Landshaftshunoslik asoslari

 
NAZORAT UCHUN SAVOLLAR 
1. Lamdshaft deganda nimani tushunasi? 
2. Landshaft atamasi kimlarning ilmiy ishlari orkali fanga kirib kelgan? 
3. Landshaftlar geografiyasini vujudgahkelishda nechta gurux paydo buldi? 
4. Landshaft kobigi tushunchasi kaysi atamaning sinonimi xisoblamadi? 
5. Geografik kobikning ichida nechta landshaft katlami ajratiladi? 
6. A. G. Isachenko landshaftga kanday ta`rif bergan? 
7. Birinchi gurux geograflar landshaft tushuchasini kanday izoxlagan? 
8. Ikkinchi va uchunchi gurux landshaftlarning landshaft turisidagi g’oyalari 
nimasi bilan ajralib turadi? 
9. Landshaft genetik jixatdan bir butun bulgan geotizimdir degan fikr tugrimi. 
izoxlab bering? 
YU.Renional geotizmlar nima? 
TAYANCH SUZ VA IBORALAR 
1. estetik landshaft 
2. Landshaft ekologiyasi 
3. YUkori xavo katlami 
4. Urta landshaft katlam 
5. Landshaft ta`rifi 
6. Fitonenoz 
7. Zooienoz 
8. L.G.Isachsnko 
9. Landshaft gipologiyasi 
10. Regional geotizm 
Adabiyotlar 
4, 9, 11, 13, 15 

---

24 
4 - MAVZU Landshaft komponentlari va landshaft xosil kiluvchi omillar. 
R E J A:
1. Komponent tugrisida tushuncha. 
2. Landshaft komponentlari. 
3. Landshaft xosil kiluvchi omillar. 
4. Fatsiya va urochishe haqida tushuncha. 
Komponent h lotincha suzlan olingan bulib tarkibiy kism degan ma`noni 
anglatadi. Landshaft xam barcha kattahkichik geotizimlar singari agroget xolati 
nisbatan bir xil bulgan moddiy kismlarh komponentlardan tashkil topgandir. 
Umuman olganda geografik adabiyotda komponent tushunchasi anchagina 
erkin talkim kilingan. Ba`zan landshaftning komponentlariga kum koratuprok, 
muz, yashil 6arglar suv yuzasi kabilarni xam kiritishadi. Ba`zan esa inson 
tomonidan bunyod etilgan texnik inshoatlar, shaxarlar, yakin maydonlari xam 
landshaft komponentlari deb xisoblanadi. 
Masalan, D. L.Ardmand (1975) agregat tarkibi bir xil bulgan kism.larni xayot 
bor yoki yukligini xisobga olgan xoldaa, Landshaftning komponentlari deb 
xisoblaydi. U tabiiy komponentlarga turli gazlar suyukliklar tog jinslari, tuprok. 
usimlik, kor va muz, xatto texntk inshoatlarni xam kiritadi. Uning fikricha iklim va 
rel’ef komponent emas, balki komponentining xususiyatidir. 
F.N.Mil’kon (1990) landshaftning komponentlariga tog jinslari er osti va usti 
suvlari, tuprok. usimlik va xayvonotdunyosining kiritadi. 
SHunga uxshash ta`rifni biz "Oxrana landshaftov" (1982) nomli izoxli lugatda 
xam kuramiz. Unda lindshaftnnig komponentiga geografik kobikning litosfera, 
gidrosfera, atmosfera va biosferalarning (landshaf chegarasidagi) kismlari kiradn 
deb kursatilgan. 
Lindshaftning komponentlariga birhbiri bilai uzaro alokala bulib, birining 
uzgarishi kolganlarini uzgarishiga xam olib keladi. lugat mualliflari komponenlarni 
ikkiga: tabiiy va antrogen kompanentlarga bo`lishgan. 
Birinchisiga tog jinslari, xavo er osti va usti suvlari tuprok. usimlik, xayvonot 
dunyosini kiritsalar, ikkinchisiga turli inshootlar, kishlok ho`jalik maydonlari 
kabilarni kiritadilar. 
Lanshaftshunos olim N.A.Solntsning ikkinchi lanshaft tashkil topishi va 
rivojlanishida turli komponentlar turlicha urin tutadi. Ularning ba`zilari kuchli 
bulsa, ba`zilari kuchsiz xisoblanadi, N.L.Solitsev landshaftning komponentlarini 
kuchlisilan kuchsiziga tomon kuyidagi taribda joylashtirgan: tog jinslari h atmos h 
fera.h suvlar h usimlik h xayvonot dunyosi. Uningcha landshaftning geologik 
tuzilishi, tog jinslarining litologiya tarkibi, rel’ef, iklim, tuprok kabilar lanshaftning 
komponentlari xisoblanmaydi. 
SHunday kilib, yukorida kelgirilgan fikrlarni umumlashtirib kuyidagicha 
xulosa chikarish mumkii. Lanshaftning komponentlari deb, uning tarkibiy kismlari: 
tog jinslari, xavo, suvlar. usimlik va xayvonot dunyosi kabilarga aytiladi. Iklim, 
rel’ef, tuprok esa, komponent emas. Ulardan birinchisi hxayvanning, ikkinchisi h 
tog jinslarining xususiyatlaridir. Uchinchisi esa h tog jinslariniig xavo, suv va 

