Kitab indd
Yüklə 1,07 Mb. Pdf görüntüsü
|
162 Əhməd Sami Elaydi – Doğrayıb... Qaçmaq... – Qaçmaq? Qaçmaq» (132, s. 118-119). Ədəbiyyatşünas Muxtar İmanov yazır: «Müəllif sözü təbii ki, qəhrəmanın duyğu və düşüncələrini əks etdirməklə məhdud- laşmır, eyni zamanda, duyğu və düşüncələri doğuran hadisələ- rin təsvirini təmin edir. Bu mənada daxili mоnоlоq üzərində qurulan nəsr əsərlərində müəllif təhkiyəsinin xüsusi rolu var- dır. Müəyyən situasiyadan sonrakı daxili mоnоlоqu, eləcə də, müəyyən daxili mоnоlоqun real nəticəsi olan hər hansı hərəkət və hadisəni qələmə almaqla müəllif qəhrəmanın daxili aləmi ilə süjet xətti arasında əlaqə yaradır. Həm daxili mоnоlоqları quran konkret əhvalatların müstəqil təsviri, həm də yeri gəl- dikcə mоnоlоqlara verilən müəllif şərhləri (özünütəhlili təhlil) qəhrəmanın subyektiv aləminin müəyyən ideya istiqamətində dərkinə kömək edir» (74, s. 75-76). Qeyd edək ki, tənqidçi-ədəbiyyatşünas Muxtar İmanоvun nəzəri mülahizələri bütövlükdə, müstəqillik dövrü Azər bay can romanlarında özünəməxsus şəkildə bədii təcəssümünü tapmışdır. Müstəqillik dövrü Azərbaycan romanları həmçinin dialoq- dan özünəməxsus şəkildə istifadənin maraqlı, özünəməxsus nümunələri kimi diqqəti çəkir. Ümumiyyətlə, ayrı-ayrı ro- manlarda dialoqa təhkiyə ilə bağlı şəkildə müraciət olunması özünü büruzə verməkdədir. Dialoqa daha çox müraciət edən Seyran Səxavət «Nekroloq» romanında ondan həm məzmun, həm də forma amili kimi bəhrələnmişdir. Dialoqdan məzmun amili kimi bəhrələnilməsi daha çox təsvir olunan hadisə və əh- valatların məna və mahiyyətinin açılmasına, obraz və xarakter yaradılışına, forma amili kimi istifadə olunması isə romanın оxunaqlığının təmin edilməsinə, müəllif təhkiyəsinin yek- nəsəqliyinin aradan qaldırılmasına xidmət edir. Bir sıra hal- larda isə romanda sosial-siyasi problemlər dialoq formasında gerçəkləşir, bu isə bədii mündəricənin daha anlaşıqlı şəkildə oxucuya çatdırılması məramına söykənir. Müstəqillik dövrü Azərbaycan romanı 163 Müstəqillik dövrü bədii nəsrində dialoqlardan məharət- lə istifadə olunan nəsr örnəklərindən biri Seyran Səxavətin «Nekroloq» romanıdır. Burada yazıçının dialoqlar vasitəsi ilə yalnız obrazların fi kir və düşüncələrini deyil, eyni zamanda, özünün məqsəd və məramını açıqlaya bilməsi diqqəti çəkir. Müşahidələrimizin doğruluğunun sübutu üçün romandakı dia- loqlardan birinə nəzər salaq: «Ata körpə qızını qollarının arasına almışdır, üzünü qızının üzünə söykəmişdi. – Ata, məni bərk qucaqla. Ata bir az da qızını sinəsinə sıxdı. Qızının isti nəfəsi onun üzünü isindirirdi. – Ata, evimiz uçsaydı, mən ölərdim? – Yox, mənim balam... – Ata, qorxuram. – Qorxma, ağıllı balam. – Ata, sən qorxursan? – Yox, mənim balam. – Mən qorxuram... – Axı, nədən qorxursan, ağıllı balam? – Ölmək istəmirəm... – Görürsən ki, hər şey qutardı, bir azdan gedərik dayıgilə, istəyirsən? – Hə, istəyirəm, ancaq... bəs anam hanı? – Yanımızda oturub də... Görmürsən? – Burdayam qızım, burdayam. – Elə bir qızına cavab verən anası yox, qaranlıq idi. – Evdə şam var? – kişi soruşdu. – Mətbəxdədi. – Qızım, sən ananın yanında otur, mən şam gətirim. – Yox, – uşaq etiraz elədi, – məni də qucağında apar, bir yerdə gedək» (130, s. 14). Burada yazıçının hadisə və əhvalatları dialoq fonunda əks 164 Əhməd Sami Elaydi etdirməyə çalışması əsərin bədii mükəmməlliyini şərtləndirən