Landshaftshunoslik asoslari
Yüklə 0,56 Mb. Pdf görüntüsü
|
| 1 -MAVZU. KIRISH.
R E J A 1. Landshaftshunoslik asoslari fanining asosiy g’oya va tamoyillari. 2. Fanning maqsadi va vazifalari. 3. Landshaftshunoslik geotizimlar haqidagi fan sifatida. 4. Landshaftshunoslikning geofafiya fanlari ichida tutgan urni va axamiyati. Georgrafiya mutaxassisligi geografiya fanlari bakalavri tayyorlash uquv rejasiga muvofik respublikamiz universitetlarida landshaftshunoslik asoslari kursi o`qitilmokda. Bu kurs ko`p kirra universitet ta`limi berishning asosiy tamoyillariga ko`p jixatdan mos keladi. Landshaftshunoslik metodologiyasini ilmiyhnazariy tomonlarini egallab olish nafakat tabiiy geografiya, balki u bilan bir katorda sotsialhiktisodiy geografiya va boshka ko`pgina xususiy geofafik fanlar bajaradngai ilmiyhtadkikot ishlarida xam birday zarur bulib kolmokda. Ayniksa tabiiy resurslardan tugi va okilona foydalanish, atrofhmuxitni ifloslanishi va buzilishini oldini olish ya’ni muxofaza kilish bilan boglik bulgan muammolarni xal kilishda ishtirok etadigan mutaxassislar uchun xam landshaftshunoslikdan puxta bilimga ega bo`lish muxim axamiyatga egadir. Landshaftshunoslik asoslari kursi talabalarda Er landshaft kobigining bir butunligi, uning barcha komponentlari birhbiri bilan uzaro boglik va alokador ekanligi, ular orasida murakkab va xilmahxil tabiiy jarayonlar bulib turishi haqidagi tushunchani shakllantirishga, Er landshaft kobigini tashkil kiluvchi geotizimlar haqidagi bilimlarni egallashga karatilgandir. Landshaftshunoslik Er yuzasida ob`ektiv mavjud bulgan turlihtuman landshaftlarni aniklash, xaritaga tushirish, ularni ta`riflab berish bilan shugullanadi. Landshaftlarning xosil bo`lishini, utmishda, xozirda va kelajakda kanday bo`lishini, ularning ichki tuzilishini, rivojlanishini va ularda ruy beradigan turli tabiiy geografik jarayon va xodisalarni, jumladan modda va energiya almashinishini o`rganadigan fandir. Laidshaftlardan xalk ho`jaligida tugri va okilona foydalanish xamda ularni samaradorlashtirish masalalari xam landshaftshunoslik vazifasiga kiradi. Olimlar fikricha 1950h60 yillarda landshaftshunoslik geografnyannng eng muxim kismi, uzagi va metodologik asosi sifatida shakllangan. Landshaftshunoslik tabiiy geografiya fanlari tizimiga kiradi. Tabiiy geografiya fani ilgari so`rgan, tabiatdagi barcha komponentlari uzaro boglik, birhbiriga doimo ta`sir etib turadi degan g’oya landshaftshunoslik nazariyasining negizini tashkil kiladi. Landshaftshunoslikning ob`ekti tabiiy geografiyaning o`rganish ob`ekti bilan boglik va uning tarkibidadir. Tabiiy geografiya faning tarixiga nazar tashlasak, uning o`rganish ob`ektini asoslab berishga azaldan urinib kelinganini kuramiz. Ammo bu masalani nisbatan samarali xal etilishi akademik A.A.Grigor’evning (1932, 1937) geografik kobik haqidagi ta`limoti bilan boglik buldi. Bu ta`limotning asosiy mazmuni Erning ustki kismi sifat jixatdan aloxida uziga xos bulgan kobikdan tuzilganligi va u uzaro uzviy boglik bulgan birhbiriga faol ta`sir etib turadigan turli geosferalar (litosfera, atmosfera, gidrosfera) dan tashkil topganligi xamda uzida organik xayot va 7 murakkab tabiiy geofafik jarayonning mavjudligidadir. SHuning uchun xam tabiiy geografiya fani geografik kobikni dialektik yaxlit xolda o`rganadi. Tabiiy geografiyani o`rganish ob`ekti geografik kobik ekanligini