Landshaftshunoslik asoslari

 
. NAZORAT UCHUN SAVOLLAR. 
1. «Antropogen" suzining ma`nosi nima? 
2. Atropogsn landshaftshunoslikning asoschisi kim? 
3. Aropogsn landshaftlar yunalishi kachon vujudga kslgan?
4. Atropogsn landshaftlar kanday tiplarga bulinadi?
5. Madaniy landshaft deganda nimani tushunasiz?
6. Suv xavzalari xam antropogsn landshaftlarga kiradimi? 
7. Antropogen landshaftlarning xilmahxilligiga sabab nima? 
8. Geotextizm nima?
9. Atropogen ta`sirida landshaftlar kanday uzgaradi?
10. Kishlok ho`jalik landshaftlari kanday kurinishda buladi?
 
TAYANCH SUZ VA IBORALAR 
І
. Antropogen
2. Antropogen landshaft
3. Madaniy landshaft
4. Atropogen landshaft tipi
5. Kuchsiz komponsnt

---

68 
6. Rekul’tivatsiya 
7. Geotextizm 
8. Mil’kov F N. 
9. Uzgargan landshaft
10. Kuchli komponent 
ADABIYOTLAR 
3,4,7,8,9,11,13,22,23,26 
12. Mavzu. Amaliy landshaftshunoslikning vujudga kelishi va rivojlanishi
R E J A 
1 Amaliy landshaftshunoslikning maqsadi va vazifalari
2 Amaliy landshafshunoslikniig tadkikot boskichlari
3 Landashaftlarni baxolash
Amaliy landshaftshunoslikning tub moxiyati xalk ho`jaligining turli xil amaliy 
maqsadlarini xal etishda landshaft haqidagi ta`limotning nazariy tamoyillari va 
usullaridan foydalanish va tatbik etishdan iboratdir. 
Landshaftshunoslikning amaliy jixatlaridan biri, asosan xalk ho`jaligining u 
yoki 6u tarmogi talablaridan kelib chikkan xolda landshaftlarni ta`riflovchi turli 
ma`lumotlar bilan ta`minlab turishdir. Bunday ma`lumotlar bilan ta`minlab 
turishdir. Masalan, landshaft xaritalari tabiiy geografik rivojlantirish natijalari 
landshaftlarning batafsil ta`rifi va xakozolar kiradi. Landshaftlarga ta`lukli 
ma`lumotlarni amaliyotga tadbik kilishning yana bir turi landshaftlarni xalk 
ho`jaligining ma`lum tarmoklari maqsadlarida baxolash bo`lishi mumkin. U 
ayniksa kishlok ho`jaligi maqsadlarida yul kurilishi, shaxar kurilishi soglikni 
saklash yoki rekreatsiya maqsadlarida kilingan ishlarda yakkol kuzga tashlanadi. 
Ammo landshaftshunoslik fanining maqsadi tabiiy muxitni fakat o`rganibgina yoki 
baxolabgina kolmasdan balki tabiiy muxitni yaxshilash, samaradorligini oshirish 
rssurslardan tugri va okilona foydalanishning ilmnyhnazariy asoslarini ishlab 
chikishda faol ishtirok etishdir. Bundagi dastlabki kadamlardan biri xalk 
ho`jaligining yoki uning ayrim tarmoklarining yirik va muxim dasturlarini ishlab 
chikishda, 
turli 
inshootlar 
kurilishlari, 
loyixa 
oldi 
izlanishlarida 
landshaftshunoslarning faol ishtiroki bo`lishi ksrak. 
Amaliy landshaftshunoslik buyicha kilingan izlanishlar mantikan olganda 
umum amaliy landshaft xaritalariga asoslangan xolda olib borilishi shart. Bunday 
xaritalar odatda yagona dastur metodika buyicha tuzilib, zalvorli (fundamental) 
tadkikotlar ma`lumotlariga va natijalariga asoslangan, ya`ni geotizmlarning 
ob`ektiv umumilmiy taxliliga tayangan buladi. CHunki ilmiy nazariy 
landshaftshunoslikda xam amaliy landshaftshunoslikda xam tadkikot ob`ekti bir, 
ya`ni turli kulamdagi geotizimlar xisoblanadi. 
Ilmiy nazariy landshaft tadkikotlaridan amaliy landshaft izlanishlariga utishda 
geotizimlarning kulami izlanishlarining kaysi kulamda olib borishini aniklab olish 
axamiyatlidir . CHunki izlanishlarning maqsadiga maydoning katta kichikligiga 
boglik xolda uning bevosita izlanishi ob`ekti xam masshtabi xam turlicha bo`lishi 