amil kimi özünü büruzə verməkdədir. Həmçinin, bununla müəl- lif hadisələrin inandırıcılığını da təmin etməyə çalışmışdır. Başqa bir örnəyə müraciət edək: «– Şirşəmsəddin, dünən Qorqud gəlmiş idi, nə idi, bu gəli- şin səbəbi, söylərmisən? Mən söylədim: – Xatun, Qorqudu Qazan çağırdı, gəldi, soracağı vardı bə- yin, sordu, cavabını aldı... – Qazan nə sordu, Şirşəmsəddin? – Xatun, özünə sor, özü sənə söylər. ... – Şirşəmsəddin, qoçağım, Qazanın məndən sirrimi olacaq- mış?! – Burla xatun təkid etdi. ... – Xatun, sənə söyləyim. Təkcə sənə söylərəm. Öncə Beyrək gəldi... Bəlkə, sən də duyuq düşdün... Yox? Olsun... Beyrək casus xəbərini gətirdi. Bəy çox qeyzləndi. Qorqudu istədi, Qorqud gəldi, casus kim olduğu barədə Bəy ona sordu, o dəxi cavab verdi. – Kim imiş casus?... – Xatun, casus Boğazca Fatmanın yeganə oğlu imiş» (3, s. 150-152). «Yarımçıq əlyazma» romanından nümunə kimi gətirilən bu dialoq Şirşəmşəddinlə Burla Xatun arasında gedən söhbət üzə- rində qurulmuşdur. Romanda mövzunun təhkiyə formasında deyil, dialoq şəklində verilməsi bir tərəfdən onun anlaşıqlı ol- masını təmin etmiş, digər tərəfdən oxunaqlılığına gətirib çıxar- mışdır. Bu və ya bu kimi nümunələrə Kamal Abdullanın roman- larında tez-tez təsadüf olunmaqdadır. Məsələn, «Nekroloq»da dialoqlar həddən artıq çox olduğuna görə roman bir növ dram əsərini xatırladır. Lakin «... əsərdə qoyulan bütün problemlər, müəllif idealı, qayəsi, ictimai məqsəd və məramı dialoqlar va- Müstəqillik dövrü Azərbaycan romanı 165 sitəsilə açıldığı, reallaşdığı» (41, 345) üçün bu dialoqlarsız ro- manın bədii tamlığını, bütövlüyünü təsəvvür etmək mümkün deyildir. Çağdaş Azərbaycan romanlarının dil və üslub xüsusiyyət- lərini səciyyələndirərkən nəzər yetirilməsi zəruri olan cəhət- lərdən biri də peyzajlardan istifadə məsələsidir. Qeyd edək ki, əksər müəllifl ərin romanlarında peyzajlara müraciət bu və ya digər formada müşahidə olunur. Bu, ordan irəli gəlir ki, təbiət təsviri bəhs olunan dövrün mənzərəsini bütöv şəkildə canlan- dırmaq məramına xidmət edir. Müstəqillik dövrü Azərbaycan romanlarında təbiət həmçi- nin lirik ovqat yaradan emоsiоnal faktоr kimi diqqəti çəkir. Yaranan əksər romanlarda bu məqam daha aşkar şəkildə gö- rünməkdədir. «Ölən dünyam» (İsmayıl Şıxlı), «Gülüstandan öncə» (Əzizə Cəfərzadə), «Ətirşah Masan» (Əkrəm Əylisli) roman- larında insanın təbiətlə ünsiyyətindən qaynaqlanan özünəməx- sus harmoniya gerçəkləşməkdədir. Buna görə də adıçəkilən romanlarda təbiət statik şəkildə deyil, dinamik formada, insan həyatının bir parçası kimi canlandırılır. Məsələn, Əzizə Cəfərzadənin «Eşq sultanı» romanına nəzər salaq: «Bayat torpağı, yamyaşıl ağaclar, yamyaşıl xalı kimi salınmış göy çəmənliklər, dərələr, təpələr. Burada hər şey sarı rəngdə, ora- da isə hər şey əlvan idi. Yaşıl çəmənliklər üstündə sarı, bənövşəyi, al çiçəklər, lalələr, əsmə güllər, bəlkümlər... nə qədər əla idi. Nə qədər quş oxuyurdu hər ağacın budağında» (33, s. 20). Kiçik bir parçasını nümunə gətirdiyimiz roman başdan-ba- şa təbiətlə insanın canlı ünsiyyəti fonunda qələmə alınmışdır. Əzizə Cəfərzadənin yaratdığı peyzajlar ənənəvi təbiət lövhələ- rindən seçilir, çünki yazıçı təbiəti cansız şəkildə deyil, insan- la təmas və ünsiyyətdə təcəssüm etdirir. Bu cəhət yazıçının qələmə aldığı romanın bədii kamilliyini şərtləndirir. Yüklə 1,07 Mb. Dostları ilə paylaş:
|