Kitab indd
Yüklə 1,07 Mb. Pdf görüntüsü
|
166 Əhməd Sami Elaydi Göründüyü kimi, yazıçı yer və təbiəti təsvir edərkən oxucu həmin yer və təbiəti gerçək şəkildə öz təsəvvüründə canlandı- rır. Başqa sözlə, müəllifi n sözləri Bayat elinin təbiətini sanki bir rəssam kimi göz önündə canlandırır. Bununla yanaşı, müəllif, eyni zamanda, təbiətin portretini oxucunun yaddaşına həkk edə bilir. Bu fakt isə yazıçının xə- yalı genişliyinin və yaradıcılıq təcrübəsinin zənginliyini şərt- ləndirir. Romanda tarixi şəxsiyyətlər canlı, həyati şəkildə təsvir olunmuşdur. Müəllif ayrı-ayrı bədii fi qurların – təşbeh və mübaliğələrin vasitəsilə öz qəhrəmanlarını tarixi gerçəkliyə uyğun şəkildə əks etdirə bilir. Məsələn, əsərdə Rəhimə obra- zı belə təsvir edilir: «Rəhimə Məhəmmədin (Füzulinin) ərəb dili müəllimi Rəhmətüllah Əfəndinin qızı idi. Al yanaqları, gül dodaqları mərcanla mübahisəyə girə bilərdi və udardı da. Mərcan kimi gözəldi, elə mərcan kimi qiymətli idi Rəhimə! Arabir bayram aylarında əlinə, ayağına xına yaxanda qəlbinin atəşilə bir qədər də allaşdırırdı xınanı. Topuqlarına bağladığı xalxalların gümüşü cingiltisi Məhəmmədin ürəyində əks-səda verirdi» (33, s. 32). Müstəqillik dövrü Azərbaycan romanlarında xalq ədəbiy- yatı nümunələrindən yerli-yerində istifadə olunması yaranan əsərlərin dil və üslubunun xəlqiliyini səciyyələndirən amil kimi şərtlənir. Ayrı-ayrı yazıçılar bayatı, atalar sözləri və məsəllər- dən geniş və hərtərəfl i şəkildə bəhrələnmişlər. Romanlarda bayatılardan bəhrələnilmə təkcə əsərin xəlqiliyini təmin edən amil kimi deyil, eyni zamanda təsvir edilən əhvalatların təsir və təlqin gücünü şərtləndirən cəhət kimi xarakterizə olunur. Xüsusilə Əzizə Cəfərzadənin romanlarında bayatılar qəhrə- manların daxili-mənəvi aləminin aşkarlanmasına, onların canlı şəkildə təqdiminə xidmət edir. Müəllif yalnız qəhrəmanların deyil, təsvir olunan hadisələrin mündəricəsinə uyğun bayatı- lardan istifadə edir. Müstəqillik dövrü Azərbaycan romanı 167 Qeyd edək ki, Əzizə Cəfərzadənin ayrı-ayrı bədii əsərlərin- də yalnız bayatılara deyil, mərasim nəğmələrinə də müraciət olunmuşdur. İsmayıl Şıxlının «Ölən dünyam» romanında oxşamalardan istifadə olunması əsərdə təsvir olunan əhvalatların bədii təsir gücünün artırılmasına xidmət edən bədii vasitə kimi diqqəti çəkir. Məsələn; «Balama qurban alçalar, balam havaxt əl çalar. Balama qurban inəklər, balam nə vaxt iməklər» (137, s. 449). Çağdaş Azərbaycan romanlarında işlənən atalar sözləri və məsəllər bir tərəfdən bədii dilin zənginliyini, xəlqiliyini sə- ciyyələndirən cəhət kimi, digər tərəfdən isə obrazların daxi- li-mənəvi özünəməxsusluqlarının aşkarlanmasında əsas bədii vasitələrdən biri kimi çıxış edir. Məsələn, «Yer yiyəsiz olan- da, donuz təpəyə çıxar» (122, s. 465),«Yaman günün ömrü az olar» (122, s. 443), «Gizlində buğaya gələn, aşkara... » (57, s. 297), «Dost var, düşmən var, adam özünü