Kitab indd
Yüklə 1,07 Mb. Pdf görüntüsü
|
Müstəqillik dövrü Azərbaycan romanı 159 görkəmli ədiblər bu tipli priyomlardan istifadə edərək ümu- mi süjetlə bilavasitə bağlı olmayan digər hadisə, əhvalat və epizodların təsviri ilə əsərin bədii strukturunu zənginləşdirir- lər. Lakin əhvalatların hansısa bir yerində çox ustalıqla həmin hadisəni romanın sujeti ilə məharətlə bağlayırlar. Müstəqillik dövründə çap olunmuş bəzi romanlarda süjetin gedişatında hadisənin kəsilərək ümumi əhvalatla heç bir əlaqəsi olmayan müəyyən mətləblərin təsvirinə rast gəlinir. Məsələn, Kamal Abdulla «Yarımçıq əlyazma» romanında Bayandır xandan, Dədə Qorquddan danışdığı halda, birdən-birə Şah İsmayıl Xətaiyə keçir. Romanın heç bir yerində bu hadisə bir-birinə bağlanmır. Lakin qeyd edək ki, bu, oxucunun fi krini əsas ha- disədən çəkindirsə də, bədii mətnin bütövlüyünə xələl gətirmir. 1991-2005-ci illər Azərbaycan romanlarında bədii təhkiyə ilə yanaşı, mоnоlоq və dialoqlardan da istifadənin maraqlı nümunələrinə təsadüf olunmaqdadır. Xüsusilə İsmayıl Şıxlı, Əzizə Cəfərzadə, Sabir Əhmədli, İsa Hüseynov (Muğanna), Vaqif Sultanlı, Afaq Məsud və başqa yazıçılar daxili mоnоlоq- lardan özünəməxsus şəkildə istifadə etmişlər. Adıçəkilən yazıçıların romanlarında daxili mоnоlоq obrazların mənə- vi dünyasının aşkarlanması funksiyasına xidmət edir. Qeyd edək ki, «bədii ədəbiyyatda insanın əməl və işindən başqa, bir də onun içərisini, düşüncələr aləmini əks etdirmək lazım gəlir ki, bunun üçün sənətkarlar bir vasitə kimi daxili nitq- dən, daxili monoloqdan istifadə edirlər» (61, s. 40). Məsələn, İsmayıl Şıxlının «Ölən dünyam» romanında müəllif öz qəh- rəmanı Ömər Koxanı bir çox hallarda daxili mоnоlоqlarla təqdim etmişdir: «Eh, gidi dünya, – deyə düşünməyə başladı. – Deyəsən, köçümü sürürəm. Sümüklərim ağırlaşıb. Gör işin nə yeridi ki, atın belinə qalxa bilmirəm. Atın yalından yapışıb Kürü bir nəfəsə o üzə keçən Ömər Koxa indi ayağını üzəngiyə güclə qoyur. Hanı at oynatdığım qarda, boranda?» (137, s. 373). 160 Əhməd Sami Elaydi Göründüyü kimi, yazıçı öz qəhrəmanı Ömər Koxanın ağrı, iztirab və həyəcanlarını, mənəvi aləminin gizlinliklərini «ədə- bi mətndə ... canlı şifahi sözün obrazını yaratmaq» (43. s. 225) funksiyasını daşıyan daxili mоnоlоqlar vasitəsilə canlandır- maqla romanın təsir gücünü artırmaq, əsərin bədiiliyini təmin etmək məramını izləmişdir. Filоlоgiya elmləri dоktоru, prоfessоr Himalay Qasımov «Müasir Azərbaycan rоmanı (janrın poetika və tipоlоgiyası)» adlı tədqiqatında roman janrı ilə bağlı araşdırmaları fonunda daxili mоnоlоqdan bəhs edərək qənaətlərini belə ümumiləşdi- rir: «Ümumiyyətlə, bir janr kimi, rоmanda daxili mоnоlоqun imkanları genişdir. Usta sənətkarlar onun verdiyi imkanlardan istifadə edərək nəinki janr ölçülərinə və bədii struktura, eyni zamanda, ideya-estetik prinsiplərin nüfuz dairəsinin artmasına da mühüm təsir göstərir. Məsələn, daxili mükalimə vasitəsilə qəhrəmanın özünün ikinci «mən»ini yaratmaq