İPƏK YOLU, No.4, 2017, səh.121-124
121
MƏTNİN QRAMMATİK KATEQORİYALARINDA
İNTEQRASİYANIN ROLU
Xatirə Hüseynova
Azərbaycan Universiteti, Bakı, Azərbaycan
e-mail:
Khatira.huseynova@mail.ru
Xülasə. Məqalədə mətnin qrammatik kateqoriyalarından biri olan
inteqrasiyadan bəhs olunur. Mətnin qrammatik kateqoriyaları, inteqrasiya
anlayışı izah olunur, mətni formalaşdıran qrammatik-leksik vasitələr təhlil
olunur, müxtəlif dilçilərin inteqrasiya ilə bağlı araşdırmaları və fikirləri yer
alır. Məqalədə, həmçinin, mətnin qrammatik kateqoriyalarından sayılan
retrospeksiya izah olunur, onun eksplisit və implisit formaları öyrənilir.
Açar sözlər: kateqoriya, integrasiya, retrospeksiya, koqeziya, semantik-
tematik.
INTEGRATION AS A GRAMMATICAL
CATEGORY OF THE TEXT
Khatira Huseynova
Azerbaijan University, Baku, Azerbaijan
Abstract. The article deals with integration, one of
the grammatical categories of the text. In the
article, issues such as the grammatical categories
of the text, the concept of integration are analyzed;
the grammatical-lexical methods of creating the
text are investigated; the ideas and researches of
different linguists on integration are mentioned.
The article also describes the retrospection – one
of the grammatical categories of the text, its
explicit and implicit forms.
Keywords: category, integration, retrospection,
cohesion, semantic-thematic
ИНТЕГРАЦИЯ КАК ГРАММАТИЧЕСКАЯ
КАТЕГОРИЯ ТЕКСТА
Хатира Гусейнова
Университет Азербайджан, Баку, Азербайджан
Резюме. Статья посвящена одной из граммати-
ческих категорий текста-интеграции. В статье
объясняются грамматические категории текста
и концепция интеграции, анализируются лекси-
ко-грамматические средства, а также представ-
лены исследования и идеиразличных линг-
вистов, связанные с интеграцией. В статье так-
же представлена ретроспекция как граммати-
ческая категория текста, а также рассмотрены
эксплицитные и имплицитные формы.
Ключевые слова: роман, литература, жанр,
мировая литература, рассказ, повествование,
художественный анализ.
Mətnin kateqoriyaları – mətnin elə bir əlamətləridir ki, adi cümlə ardıcıllığını
“frazafövqi bütövlüyü” nə, bu bütövlüyü isə bütöv bir mətnə çevirir. İnteqrasiya – mətni
xüsusi bir yolla vahid bütövlükdən ibarət, struktur şəklində xarakterizə edir. İnteqrasiya
– yalnız formal qrammatik əlaqə vasitələrilə deyil, həm də semantik – tematik əlaqə
vasitələri ilə reallaşır.
İstənilən mətnin əsas xüsusiyyəti bu və ya digər informasiyanı özündə
birləşdirib ötürmək qabiliyyətidir. İnformasiya – sosial və mədəni inkişafın faktoru kimi
o mövqeyi tutur ki, orada mətn ünsiyyət vasitəsi kimi çıxış edir.
İPƏK YOLU, No.4, 2017
Azərbaycan Universiteti
122
Mətnin qrammatik kateqoriyaları üzvlənmə ilə asılı şəkildə qeyd olunur.
Üzvlənmə özü mətnin kateqoriyaları sayılan 1) İnformasiya 2) İnteqrasiya 3) Koqeziya
ilə bağlıdır.
Mətnin bütün kateqoriyaları vacib və fakultativdir. Nitq prosesinin böyük bir
vahidi hesab olunan mətnin analizi yalnız qeyri–ənənəvi metodlara əsaslanmır. Burada
diqqət makrofaktorlara, yəni mətndəki hadisələrə, epizodlara, fabulaya daha çox
yönəldilir. Mətnin analiz metodları ondan ibarətdir ki, bütün bu hissələri izolyasiya və
qarşılıqlı əlaqə şəklində götürülür. Bu metodu inteqrasiya və ya sintez adlandırmaq
olar.
Mətn qrammatikasının müstəqil dilçilik sahəsi kimi meydana gəlmə səbəblərini T.M.