sındırmaz» (137, s. 368), «Kötük üstündə neçə çırpılar doğranarmış» (137, s. 368), «Ər eldən gələr, oğul beldən» (137, s. 370), «İlan vuran yatar, ac yatmaz» (137, s. 375), «Saxla samanı, gələr zamanı» (137, s. 404), «Ehtiyat igidin yaraşığıdır» (137, s. 426), «Yüz gün yaraq bir gün gərək» (137, s. 432), «Sən saydığını say, gör fələk nə sayır» (39, 224), «Arxalı köpək qurd basar» (39, 309), «Bir şərim olsun, xeyrim onun içində... » (39, 238) və s. ata- lar sözləri və məsəllər yaranan romanların xəlqiliyini göstərən amillərdən biri kimi çıxış etməkdədir. Müstəqillik dövrü Azərbaycan romanlarında həmçinin xalq nağıllarından alınmış əhvalat və süjetlərə də geniş yer veril- mişdir. Məsələn, Anarın «Ağ qoç, qara qoç» romanı Məlik- məm məd xalq nağılının motivləri əsasında, onun ideya-estetik qayəsindən bəhrələnilərək yazılmışdır. Romanın əsasında si- yasi problem dayansa da, yazıçı nağıl janrına məxsus forma, üslub özünəməxsusluqlarını qoruyub saxlamışdır. 168 Əhməd Sami Elaydi Yaxud Elçin Hüseynbəylinin «Yovşan qağayılar» roma- nında diqqəti çəkən mühüm məqamlardan biri süjet boyu yeri gəldikcə, nağıl motivlərinə söykənilməsidir. Buna misal ola- raq «Nəhlət daşı» və «Üç qardaş» nağıllarından yaradıcı şə- kildə bəhrələnilməsini göstərmək olar: «Nəhlət daşının altında Şeytan yatır. Həmin Şeytan iki kəndi torpaq üstündə bir-birilə düşmən edib. Bir kəndin adamları o biri kəndin çobanını öldü- rüb. O biri kənd də bunun əvəzini çıxıb. Bu qan düşmənçili- yinin qarşısını almaq üçün hər iki kəndin ağsaqqalları bir yerə toplaşıblar, həmin yeri lənətlənmiş yer sayıblar və ora «Nəhlət daşı» qoyublar» (59, s. 240). Göründüyü kimi, burada nağıla istinad romanda qaldırılmış məsələlərdən biri olan qisas və qan düşmənçiliyi motivlərinin tənqidinə xidmət edir. Bütövlükdə, zəngin folklor xəzinəsindən bəhrələnilməsi romanlara özünəməxsus fərdi çalar, əlvanlıq və canlılıq gətir- mişdir ki, bu keyfi yyət istər tarixi, istərsə də müasir mövzulu əsərlərdə zəruri elementlərdən biri kimi səciyyələnir. Çağdaş Azərbaycan romanlarının bədii-sənətkarlıq xüsu- siyyətlərindən bəhs olunarkən toxunulması vacib olan məsə- lələrdən biri təsvir olunan hadisə və əhvalatların fəlsəfi ruhu ilə bağlıdır. Qeyd edək ki, fəlsəfi lik bütün məqamlarda yazılan romanların ayrılmaz xüsusiyyətlərindən biri kimi özünü bü- ruzə verir. İsa Hüseynov (Muğanna), Əzizə Cəfərzadə, Seyran Səxavət, Afaq Məsud, Vaqif Sultanlı və digər yazarların romanlarının fəlsəfi aspektini təmsil edən amillərdən biri də müraciət olu- nan mövzularla bağlıdır. Belə ki, bu yazıçıların qələmindən çıxan romanların məhz mövzusu bu əsərlərin fəlsəfi ruhun qa- barıqlığı ilə qələmə alınmasını tələb edir. Lakin bütün bunlarla yanaşı, 1991-2005-ci illər Azərbaycan romanlarına fəlsəfi ruhun hakim olması daha çox ayrı-ayrı ya- zıçıların dünyagörüşündən, həyata baxışlarından qaynaqla- Yüklə 1,07 Mb. Dostları ilə paylaş:
|