ustalığı buna ən yaxşı misaldır» (86, s. 138). Tədqiqatçının mülahizələrində diqqəti çəkən məqam bədii nəsrdə daxili mоnоlоqdan bəhrələnməklə ikinci «mən»in ya- radılmasıdır. Həmin mülahizələr bir qədər təkmilləşdirilmiş formada müəllifi n digər tədqiqatlarında da elmi təzahürünü tapmışdır: «Müasir Azərbaycan yazıçıları romanlarında mono- loqdan, daxili insan obrazından geniş istifadə edərək ümumən janrda lirik-dramatik potensialın güclənməsində fəal mövqe tuturlar. Ona görə də romanlarımızın strukturasının zənginləş- məsi bir tərəfdən həmin daxili monoloqla bağlıdırsa, bir yan- dan təhkiyədə «ənənəyə, obyektiv – təsvir ədasına» qayıtmaq meyli ilə əlaqədardır. Bu, roman təfəkkürünün janrın daxili imkanları ilə birbaşa bağlılığını aydın göstərir» (49, s. 611). Ümumiyyətlə, bu dövrdə nəşr olunan bəzi romanlar bü- tövlükdə, daxili mоnоlоqdan istifadənin üstünlüyü ilə qələmə alınmışdır. Həmçinin qeyd olunmalıdır ki, romanların bir qis- mində daxili mоnоlоqdan istifadə qəhrəmanın daxili – mənəvi Müstəqillik dövrü Azərbaycan romanı 161 dünyasının aşkarlanması ilə yanaşı, eyni zamanda, təsvir olu- nan hadisə və əhvalatların dramatizmini şərtləndirir. Bəzi ro- manlar isə daxili mоnоlоqla müəllif təhkiyəsinin özünəməxsus tərzdə əlaqələndirilməsi formasında gerçəkləşir. Qeyd edək ki, «Ölən dünyam» (İsmayıl Şıxlı), «Zərrintac-Tahirə» (Əzizə Cəfərzadə), «Kef», «Kütlə», «Ömür urası» (Sabir Əhmədli), «İsahəq, Musahəq, yaxud Anadil ötən yerdə» (İsa Hüseynov) kimi romanlarda bəhs olunan məsələlərlə bağlı kifayət qədər yüksək peşəkarlıq müşahidə olunmaqdadır. Daha bir ədəbi nümunədə - Vaqif Sultanlının «İnsan dənizi» romanında psixologizmin aşkarlanmasının səciyyəvi cəhətlə- rindən biri daxili monoloqlardan istifadə prosesinin aktivliyi ilə şərtlənir. Bu, bir tərəfdən müəllifi n yazı üslubundan qay- naqlanırsa, digər tərəfdən roman janrının poetikasından irəli gəlir. «Ümumiyyətlə, bir janr kimi romanda daxili monoloqun imkanları genişdir. Usta sənətkarlar onun verdiyi imkanlardan istifadə edərək nəinki janr ölçülərinə və bədii struktura, eyni zamanda, ideya-estetik prinsiplərin nüfuz dairəsinin artması- na da mühüm təsir göstərirlər. Məsələn, daxili mühakimə va- sitəsilə qəhrəmanın özünün ikinci «mən»ini yaratmaq ustalığı buna ən yaxşı misaldır» (49, s. 595-596). Bizim fi krimizcə, müəllif öz qəhrəmanının tənhalığını daha real boyalarla vermək üçün bu üsuldan roman boyu ustalıqla istifadə edir. Müəllif təhkiyəsində təqdim olunan hadisələrlə yanaşı canlandırılan daxili mükalimələr əsərin bədii struktu- runun kamilliyini şərtləndirir. «Tale özümü göndərib bunu, yoxsa bir təsadüfmü? ... Yox, yox, bu, təsadüf ola bilməz. ... Taledirsə, bəlkə, qətiləşmiş ölümü qəfi l bir güllə ilə yaxınlaş- dırmaq istəyir... Bəlkə, son dəfə həyatın şirinliyi qarşısında sı- nağa çəkiləcək? ... Nəyinə lazım? ... Taledən nə almışdı, nə üçün pəncərənin millərini doğrayıb… – Doğrayıb? Necə, necə? Yüklə 1,07 Mb. Dostları ilə paylaş:
|