Nikolayeva, O.İ. Moskalskaya, L.İ. Zilberman, Ə. Abdullayev, Q. Bəyzadə öz əsərlərində
tədqiq etmişlər. L.İ. Zilbermana görə mətn qrammatikasının meydana gəlməsinin əsas
səbəblərindən biri elmi-texniki inqilab və “informasiya partlayışı” ilə bağlıdır. O, hesab edir
ki, elmi-nəşrlərin miqdarının artması, ədəbiyyatla tanışlıq zərurəti, oxu prosesində elmi-
mətnlərdən informasiya almaq metodlarını işləyib hazırlamaq tələb edirdi. Bu tələbat bir
dönüş yaradaraq kommunikativ aspektləri, mətn qrammatkasının inkişafını öyrənməyə doğru
yönəltdi [10, s.98].
Mətnin kateqoriyaları – mətnin ümumi və mövcud olan əlamətlərini əks etdirir və
onun qnesioloji, ontoloji əlamətlərinin tanınmasını təqdim edir. A.A. Akişina mətnin
kateqoriyasını bağlılıq, əlaqəlilik, bütövlük adlandırır [7, s.73]. Z.J. Turayeva isə mətni
kateqoriyalarının bədii zamanlar və proqres kimi formalarını göstərir [9, s.91].
Mətnin kateqoriyaları kompozision- nitq formalarında reallaşa bilər. Bu zaman mətnin
bir hissəsi digərinə üslubi metodlar və dil vasitələri ilə tabe olur. Mətnin kateqoriyası cümlə
kateqoriyası ilə üst-üstə düşmür. Bu məslənin tədqiq olunmasına İ.R. Qalperin; Avropa
dilçilərindən R.Xarverq, X.Veynrix, V. Dressler xüsusi kömək etmişdir.
“İnteqrasiya” – latın sözü olub, “inteqratio” – bərpa, tamamlama, “ integer” bütöv,
vahid, tam deməkdir. İnteqrasiya – mətndə əlaqəli olan ayrı – ayrı fərqli hissələrin
bütövləşmə, vahidləşmə prosesidir.
İnteqrasiyanı üç aspektdə səciyyələndirmək olar:
1)
İnteqrasiya – prosesdir.
2)
İnteqrasiya – bu prosesin gedişatının nəticəsidir.
3)
İnteqrasiya – mətnin səciyyəvi xüsusiyyətidir, yəni onun qabiliyyəti bu prosesin
gedişatını xülasələndirməkdən ibarətdir.
İnteqrasiyanın bir proses kimi araşdırılması mətnin ayrı – ayrı vahidləri arasında
bağlılıq və əlaqənin qurulması prosesini izah etməkdən ibarətdir.
Frazafövqi bütövlüyünün inteqrasiyası aşağıdakı kimi xarakterizə olunur.
1)
Məntiqi inteqrasiya – mətnin məna bütövlüyü burada ifadə olunur.
X. HÜSEYNOVA: MƏTNİN QRAMMATİK KATEQORİYALARINDA ...
123
2)
Kommunikativ inteqrasiya – hər bir cümlə, vahid özündən əvvəlkinə bağlanır,
onunla əlaqələnir.
3)
Sruktural inteqrasiya – anaforik əvəzliklərin, zərflərin və digər dil vasitələrinin
istifadəsilə formal olaraq təqdim olunur.
Mətndə inteqrasiya müxtəlif yollarla formalaşa bilir. “Frazafövqi birlik” – in ayrı
– ayrı hissələrinin mənasını, mətn başlıqlarının məzmununu birləşdirərək, inteqrasiya bu
hissələrin avtosemantikasını neytrallaşdırır və onları vahid bir informasiyaya tabe edir.
İnteqrasiya mətni qrammatik kateqoriyalarından biri olduğu üçün mətnin
kateqoriyalarını araşdırmaq vacibdir.
İnteqrasiya mətn səviyyəsində mətn vahidlərinin qarşlıqlı fəaliyyəti və birləşməsi
prosesidir. O, mətni formalaşdırma funksiyasını yerinə yetirir. İnteqrasiya –FFB (frazafövqi
bütövlük) səviyyədə şərti olaraq local inteqrasiya adlanır və FFB-in tərkib hissələrinin
məntiqi düzülüşünü müəyyən edir. İnteqrasiya – hədsiz dərəcədə geniş yayılmış anlayışdır və
elmlər arasında müxtəlif fenomenlərin tədqiqində istifadə olunur. İnteqrasiya anlayışı ilə
bütövləşmə başa düşülür.