---

25 
organik xayot ta`sirida uzgarishshidai yuzaga kelgan xosiladir. 
Lanshaftnnig tashkil topish va rivojlanishida sanab utilgan komponentlarning 
kaysi biri etakchi, kaysi biri ikkinchi darajali axampyagga ega degan savolning 
javobi xam muloxaralidir. Tabiiy geograflar orasida birlamchi va ikkllamchi 
echakchi yoki etakchi bulmagan kuchli yoki kuchsiz komponenlarni aniklashga 
urinishi bor. Masalai. I.L.Solntssv (1960) chizgan komponentlar tizimida geomatik 
komponentlar kuchli yokn etarli suv, xavo kabi komponentlar esa ikkinchi darajali 
biotik komponenlar (usimlik pa xayvonlar) uchinchi darajali yoki eng kuchsiz 
xisoblanadi. Tabiiy geografik mujassamplarknig shakllanishi va rivojlanishida 
ishtirok etadigan omillarning uzaro teng emasligi haqida fikrni dastlab biz 
L.L.Grmyur’skining (1946) ishida uchratamiz. U tabiiy geografik omilllrning eng 
kuchlisini "xarakatlantiruvchi kuchlar" deb ataydi. Uning fikricha xarakshlanuvchi 
kuchlar tabiiy geoerafik mujassamaning kulamiga boglik xolda uzgarib turadi,
Masalan, geografik mintakalarda iklim xodisalari xarakatlantiruvchi, 
materiklardahgeomorfologik, 
sektorlarda 
yana 
iklim, 
zona 
va 
kichik 
zonalardahyana 
geomorfologik 
va 
nixoyat 
landshaftlardahgidrologik 
, 
aerogeomorfologik va. fitogeografik xodisalar xarakatlantiruvchi kuchlar 
xisoblanadi. Bunga kushimcha kilib A. A. Grigor’ev aytadiki, xar bir aloxida 
xolatda kaysi bir komponent eng kuchli uzgarishni boshidan kechirayotgan bulsa, 
usha komponent xaraktlantiruvchi kuch xisoblanadi . Bu fikirlarni xato deb bilgan 
D.L.Armand (1975) komponentlarning etakchi va etakchi emasligi haqida suz 
yuritar ekan, komponentlarni omillar bilan chalkashtirib yuboradi. Uning fikricha 
xar kanday komponent va uning xususiyati boshka komponentlarga ta’sir kursata 
olsa, u landshaft tashkil kiluvchi omil xisoblanadi. Kaysi bir omil boshka 
komponentlarga kuchli ta`sir kursata olsayu va ularning ta’sirida uzi kamrok 
uzgarsa uni etakchi omil deb atash mumkin. B.B.Sochava (1974) xam 
geotizimlarning energetika va dinamikasini belgilab beruvchi eng xarakatchan va 
tez uzgaruvchan komponentlari issiklik, namlik va biota kabilarni "kritik 
komponenglar" deb ataydi". Tabiiy geografik sharoitga boglik xolda turli xil 
komponentlar kritik komponentlarga aylanishi mumkin. Bulardan bioga 
komponenti 
kritik 
komponent 
bulibgina 
kolmasdan, 
balki 
geotizimni 
barkarorlashtirib turadigan omil xamdir. 
Ushbu masalada A.A.Krauklis (1979) bildirgan fikrlar xam e`tiborga loyikdir. 
Uning yozishicha geotizimlarning mavjudligida va rivojlanishida uning tarkibiy 
kismlarining barchasining axamiyati kattadir. Kaysi komponent etakchi va kaysi 
komponent etakchi emasligini aiiklashdan kura geotizimlarning uz xolatini 
saklashda kaysi komponent kay tarzda ishtirok etishini aniklash axamiyatlirokdir. 
A. A. Krauklisning uzi esa komponentlarni geotizimda bajaradigan uziga xos 
vazifasiga karab uch guruxga buladi: 
1) sust komponentlar (tog jinslari va rel`ef). Ular geotizimlarning "uzagi" 
xisoblanadi. 
2) Xarakatchan komponentlar (asosan xavo va suvlar) gsotizmlariinng ichki 
kisimlarini bir biri bilan va tashki muxit jukmladan kushni geotizimlar bilan 
boglovchi komponentlar xisoblanadi. U uzidan katta bulgan boshka geotizimlarga 
nisbatan tashki kuchlar ta`siriga beriluvchan va tez uzgaruvchan buladi. Buning 