---

69 
mumknn, 
Amaliy landshaftshunoslik uchun zarur ma’lumotlarning yana biri bu 
umumilmiy landshaft xaritasida aks ettirilgan xar bir landshaft (kompleks)ii xar 
tomonlama yoritib bora oladigan ta`rifdir. Bunday ta`rifdan oldimizda to`rgan 
vazifa va maqsaddan kelib chikkan xolda turli ma`lumotlarni olishimiz mumkin. 
Masalan, kishlok ho`jaligi maqsadlarida bir turdagi ma`lumotlar kerak bulsa, 
shaxarsozlik nuktaihnazarida esa boshka turdagi ma`lumotlar zarur buladi. Bunday 
ma`lumotlarnn tugri va okilona ajratib ola bilish ishning natijalariga tugridanhtugrn
ta`sir etadi. Boshkacharok kilib aytganda kishlok ho`jaligidagi maqsadlarida 
xam shaxarsozlnk yoki boshka maqsadlarda xam joyning iklimi tog jinslari, rel’efi, 
tuprogi, suv rejimi kabilarni xisobga olish kerak buladi, Ammo kishlok ho`jaligi 
maqsadlarida iklim yoki tuprokning ayrim xususiyatlarini aks ettiruvchi 
kursatkichlar taxlil kilinsa. shaxarsozlik bilan shugullanuvchi muxandis uchun esa 
boshka xususiyatlarni aks ettiruvchi kursatkichlar ko`proqaxamiyat kasb etadi. 
Landshaftlarga taalukli ma`lumotlarni amaliyotga tadbik kilish jarayonida 
landshaftlarning ma`lum bir maqsadni kuzlagan xolda guruxlarga birlashtirish 
ya`ni landshaft turlarini aniklash zaruriyati tugiladi. Ularni xalk ho`jaligining u 
yoki bu tarmogini rivojlantirish maqsadlaridan kelib chikkan xolda inson 
tomonidan amalga oshiriladigan tadbir (inshoot kurilish, melioratsiya, agrotexnika 
va xokazo) larga kanday rsaktsiya bsrishiga karab ayrim guruxlarga birlashtirish 
landshaftlarni amaliy jixatidan baxolanishni osonlashtiradi. YAna bir narsani 
ta`kidlab kuymok kerakki zalvorli ilmiy hnazariy landshaft tadkikotlarning 
natijalari joylar amaliy jixatidan baxolashnn zarur asos bo`lishi bilan bir katorda 
xar doim xam ma`lum maqsad uchun zarur bulgan ma`lumotlarni beravsrmaydi. 
Bunday xolda kushimcha tarzda tadkikotlar dalada o`rganish ishlari utkazishga 
tugri ksladi 
A.G. Isochenko 1991 tabiiy muxitni muvofiklashtirish maqsadlarida 
bajariladigan landshaft tadkikotlarning ikki qismdan nborat deb kursatadi. 
1 Tadkikotlarning zalvorli kismihgsotizmlarning strukturasi va xayotiy 
faoliyatiga buladigan inson ta`sirini xar tomonlama taxlil kilish sanaladi. 
2 Amaliy kismi esa geotizmlarni muxofaza kilish, yaxshilash va okilona 
foydalanish buyicha amaliy masalalarni echishda zalvorli tadkikotlardan olingan 
ma`dumotlarni kullay bilishdir. 
Amaliy 
landshaftshunoslikning 
tadkikot 
ishlari 
haqikatdan 
xam 
bosknchmahboskich bajarilishi kerak. Birinchi boskichda bajarilishi lozim bulgan 
asosiy ishlar landshaftlarni aniklash xaritaga tushirish, ularni tafsifini tuzishdan 
iborat bulsa, keyingi boskichda landshaftlar baxolanadi. Bunda xar bir landshaft 
inson xayoti va salomatligi nuktaihnazaridan yoki yangi erlarni uzlashtirish turli 
sanoat va ho`jalik kurilishlari rskretsiya kabi u yoki bu maqsadlarda baxolanishi va 
taxlil kilinishi lozim buladi. Xozirgi kungacha bajarilgan amaliy landshaft 
tadkikotlarining ko`pchiligi ana shu baxolash ishlariga bagishlangandir. Ammo 
amaliy landshaftshunoslik fakat baxolash bilan cheklanib kolmay uz oldida to`rgan 
maqsad va vazifalardan kelib chikkan xolda turli xil tavsifnomalarni ishlab 
chikishda faol ishtirok etish kerak. Landshaftshunoslik bunday ishlarni amalga 
oshirishda ksrakli mutaxassislar bilan xamkorlik kilishi lozim. 