Mətnin qrammatik kateqoriyalarında biri sayılan retrospeksiya onun inteqrasiyasına
xidmət edir və mətnin struktural və məna bitkinliyini müəyyən edir. O, mətnin hissələrinin
daxili asılığını dərindən qavranılmasını, həm də inteqrasiyanı təmin edir [8, s.102].
Qalperin retrospeksiyanı iki tipini müəyyən edir:
1.
Subyekiv-oxucu retrospeksiyası - hökmlərin ardıcıllığının fərdi, bədii qavranılmasının
nəticəsidir.
2.
Obyektiv-müəllif tərəfindən irəli sürülmüş məqsədyönlü hərəkətləri və ideyaları
özündə biruzə verir.
Retrospeksiyanın məğzi ondan ibarətdir ki, o əsərin zaman əlaqəliliyini
inteqrasiylaşdırır. Başqa sözlə desək, retrospeksiya mətnə gələcəyin müəyyən şərtlərində,
indiki və keçmiş zamanda baxılmasını tələb edir.
Mətndə retrospeksiya cəmləşən və dağınıq ola bilər.
1.
Mərkəzləşən retrospekiya mətnin bir parçasını özündə ehtiva edir. Bura bir və ya bir
neçə abzas daxildir.
2.
Dağınıq retrospeksiya periodik olaraq bir neçə cümlənin və ya ayrıca sözlərin tərkib
hissəsində rast gəlinir.
İnformasiyanın mətndə görünməsinə görə eksplisit və implisit retrospeksiya fərqləndirilir:
1.
Eksplisit retrospeksiyanın – mətndə öz indikatorları olur, hansı ki, qrammatik və
leksik ola bilər. Temporal göstəricilərin (ago, the previous year və s.) “xatırlamaq,
xatirələr” sözünün mənasını verən (remember, recollection, look back upon) şübhəsiz
olaraq oxucunu informasiyanın mənbəyinə yönəldir.
2.
İmplisit retrospeksiyanı müxtəlif üslubi vasitələrlə özünü vasitəli şəkildə ifadə edir.
İPƏK YOLU, No.4, 2017
Azərbaycan Universiteti
124
Eksplisit –ifadə üsulu implisit üsula əksdir, hansı ki, mətn informasiyanın açıq, aşkar, gizli
olmayan ifadəsidir. “İmplisit” latın sözü olub “implicitium” –sözündəndir; “ifadə olunmayan,
gizli” deməkdir. İmplisit informasiyanın tapılmasının xüsusi metodları var.
Mətnin inteqrasiyasına xidmət edən vasitələrdən biri formal-qrammatik vasitələrdir.
Bunlar bağlayıcılar, zərflər, determinatlar, ədatlar, modal sözlər ola bilər. Məsələn; zərflər
cümlələr və ya mətnin digər komponentləri arasında zaman, ardıcıllıq, qarşılaşdırma
mənalarını ifadə edir. Mətnin inteqrasiyasına xidmət edən digər vasitələr – leksik vahidlər,
fonetik təkrarlar, söz sırası daxildir.
Ədəbiyyat
1.
Abdullayev K., (1999), Azərbaycan dili sintaksisinin nəzəri problemləri, Bakı.
2.
Abdullayev Ə., (1998), Aktual üzvlənmə və mətn, Bakı.
3.
Abdullayev Ə., (1999), Mətni anlama modelləri, Bakı.
4.
Cavadova A.M., (1973), Mətn və cümlələrdə söz sırası, Bakı.
5.
Абдуллаев К., (1980), Обоснование синтаксического исследование текста, Баку.
6.
Абдуллаев К., (1982), Лингвистика текста, Баку.
7.
Акишина А.А., (1979), Структура целого текста, Москва.
8.
Гальперин И.Р., (1974), О понятии текста, Вопросы языкознания, Баку.
9.
Тураева З.Я., (1981), К вопросу о категориях текста, Ленинград.
10.
Зильберман Л.И., (1988), Лингвистика текста и обучение чтению английской
научной литературы, Москва.
11.
Fillmore Ch., (1973), The case for case in: Universals in Linguistic Theory. E.Bach
and semantic review: Journil of linguistics, 9.
12.
Holiday M.A.K., Hasan R., (1976), Cohesion in English. London,
Dostları ilə paylaş: |