---

26 
sababi shukdaki, fatsiya doirasida uning komponentlari orasidagi alokadorlik va 
bogliklik boshka geotizmlardagidan kura murtrok, tez shkastlanuvchan tashki 
omillar ta`sirida chidamsizrok ekanligidadir. SHuning uchun xam insonning 
ho`jalikdagi faoliyatini geotizimlarga ta`siri va uning uziga xos okibatlari dastavval 
fatsiyalar mikyosida ruy beradi. Jumladan bunday uzgarishlar fatsiyalarning eng 
xarakatchan, tez uzgarishga moyilrok bulgan biotik komponentlarida kuzga 
tashlanadi va keyinchalik ularning boshka xususiyatlari: mikroiklimi, namlanishi, 
issiklik tartibi kabilarni uzgarishga olib keladi. Geologik hgeomorfologik 
sharthsharoitlari ko`pincha uzgarmay koladi. SHu sababli fatsiyalarga buladigan 
inson ta’siri kursatilsa, uzgargan fatsiyalar yana uzining avvalgi xolatiga kaytishiga 
xarakat kiladi, 
Fatsiyalar odatda yirik mikyosdagi landshaft xaritalaridagina aks ettirilishi 
mumkin. Ammo landshaftlarning morfologik tuzulishini kansi mikyosda 
o`rganilishidan kat’iy nazar, baribir fatsiyalarni tadkik kilishga aloxida e`tibor 
berilishi kerak. CHunki xar kanday landshaftning paydo bo`lishi, yashashi va 
rivojyaanishida fatsiyalarning va ularda ruy beradigan modda va energiya 
almashinishini bilishning axamiyati katta. 
Fatsiyalar tabiatan son jixatidan juda ko`p bulganligi uchun ularning xar birini 
aloxidahaloxida xamda mukammal tadkik kilinishining iloji bulmay koladi. 
Natyujada ularni tasnif kilish zaruriyati tugiladi. 
Elyuvial fatsiyalar asosan rel’sfning dung joylariga, atmosferadan kutarilib 
to`rgan suv ayirgich erlarga tugri keladi. Bunday fatsiyalardan tuprok xosil bo`lishi 
jarayoni, usimliklar xayoti, moddaning fatsiyaga kirib kelishi asosan atmosfera 
orkali bulib, er osti suvlarining ishtirokisiz utadi. Moddaning fatsiyadai chikib 
ketishi esa atmosferadan tushgan yoginhsochinning grapspiratsiyasi, infiltratsiyasi 
va okim xosil kilishi orkali buladi. Natijada bunday fatsiyalarda moddaning kirib 
kelishiga nisbatan chikib ketishi ko`proqbuladi, ya`ni modda almashiiishida nisbiy 
balans yuozaga keladi. 
Superakval fatsiyalar asosan er osti suvlari er yuzasiga yakin joylashgan 
pastkam erlarda xosil buladi. Bunday fatsiyalarda moddaning kirib kelishi fakat 
atmosfera orkaligina emas, balki er osti suvlari orkali xamda tevarak atrofdagi 
rel`efi balandrok joylardagi fatsiyalardan xam okar suvlar orkali kirib kelishi 
mumkin.
SHuning uchun superakval fatsiyalarda moddaning chikib ketishidan kirib h 
kelishi va tuplanish jarayoni ustun keladi. Subakval fatsiyalar asosan rel`efning 
pastkam joylarida suv tuplanib kolishi natijasida xosil bulgan, kattahkichik suv 
xavzalarining ostida xosil buladi. Bunday fatsiyalarda xam moddaning kelishi 
ketishidan ustun buladi. Subakval fatsiyalarda usimlik va xayvonlarning aloxida 
uziga xos yashash shakllari ko`zatiladi. Suv xavzalarida tevarak atrofdagi baland 
joylardan yuvilip kelgan kimyoviy unsurlar ichida eng xarakatchanlarining 
ustunligi kuzatiladi. 
B.B. Polinov tomonidan ishlab chikilgan bu tasnifning kurinishi turli 
landshaftlar sharoitida ishlatilishi mumkin bulgan umumiy kurinish dagidek bulib, 
xar bir uziga xos maxalliy sharoitda oralik fatsiya turlari bilan tuldnrilishi va 
aniklashtirilishi mumkin. Masalai, M.A.Glazovskaya (1964) yonbagirlarning 