---

70 
Xalk ho`jaligining u yoki bu tarmogini rivojslantirish maqsadlarida 
tavsifnomalar ishlab chikishda albatta landshaftlarning tabiiy rivojlanishi davomida 
ruy bsrishi mumkin bulgan uzgarishlar va insonning ho`jalikdagi faoliyati 
natijasida yuz beradigan uzgarishlar inobatga olinishi kerak. Bunday 
uzgarishlarnnng bo`lish yoki bulmasligini oldindan kura bilish (prognozlash) 
amaliy landshaftshunoslikning muxim masalalaridan biridir. 
Birinchi boskichda bajarilishi lozim bulgan ishlar ya`ni landshaftlarni aniklash 
xaritaga tushirish ularni ta`riflab berish kabilarnn landshaftshunoslikning nazariy 
kismida kurib utgan edik. SHuning uchun biz kuyida asosan keyingi boskichlar 
haqida tuxtalamiz. 
Lanshaftlarni xalk xualigining u yoki bu tarmokning rivojlantirish 
maqsadlarida baxolash amaliy lanlshaftshunoslikning yunalishidir. SHuning uchun 
landshaftlarni baxolash muammosi amaliy landshaftshunoslikning shu
kunga asosiy muammolaridan biri xisoblanadi 
Landshaftlarni u yoki bu maqsad uchun baxolashning asosiy mazmuni kishilik 
jamiyatining u ski bu talablaridan kslib chikkan xolda landshaftlarning yarokliligi. 
Kulay yoki nokulayligini aniklab berishdan iboratdir. Tabiiy komplekslarni 
baxolashning uch jnxati anik bo`lishi ksrak. 
Birinchidan baxolashning ob`ekti ya`ni nima baxolanishi kerakligini anik 
bo`lishi kerak. Bunda tabiiy komponentlardan biri masalan iklim rel`ef tuprok yoki 
usimlik baxolash ob`skti bo`lishi mumkin. Ammo bunday baxolash bir tomonlama 
bulib joy tabiiy sharoitning xar tomonlama baxosini berish mumkin bulmay koladi. 
SHuning uchun baxolashning ob`ekti sifatida geotizimning olingani makuldir. 
Mavjud baxolash tajribalari natijasida xam landshaftlarni oo`skt sifatida karash 
maqsadga muofik bo`lishini kursatadi. 
Ikkinchi baxolashning sub`ekti xam bo`lishi kerak. YA`ni tabiiy komplekslar 
yoki landshaftlarni baxolayotganda nima uchun kim uchun baxolanayotgakligi 
xam anik bo`lishi kerak. Sub`ekt sifatida kishlok ho`jaligi yoki uning biron bir 
tarmogi shaxarsozlik yoki biron bnr sanoat kurilish yul kurilishi kabilar olinishi 
mumkin. 
Uchinchi ob`ekt va sub`ektdan tashkari yana xam ya`ni baxolanaetgan 
vaqtdagi iktisodiy geografik sotsial tabiiy geografik ilmiy texnik sharoit kabilar 
xisobga olinishi kerak. SHaroit imkon va zamonda uzgaruvchan bulganligi uchun 
baxolashning natijalari xam mos xolda uzgartirib turishga tugri keladi. 
Boshkacharok kilib aytganda tabiiy komplekslarni u yoki bu maqsadda baxolash 
natijalari makonda xam zamonda xam nisbiylir. 
Landshaftlarni baxolash natijalari tugri bo`lishi uchun baxolashning asosiy 
maqsadi anik bslgilab olingan bo`lishi kerak. Landshaftlarni baxolashning eng 
asosiy 
maqsadi 
shu 
landshaftlarning 
uzlashtirish 
navbatlarini 
ulardan 
foydalanishning kulay va yaxshi variantlarini aniklab berishdan iborat. Bunday 
maqsadda olib borilgan baxolash ishlari ishlab chikarish uchun bajarilgan baxolash 
dsyiladi. 
Baxolash ishlaridagi yana bir yunalish ekologik baxolash yunalishidir. Unda 
sub`ekt sifatida inson axoli xizmat kiladi. Bunday baxolashda asosiy maqsad 
kishilarning ishlash sharoitini dam olishinn tugri va okilona tashkil kilish ularning 