akademik S.V.Kalesnik (1947h1955) xam ta`kidlab, geografik kobik keng ma`noda, rel`ef, geografik tog jinslari va yotkiziklari, iklim, suvlar, tuprok katlami va organik dunyoning majmuasidan iboratdir deb yozadi. Boshka ko`pgina etuk geograf olimlar xam tabiiy geografiyaning predmeti Erning aynan shu kismi ekanligini e`tirof etishadi. Ammo uni turlicha nom bilan ataydilar. Masalan, YU.K.Efremov (1969) va D.Armand (1975) "landshaft kobigi" deb, A.G.Isachenko(1965) "epigeosfera" deb, I.M.Zabelin (1978) "biogeosfera" deb, R.I.Abolin (1914) "epigenema", E.M.Lavrenko (1949) esa "Fitogeosfsra" deb ataganlar. Geografik kobikning yukoridagi va pastki chegaralarini xam geografik adabiyotda bir xil talkin kilinmaganligini kuramiz. A.A.Grigor’ev (1937) geografik kobikning yukoridagi chegarasini er yuzidan 30 km balandda, ya`nn stratosferadagi ozon gazi katlamidan, pastki chegarani esa erning ichki kismida 100h120 km chukurlikda, ya`ni tektonik kuchlar xarakati sungan joydan utkazadi. S.V.Kalesnik (1970) yukoridagi chegarani stratosferaning kuyi katlamlari buylab er yuzidan 25h30 km balanddan, pastki chegarani esa er yuzadang 500-800 km pastdan utkazadi va litosferannng eng yukori katlamlarinigina kirtadi. L.G.Isachsnks (1965) geografik kobik deganda troposfera, gidrosfera xamda litosferaning 5h6 km kalinlikdagi yukori katlamlarini tushunadi. I.M.Zabelin (1978) fikricha geografik kobikning yukoridagi chegarasi troposferaning yukoridagi chegarasi bilan mos keladi va dengiz satxidan 10h12 km balanddan utadi. Pastki chegarasi materiklarda 5 km chukurlikda, okeanlar ostida esa urtacha 4 km pastda utadi. SHunday kilib, geografik kobik planetamizning ustki bir necha un km kalinlikdagi kismini uz ichiga olib, birhbiriga uzaro ta`sir etib turadigan va uzaro boglik bulgan geosferalar (atmosfera, litosfera, biosfera)ning majmuasidan iboratdir. U juda murakkab tuzilgan, doimo rivojlanib turadigan, bir butun va sifat jixatidan uziga xos bulgan moddiy tzimdir. Xar bir geosfera moddannng ma`lum bir agregat xolatini aks ettirsa, geografik kobikda turli xolatdagi moddaning birgalikda kelishini kuramiz. Undan tashkari organik moddaning mavjudligi xam geografik kobikning eng muxim xususiyatlaridan biridir. Geografik kobikni tashkil etivchi va uning rivojlanishini taminlovchi geosferalarning uzaro ta’siri va alokadorligi asosida uning komponentlari va kismlari orasida ruy beradigan modda va energiya almashinishi yotadi. Bu almashinish moddaningaylanishi (masalan : suvniig aylanishi, kimyoviy unsurlarning aylanishi, biologik aylanish kabilar) shaklida buladi. Geografik kobikning eng muxim xususiyatlaridan yana biri uning bir butunligi va yaxlit tabiiy geografik mujassama ekanligidir. Lekin uning bir butunlngi, uningturli kismlarida turlicha tabiiy geografik sharoit mavjudlmgini iikor etmaydi. Boshkacharok kilib aytganda. geografik kobikning uzi yaxlit tabiiyhGegrafik mujassama bo`lishi bilan bir vaqtda u turlihtuman kattahkichik tabiiy geografik 8 mujassamalarga tabakalangandir. Bu tabiiyhgeografik mujassamalar kattahkichikligiga karab turli kulamni egallaydi. Masalan. ulariing eng kattasi geografik kobik bulsa, undan kichikrogi matsriklar va okeanlar, yanada kichikrogi tabiiyhgeografik o`lkalar va x.k. Agar ularning kulamni saklagan xolda birinhketin sanab utadigan bulsak, kuyidagicha xolatni kuramizh Geografik