Kitab indd
Yüklə 1,07 Mb. Pdf görüntüsü
|
52 Əhməd Sami Elaydi «Ölən dünyam» romanında Sovet hakimiyyətinin «sinfi düşmən» adı ilə kütləvi şəkildə Sibirə sürgün etdiyi insanla- rın acı, kədərli taleləri özünəməxsus şəkildə bədii təzahürü- nü tapmışdır. Romanın həmin səhifələrini həyəcansız oxumaq mümkün deyildir: «Qatar 3 gün, 3 gecə yol getdi. Vaqonun havası kəsifl əşdi. Yolboyu içəridən qapını ha döydülər, ha xa- hiş etdilər onu bir azca açsınlar, ancaq bayırdan bircə cavab eşitdilər: «Ne polojeno». Güllü xanım bu sərt sözlərdən başa düşdü ki, indi qatarı müşayiət edənlər züllə papaq əsgərlər- di. Onlar «Ne polojeno» deyə qışqırdıqları zaman vaqonların ağzında itlər səs-səsə verib hürüşüb taxtaları cırmaqlayırdılar. Qatar hərdən-bir hardasa dayananda belə qapını açmayan əs- gərlər hirslənib tüfəngin qundağı ilə qapını döyəcləyib hətta camaatı qorxutmaq üçün göyə atəş də açırdılar. Bir həftədən sonra Güllü xanımgil başa düşdülər ki, heç yerdə vaqonlar dayanmayacaq və abır-həya itəcəkdi. Vaqonun ortasından pərdə çəkdilər. Uşaqlar, elə böyüklər də küncə iri qazan qoyub, utana-utana, hətta ağlaya-ağlaya tə- bii ehtiyaclarını ödədilər» (137, s. 447). Bütövlükdə İsmayıl Şıxlının «Ölən dünyam» romanında Azərbaycan xalqının iyirminci yüzildə qarşılaşdığı faciə və fə- lakətlər real, inandırıcı bədii lövhələrlə, canlı, təkrarsız insan xarakterləri ilə əks olunmuşdur. Azərbaycan ədəbiyyatında son illərdə yaranan bədii nəsr ör- nəkləri içərisində mövzu yeniliyi, qaldırılan problemin aktual- lığı, habelə bədii özəlliyi ilə seçilən «Xəzərin göz yaşları» ro- manında rus sovet müstəmləkəsi dövründə Azərbaycan xalqının başına gətirilən faciələr bədii ifadəsini tapmışdır. Tarixi səpkidə qələmə alınan romanda 1938-ci ildə Moskvanın təhriki ilə əslən Güneydən olan Azərbaycan türklərinin qısa bir zaman kəsiyində kütləvi surətdə İrana göndərilməsi təsvir olunmuşdur. Tarixi qaynaqlardan bəlli olduğu kimi, İkinci Dünya mü- haribəsindən bir neçə il öncə imperiyanın sərhədləri boyu so- Müstəqillik dövrü Azərbaycan romanı 53 vet hökumətinin təhlükəsizlik orqanları guya gələcəkdə baş verə biləcək casusluq fəaliyyətinin qarşısını almaq məqsədilə Azərbaycandakı İran vətəndaşları iki-üç gün ərzində qabaq- cadan xəbərdarlıq edilmədən ölkədən çıxarılmışlar. Lakin Azərbaycan xalqına qarşı törədilən bu faciə sovet tarixşünas- lığı tərəfi ndən gizlədilmiş, bununla bağlı heç bir tədqiqat əsəri çap olunmamışdır. Ona görə də həmin dövrdə baş verən faciə yalnız hadisənin şahidi olan insanların yaddaşında yaşamış və qoruyub saxlanılmışdır. Həmin hadisənin canlı şahidlərindən biri də məhz gələcək yazıçı Əzizə Cəfərzadə olmuşdur. «Xəzərin göz yaşları» romanı, bir tərəfdən, tarixi fakt və hadisələrə söykənirsə, digər tərəfdən canlı müşahidə və təəs- süratlar əsasında qələmə alınmışdır. Bu cəhət təsvir olunan ha- disələrin inandırıcılığını və bütövlükdə əsərin oxunaqlılığını təmin etmişdir. Yazıçı digər əsərlərində olduğu kimi bu romanın başlanğı- cında da məqsəd