`lishi er osti suvlari xisobiga yoki 
daryodan toshgan suvlar xisobiga buladi. 
Atmosferadan landshaft yuzasiga tushgan namlik kanday sarf blishini 
o`rganishda usimlik tanasida koladigan namlik xam e`tiborda bo`lishi kerak. 
NAZORAT UCHUN SAVOLLAR 
1. Landshaftning "yashashi" deganda nimani tushuniladi ? 
2. Landshaftning maxsus faoliyatida nechta tabiiy jarayon yotadi ? 
3. Landshaftda ruy beradigan energiya okimi necha xil buladi ? 
4. Erning ichki energiyasi kanday energiyaga kiradi. 
5. Gravita energiyasi deganda kanday energiyani tushunasiz ? 
6. Kuyosh energiyasining necha foizi atmosferadan kaytib ketadi? 
7. Landshaftlarda Kuyosh energiyasi kanday kurinishda kirib keladi ? 
8. Atmosferadagi suvning asosiy kismi kaysi suv manbaiga tugri keladi ? 
9. Atmosferadagi namlikning almashinishi uchun necha kun kerak buladi ?


46 
10. Landshaftlarda namlikning aylanma xarakatida kanday axamiyati bor ? 

Yüklə 0,56 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   5   6   7   8   9   10   11   12   ...   18




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©www.genderi.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

    Ana səhifə