---

27 
yukori 
kismida 
transelyuvial 
yonbagirlarning 
kuyi 
kismida 
elyuvialhakkumulyatsiya, pastkam, ammo er osti suvlari chukur bulgan joylarda 
akkumlyativhelyuvial fatsiyalarni ajratish xamda superakval fatsiyalarni va 
trnsuperakval faliyalarga, subakval fatsiyalar esa akval va transakval fatsiyalarga 
ajratishni taklif etadi. 
Landshaftlarning morfalogik kismlari ichida eng asosiylaridpn biri 
urochishedir. Urochnshe bir mezorel’sfga joylashgan tabiiy xududiy mujassami 
bulib, genetik va dinamik jixatidan uzviy boglik bulgan fatsiyalar tizimidan 
iboratdir. Landshaftlarning aloxida urochkshelariga bulinishida uning letogen asosi 
rel’ef xamda tog jinslarining ekologiya tuzilishi asosiy axamiyatga egadir. 
kelishiga nisbatan chikib ketishi ko`proqbuladi, ya`ni modda almashiiishida 
nisbiy balans yuozaga keladi. Superakval fatsiyalar asosan er osti suvlari er 
yuzasiga yakin joylashgan pastkam erlarda xosil buladi. Bunday fatsiyalarda 
moddaning kirib kelishi fakat atmosfera orkaligina emas, balki er osti suvlari orkali 
xamda tevarak atrofdagi rel`efi balandrok joylardagi fatsiyalardan xam okar suvlar 
orkali kirib kelishi mumkin.
SHuning uchun superakval fatsiyalarda moddaning chikib ketishidan kirib h 
kelishi va tuplanish jarayoni ustun keladi. 
Subakval fatsiyalar asosan rel`efning pastkam joylarida suv tuplanib kolishi 
natijasida xosil bulgan, kattahkichik suv xavzalarining ostida xosil buladi. Bunday 
fatsiyalarda xam moddaning kelishi ketishidan ustun buladi. Subakval fatsiyalarda 
usimlik va xayvonlarning aloxida uziga xos yashash shakllari ko`zatiladi. Suv 
xavzalarida tevarak atrofdagi baland joylardan yuvilip kelgan kimyoviy unsurlar 
ichida eng xarakatchanlarining ustunligi kuzatiladi. 
B.B. Polinov tomonidan ishlab chikilgan bu tasnifning kurinishi turli 
landshaftlar sharoitida ishlatilishi mumkin bulgan umumiy kurinish dagidek bulib, 
xar bir uziga xos maxalliy sharoitda oralik fatsiya turlari bilan tuldnrilishi va 
aniklashtirilishi mumkin. Masalai, M.A.Glazovskaya (1964) yonbagirlarning 
yukori 
kismida 
transelyuvial 
yonbagirlarning 
kuyi 
kismida 
elyuvialhakkumulyatsiya, pastkam, ammo er osti suvlari chukur bulgan joylarda 
akkumlyativhelyuvial fatsiyalarni ajratish xamda superakval fatsiyalarni va 
trnsuperakval faliyalarga, subakval fatsiyalar esa akval va transakval fatsiyalarga 
ajratishni taklif etadi. 
Landshaftlarning morfalogik kismlari ichida eng asosiylaridpn biri 
urochishedir. Urochnshe bir mezorel’sfga joylashgan tabiiy xududiy mujassami 
bulib, genetik va dinamik jixatidan uzviy boglik bulgan fatsiyalar tizimidan 
iboratdir. Landshaftlarning aloxida urochkshelariga bulinishida uning letogen asosi 
rel’ef xamda tog jinslarining ekologiya tuzilishi asosiy axamiyatga egadir. 
Urochishelar landshaftda egallagan maydoni va tarkalishiga karab asosiy 
(yoki xukumron) xamda ikkinchi darajali urochishelarga bulinadi. Asosiy 
urochishelar landshaftlarning morfologig strukturasini belgalab berishi bilan birga 
keng kulamda tarkalganligi bilan ikkinchi darajali urochishelar esa tarkalish kulami 
kamligi bilan tavsiflanadi. 
Urochishelar uzini ichki tuzilishiga karab oddiy va murakkab bo`lishi 
mumkin. Oddiy urochishelar mezorel’efning xar bir kismi fakat bitta fatsiya bilan 