---

71 
salomatligini muxofaza kilish uchun ilmiy asos yaratishdan iborat. Landshaftlarni 
estetik jixatdan rekratsiya maqsadlarida baxolash ishlari xam shular jumlasiga 
kiradi. 
Tabiiy sharoitni jumladan landshaftlarni iktisodiy baxolash uziga xos 
yunalishlaridan biridir. Bu borada ancha ishlar kilinganligini bosib chikarilgan 
ilmiy ishlar adabiyotlardan xam bilish mumkin. Ammo tabiiy resurslarni iktisodiy 
baxolashning nazariy asoslari ko`p xollarda tabiiy resurslarni iktisodiy baxolashda 
iktisodchilar tamonidan bir yoklamalikka moyil bo`lish va tabiiy geografik asosini 
ko`pam xisobga ola bilmaslik xollari mavjud ekan. SHuning uchun joylarni xar 
tomonlama landshaftlar doirasida baxolash maqsadga muvofikdir. 
Baxolanishi loznm bulgan tabiiy sharoit yoki tabiiy muxit fakat turli xil tabiiy 
element ( kismlarning tasodifiy yigindisi bulmay balki yaxlit kismlari uzaro ta`sir 
va alokada bulgan tizim xamdir. Ana shu yaxlitlik yoki bir butunlik landshaftlarda 
juda aks etgan. 
Tabiiy sharoitni kishlok ho`jaligi uchun baxolash dast avval landshaftlarning 
kishlok ho`jaligkda foydalanilishini cheklashi mumkin bulgan xususiyatlarni 
aniklab olishdan boshlanishi kerak. Landshaftlarning bundan xususiyatlari ularning 
rel’ef tuproklari. er osti suvlarining xolagi kabilar bilan boglikdir. Landshaftlarni 
baxolash obikor dexkonchilik uchun xam baxorikor dexkonchilik uchun xam 
kishlok ho`jalik nuktai nazaridan eng muxim xisoblangan 3 ta komponent iklim 
tuprok rel’ef buyicha bajarilgani maqsadga muvofik. YAylov chorvachilikgi uchun 
asosan usimlik koplamiga karab baxolash ma`kuldir. 
Kishlok ho`jalik ekinlarining usishi va rivojlanishiga iklim tuprok rel’fning 
turlicha ta`sir kursatishi munkinligini xisobga olsak ularni baxolash usullari xam 
turlicha buladi. 
Landshaftlarning kishlok ho`jalik uchun axamiyatli bulgan va baxolanishi 
zarur bulgan tomonlaridan yana biri uning tuproklaridir. Fargona vodiysida 
tarkalgan tuproklarni baxolashda biz O`zbekiston Fanlar Akadsmiyasnning 
tuprokshunoslik va agroximiya instituti xamda «Uzgiprozem» tuprokshunoslari 
tomonidan ishlab chikilgan metodik kursatmalardan foydalandik. SHu asosida 
tuzilgan baxolash darajalari kuyidagi jadvalda keltirildi: 
Tuprokliig nomi 
Baxolash ballari 
Sugoriladigan buz tuproklar va
buz tuproklar mintakasidagi
utlok tuproklar 100 
Buz tuproklar mintakasidagi
sugoriladigan botkokhutlok . 
tuproklar 80 
Sugoriladigan buz tuproklar 70 
Buz tuproklar mintakasidagi 
utlokhtuproklar kurik erlar 40 
YUpka katlami yaxshi rivojlanh 
magak kanirlardagi allyuvnal 
tuproklar. 10 
YUkorida keltirilgan ballar buyicha baxolangan tuproklarda ruy berishi 