kobikning bunday murakkab bo`lishi uni xar tomonlama tadkik xilishni, yana uni bir butun xolda xam, aloxida komonentlari buyicha xam va katgahkichik kismlari tabiiy geografik mu'jassamalari buyicha xam o`rganishni takozo kiladi. Natijada geografik kobikni tadkikot ob’ekti sifatida o`rganuvchi tabiiy geografiya fanining uzi xam bulinib ketadn. Geografik kobikni planetar yoki dunyo kulamidagi tabiiy geografik mujassama sifatida uni xosil bo`lishi, tuzulishi, dinamikasi, rivojlanishi, tarakkiyot tarixi, unga taalukli geografik konuniyatlarni, unda yuz beradigan barcha tabiiy geografik xodisa va jarayonlarni asosan umumiyhtabiiy geografiya yoki umumiy er bilimi o`rganadi. Geografik kobikli tashkil kiluvchi komponentlarni yoki ularning ayrim xususiyatlarini bir kator maxsus tabiiy geografiya fanlari: geomorfologiya, gidrologiya, mstsorologiya, iklimshunoslik, tuprokshunoslik. zoogeografiya, biogeografik o`rganadi. Geografik kobikniig kismlari bulgan materiklar, o`lkalardan tortib to tabiiy geografik xududlargacha bulgan kulamdagi tabiiy geografik mujassamalarni esa Regional tabiiy geografiya o`rganadi. Bunday tabiiy geografik mujassamalarni aniklash. xaritaga tushirish va ta`riflab berish kabilarni tabiiy geografiya uz tadkikot usullaridan biri tabiiy geografik rayonlashtirish orkali amalga oshiradi. Tabiiy geografik rayonlaitirish vaqtida xududning tabiiy geografik mujassamalariga tabakalanish konuniyatlari. mujassamadarning tashkil topishi. rivojlanishshi kabi masalalar xam uz echimini topishi kerak. Tabiiy geografik rayonlashtirishning eng kichik birligi xisoblangan tabii geografik rayon xam ichki tuzilishi jixatidan bir butun emas. U uzidan kichik bulgan tabiiy geografik mujassamalarhlandshaftlardan tashkil topgandir. Landshaft va undan kichik bulgan, ya`ni maxalliy (tipologik) kulamdagi tabiiy Gegrafik mujassamalarni esa landshaftishunoslik fani o`rganadi. Tabiiy geografik mujassamalar tabiiy komponetlarning oddiy yigindisigina bulib kolmay, balki u erda moddaning ma`lum bir uziga xos kurinishidir. Undagi tabiiy komponentlar shunchalik birhbiri bilai birikib ketganki, ularni aloxidahaloxida bulib tashlashning iloji xam yukdir. Tabiiy geografik mujassama suzining sinonimi ko`p. Geografiyaga oid kitoblarda "tabiiy kompleks", tabiiy territorial kompleks", geografik kompleks" yoki kiskartirilgan xolda «geokompleks" suzlari xam ishlatilib kelinmokda. Keyingi 30 yil ichida tabiiy geografiya va landshafshunoslikda "geotizim" suzi ko`plab ishlatilmokda. Bu agamani tabiiy geografiyaga dastlab V.B.Sochava (1963) kiritib, geotizim suzi geomujassamaning sinonimi emasligini va geotizim geomujassama tushunchasiga nisbatan kengrok ma`noni beradi deb ta`kidlaydi. Bundan tashkari tabiat tarkib topishining universal shakli bulgan tizimlar kabi tabiiy geografiyani ob`ekti xam tubdan tizim ekanligiga ishora kiladi. Geotizim 9 tushunchasi tabiiy geografiyani xam landshafshunosdikning xam ob`ektini kamrab oladi. Ob`ektni tizim deb, karashning asosida esa uning yaxlitligi va ichki dinamikasining bir butunligi haqidagi g’oya yotadi. Tizim suzining asl ma`nosi xam bir butunlik yoki yaxlitlikni xosil kiluvchi va uzaro boglik xamda alokador bulgan unurlar yigindidir. Geotizimlar haqidagi ta`limotning asosiychisi V.B.Sochava (1978) fikricha geotizim, bu aloxida uziga xos boshkaruvchan tizimlar sinfi bulib unda tabiatning