---

28 
band buladi. Murakkab urochishelar tarkibida esa mezorel’efning bir kismida 
fatsiya kismi yoki urochishelar (podurochishe) joylashgan buladi. 
Urochishecha oralik birlik bulib, asosan mezorel`efning bir kismida 
joylashgan fatsiyalar tuyimli moddalar, namlik va issiklik taksimlanishidagi 
jarayonlarning umumiyligi bilan birhbiriga boglikdir. Masalan, urochishechalar bir 
urochishening ichida turli ekopozitsiyaga ega bulgan xollarda ajratilishi mumkin. 
Urochishelar xam fatsiyalar yoki landshaftlar kabi er yuzida keng 
tarkalganligi sababli ularni xam ma`lum guruxlarga yoki sinflarga birlashtirish, 
ya`ni tasnif kilishga tugri keladi. Urochishelarning dastlabki tasnifini 
YU.M.TSesel’chuk (1963) bajargan. Turt pogonalik bu tasnif turhkichik 
turhxilhkichik xil kurilishda bulib, eng katga birlik sifatida urochishe turi 
ajralishihkerakligini uktiradi. 
Urochishe turlari mezorel`ef shakllariiing kelib chikishi, dinamikasi xamda 
biokimyoviy va mexanik rivojlanishi yunalishidagi uxshashliklar asosida ajratiladi. 
Urochishelarning keyingi tasnif birligihxildir. Xillar asosan urochishelarni 
tashkil kiluvchi tub fatsiyalarning tuprokhusimlik koplamidagi uxshashliklarga 
asosan aniklanadi. Kichik xillar esa urochishelardagi tuprokhusimlik koplamining 
shakllanishidagi azonal (zonal bulmagan) omillar uxshashliklar asosida aniklanadi. 
Urochishelar tasnifining yanada mukammalrok kurinishdagisini A.A.Vidina 
(1973) tavsiya etgan. U urtarus balandlining garbiy yonbagridan okib tushadigan 
ikki daryo (Vitebeti va Nugra) xavzalarida jonlashgan 950 ta urochishe va 
urochishechalarni aniklab xaritaga tushirgan va tasnif kilgan. U bajargan 
urochishelar tasnifi 8 ta jadval kurinishida bulib, ularda urochishelar va 
urochishechalar eng avval morfogenetik jixatdan tutgan urniga kura 5 ta katta 
guruxga, keyin geomorfologik belgilar asosiga 48 ta variantga va tuprok xosil 
kiluvchi ona jinslarning xususiyatlari asosida yana 50 ta variantga bulib 
tashlangan. Mazkur tasnif urochishe va urochishechalarning asosiy xususiyatlarni 
belgilab beradigan 4 ta geologik, geomorfologik gidrologik va tuprok, ayrim 
xollardagina geobotanik omillar xisobiga olingan. 
A.G.Isachenko (1965) fikricha urochishelarni tasnif kilayotgan vaqtda 
ularning zonal va provintsial xususiyatlari xisobga olinishi va xar bir tur yoki xilga 