və məramı barədə fi kir və qənaətlərini belə ifadə edərək yazır: «... mənim dərdim millətimin dərdi qədər böyükdür, oxucum! Mənim millətim öz yurd-yuvasında, isti ocağında əbədi qaçqına, köçkünə, mühacirə çevrilib... ... Sanki millətimin kökünü yer üzündən silmək, nəslini kəs- mək siyasəti yürüdülür. Bəlkə də, böyük Xaçlı çarpışmaların qurbanı olur millətim. Elə həmişə böyük siyasətin qurbanı... ... Əlindəki kitab həm tarixdir, həm də müasir, oxucum! Tarixdir, çünki artıq 1938-ci il özü də tarixə keçib. Müasirdir – çünki hələ də o günlərdə bir-birini itirən ata-oğul... bala... bacı... qardaş... qohum-əqrəba axtarır bir-birini... Tapır da... tapmasa, ümidini də itirmir» (34, s. 4-5). Yazıçı mülahizələrini davam etdirərək sovet ideoloji sis- teminin ayrı-ayrı xalqlara qarşı yürütdüyü müstəmləkəçilik siyasətinin gerçək mahiyyətini üzə çıxarır: «millət və türkəm sözlərini də bu qədər çox işlətməyimdən incimə, oxucum! Yetmiş ilin qüssəsidir bu. Yetmiş il mən, millət və türk kəl- 54 Əhməd Sami Elaydi mələrini işlətməyə həsrət olmuşam. İndi hər anda min kərə, milyon kərə söyləsəm də, yorulmaram, bezmərəm, doymaram. Anla məni, duy məni, irad tutma» (34. s. 5) . Müəllif eyni zamanda rus müstəmləkəçilik siyasətinin arxa- sında gizlənən mənfur niyyəti də aşkara çıxarmağa çalışmış- dır; «Vətənimi bacardıqca parçalayırdılar: Parça-parça bölüb Ermənistana, Gürcüstana, İrana ... Unutdurmaqçın millətin adını, milli mənliyini, dəyərlərini. Unutdurmaqçın xəritəsini, ərazisini, sərhəd xətlərini ... Unutdurmaqçın tarixini kim yazdı, necə yazdı, kim yazdır- dı, hansı mənbələr əsasında yazanlar?» (34, s. 5) . Yazıçının qənaətinə görə 1938-ci ildə Güney Azərbaycan türklərinin başına gətirilən bu faciəni bir il əvvəl bilavasitə Moskvanın göstərişi və təhriki ilə həyata keçirilən və on minlərlə ziyalının, düşünən insanın qətli, həbsi və sürgünü ilə nəticələnən kütləvi repressiyalarla müqayisə etmək olar. Belə ki, 1937-ci ildə həyata keçilən repressiyalar əsas etibarı ilə keçmiş Sovetlər Birliyində milli məfkurənin çökdürül- məsinə, fərqli düşüncə tərzinin məhv edilməsinə yönəlmiş- disə, bir il sonra həyata keçilən faciəvi hadisələr Azərbaycan xalqının birlik, bütövlük amalının sıradan çıxarılmasına xid- mət edirdi. «Belə, oxucum! Yadından çıxartma, yadından çıxartma ki, sənin xalqının taleyində, millətinin taleyində bir 38-ci il olub. Heç faciəsiylə 37-dən geri qalmayan 38-ci il olub millətimizin taleyində... Bölünən millətlər var dünyada. Almaniya bölünmüşdü, aşdı o divardan. Koreya bölünmüş- dü, çırpınır atmaq istəyir çiynindən. Belələri var. Biz onların içində ikiqat talesiz millətik. Bir var bölünmüşdük - Araz yar- mışdı sinəmizi, Arazdan keçmişdik, xəncər yarasından. «Ana balasından ayrı düşəndə mələr», demişdik. O mələrtidən bu 38-in mələrtisi daha faciəli oldu, Millətin doğma torpağında vətəndaşlıq hüququ olmadı. Nəticəsində də pənahəndə olub qaldı. Və bu faciəni dünyaya çatdıran da yoxdu. Və bu fa- Yüklə 1,07 Mb. Dostları ilə paylaş:
|