---

72 
mumkin bulgan tabiat xodisalaringi yoki ba`zi xolatlarni xisobga olish uchun 
tuzatish koeffitsenti kiritish orkali baxo kamaytirilshi mumkii. Masalan, tuprok 
katlamining yuvilib ketganligi, mexanik tarkibi sharthsharotilar er osti suvlarining 
yuza yoki chukurla bo`lishi va boshkalar. 
Landshaftlardan kishlok ho`jaligada foydalanishda ularniig rel’ef tuzilishi 
xam katta axamiyatga ega. Rel’fning baxolashning asosida esa er landshaftlarning 
umumiy baxosini chikarmay komponentlar baxosi asosida landshaft haqida tula 
tasavvurga kelish kiyin. 
Baxolash ob`ekti sifatida turli xil geotizmlar u yoki bu komponent. Birorta 
tabiiy resurs, Masalan foydali kazilmalar usimlik boyliklarn er boyliklari suv va 
xakozo ishtirok etsa baxolash sub`ekti sifatida esa jamiyat xalk ho`jaligining 
birorta tarmogi u yoki bu sanoat korxonasi. Turli xil kurilish inshooti va boshkalar 
xizmat kilishi mumkin. Xar kanday baxolash natkjalari nisbiy va tarixiydir. 
CHunki vaqt utishi ijtimony iktisodiy sharoitinkng rivojlanish natijasida 
sub`ektning ob`ektga bulgan munosabat va talablari kuchlanish mumkin. Undan 
tashkari xar kanlay baxolash ishlarini amaliy landshaftshunoslikning vazifasidir 
deb karash xar doim tugri bulavermaydi. Masalan bir irrigatsiya kanalini paxta 
etishtirish nuktai nazaridan baxolash tor ma`nodagi maxsus baxolashga kiradi, 
Ammo atrofidagi yoki kanal suvi etib borligida landshaftlarni paxta etishtirish 
nuktaihnazaridan baxolasak bunday baxolash landshaftshunoslikning vazifasiga 
kiradi. 
Baxolashdagi ikkinchi yunalish ijtimoiy ekologik baxolash deb ataladi.Unda 
landshaftlar inson xayotining turli jabxalari nuktai nazariyadan baxolanadi. 
Landshaftlarni u yoki bu maqsad uchun baxolar ekanmiz sub`ekt ta`sirida 
keyinhchalik kanday uzgarishlarga moyil bo`lishi va ular kanday okibatlarga olib 
kelishi mumkinligini oldindan kura bilishimiz kerak. Inson faoliyatn ta`snrnda 
(kishlok ho`jaligidami shaxarsozlikdami yoki biror inshoot kurilishimi) 
landshaftlarni uzgarishi va bu uzgarishning okibatlarini oldindan aytib berish ya`ni 
bashoratlash lozimdir.