mos bulgan fatsiyalar majmuasiga e`tibor berish kerak buladi. 
Umuman olganda urochishelar tasnifi xuddi fatsiyalar tasnifi kabi puxta va 
xar tomonlama mukammal ishlab chikilmagan. Buning asosiy sababi 
landshaftlarning morfologik kismlarini xaritaga tushirish tajribasi xam kam 
ekanligidadir. 
Landshaftlarning morfologik kismlari ichida eng kattasi joy (mestnost’) deb 
ataladi. Joy deganda ma`lum landshaft uchun xos bulgan urochishelar 
yigindisining aloxida varianti tushuniladi. 
Geografik adabiyotda "joy turi" degan atama xam tezhtez uchrab turadi 
(F.N.Mil’kov, 
1956). 
Joy 
turi 
landshaftlarning 
morfologik 
kismi 
xisoblanmaydihku, ammo u xam ho`jalikda foydalanishi nuktai nazaridan 
karaganda nisbatan bir xil bulgan yirik tabiiy xududiy mujassama va 
urochishelarning majmuidan iboratdir. 
SHunday kilib, landshaft uzidan kichik bulgan mujassamalardan, ya`ni 

---

29 
morfologik kismlardan tashkil topgan murakkab tabiiy xududiy mujassamadir. 
Landshaftning xar bir morfologik kismi xam uziga xos xususiyatga ega bulgan 
mujassama deb karalishi bilan birga, ular ayrim uxshash belgilarga asoslangan 
xolda tasnif kilinishi mumkin, ya`ni tipologik birlik sifatida karalishi mumkin. 
Landshaftning morfologik kismlari orasidagp alokadorlik tavsifi landshaftning 
gorizontal yoki morfologik tuzilishi deyiladi. Laqdshaftning 
morfologik tuzilishi uni boshka toifadagi tabiiy xududin mujassamalardan 
ajratib olishda ishonchli belgi bulib xizmat kiladi va landshafglarni chegaralab 
olishda anik mezon bula oladi. 
Xar kanday landshaftninghmorfologik tuzilishi tarixiy shakllangan tizim deb 
karash kerak buladi. SHuning uchun landshaftning morfologik tuzilishini o`rganish 
uchun genetik koidaga asoslanish lozim. Bunda xar bir tabiiy xududiy birlik 
tarixan shakllangan deb karalishi va uning rivojlanishi konuniyatlari xam 
aniklanishi kerak. 
SHunday 
kilib, 
landshaftlar, 
boshka 
xar 
xil 
geotizimlar 
singari 
komponentlardan, ya`ni tarkibiy kismlardan tuzilgandir. SHu bilan birga uzidan 
kichikrok bulgan geotizimlardan, ya`ni morfologik kismlar majmuidan iboratdir. 
Landshaftlar ochik geotizim bulganligi uchun ular ma`lum muxitda shakllanadi va 
yashaydi, yon atrofdagi kushni landshaftlar bilan xam uzaro alokada buladi, ya`ni 
xar bir landshaft uzidan katta bulgan geotizimning bir kismi xisoblanadi