barcha komponentlari birhbiri bilan boglik va uzaro alokada xamda ma`lum mikdorda yaxlit ob’ekt sifatida fazo va kishilik jamiyati bilan uzaro ta`sirdadir. Biz yukorida sanab utgan tabiiy geografik mujassamalarning xar biri, shu jumladan landshaft xam geotizimdir. Landshaft geotizimlar orasida uziga xos kulamga ega bulib, ma`lum bir tabiiy geografik rayonni xosil kiluvchi kismdir. Ayni vaqtida uzidan kichik geotizimlarning murakkab va dinamik majmuidan iborat xosiladir. SHunday kilib, landshaftshunoslik fani er yuzasida mavjud bulgan geotizimlarning xammasini emas, balki fakat maxalliy kulamdagisini ya`ni landshaft va undan kichik bulgan geotizimlarnigina o`rganadigan fandir, deb kat’iy aytish kiyin. CHunki umumiy tabiiy geografiya, regional tabiiy geografiya va landshaftshunoslik orasidan keskin chegara utkazish kiyin. Ular birhbirini tuplagan ma`lumotlaridan foydalanishi va birhbirini tuldirib turishi anik. Masalan, landshaftshunoslik landshaft va uning morfologik kismlarini o`rganish orkali kattahkatta geotizimlar: rayon, okrug, provintsiya, xatto tabiiy geografik o`lkalarning xam landshaft tuzilishini yoritib berishi mumkin. Geotizimlar, jumladan landshaftlar xam insonning yashash muxiti xisoblanadi. Ular inson xayoti uchun zarur bulgan xavo, suv, tuprok unumdorligi, biomassa kabi ko`plab uzini h uzi kayta tiklab guradigan tabiiy boyliklar manbai xamdir. Bunday boyliklarni kayta tiklab uzinihuzi tuldirib turishi uchun geotizimlardagi modda va ensrgiya almashinishi tabiatdan kanday yaratilgan bulsa, ushanday saklanishi lozim buladi. Ammo inson uzi yashashi uchun kulayrok, yaxshirok sharoit yaratishga. tabiiy landshaftlarga nisbatan maxsuldorrok bulgan madaniy landshaftlarni yaratishga xarakat kilinadi. Kishilik jamiyati rivojlanib borgani sari uning tablatga ta`siri tabiy boyliklardan foydalanin me`yor va tabiy sharroitini uzgartirish imkoniyati ortib borishi shakhshubxasiz. Buning okibatida tabiatning inson xayotiga va uning ho`jalikdagi faoliyatiga kiladigan teskari ta`siri xam namoyom bula boshlaydi. Jamiyat bilan tabiat urtasidagi uzaro alokadorlikda yuzaga keladigan nomunosiblik ayrim joylarda salbiy okibatlarga sabab bulmokda. Natijada bu mavjud tabiiy resurslardan tugri foydalanish, ularni zaxarlanish va nfloslanishini oldini olish, inson yashab to`rgan muxitni xar tomonlama yaxshilash yoki samaradorlashtnrish masalasi yuzaga keldi. Bu masala ko`p tomonlama o`rganilishn dolzarb bulgan, murakkab, juda xam ssrkirra, jumladan, iktisodiy, ijtimoiy, siyosiy, madaniy va ilmiy masaladir. Bu masalani ijobiy xal kilish, kay jixatdan bulmasin, u mustaxkam ilmiy asosga ega bo`lishi kerak. Ana shu ilmiy asosni ishlab chikishda ko`plab turlihtuman fanlar, jumladan tabiiy geografiya va uning bir kismi landshaftshunoslik xam aloxida axamiyatga egadir. 10 Landshaftlarni tadknk kilnsh albatta dala ishlarini utkazishni talab kiladi. U yoki bu xududda mavjud bulgan geotizimlarni aniklashda kullaniladigan tabiiy geografik izlanishlarning birdanhbir yuli xam landshaft tadkikotlaridir. Bunday izlanishlar natijasida yaratiladigan landshaft kartalari esa keyinchalik turlih tuman maxsus amaliy kartalarni ishlashga, tabiat muxofazasi va tabiiy boyliklardan okilona foylalanishning chorahtadbirlarini ishlab chikishda anik va nshonchli ilmiy asos bulib xizmat kiladi. Yüklə 0,56 Mb. Dostları ilə paylaş:
|