Kitab indd
Yüklə 1,07 Mb. Pdf görüntüsü
|
40 Əhməd Sami Elaydi Bu prizmadan yanaşdıqda Əzizə Cəfərzadənin «Eşq sulta- nı» romanında Sultan Səlimi təhrif etdiyini, tarixdə olduğun- dan fərqli şəkildə canlandırdığını müşahidə edirik ki, bizcə bu, əsərin qüsuru kimi dəyərləndirilməlidir. Romanda diqqəti cəlb edən məqamlarından biri Məhəmməd Füzuli ilə Sultan Süleyman Qanuni arasında sıx şəkildə əlaqə və ünsiyyətin qabarıq təsvir olunmasıdır. Belə ki, biri türk dün- yasının qanuni və sevilən hökmdarı, o birisi türk dünyasının şeir ustadı, sevilən, təqdir olunan, hər bir əsərinə nəzirələr ya- zılan böyük Məhəmməd Füzuli idi. Romanda onların arasında şeir və ilahi eşq haqqında söhbətlər maraq doğurur. Yazıçının romanda toxunduğu məsələlərdən biri də dini ay- rı-seçkilik, təriqətçilik, məzhəbçilik məsələsidir. Bölücülüyə apardığı üçün o, təriqətçiliyə, məzhəbçiliyə qarşı çıxır. «Əzizə Cəfərzadə nə qədər dinə bağlı olmağından asılı olmayaraq fa- natizmin əleyhinə idi. Xüsusən də müasir gənclik arasında po- pulyarlaşan kor fanatizmin düşməni idi» (33, s. 198). Ümumiyyətlə, Füzulinin təsəvvüfdən uzaq olduğu və yalnız Allahın yaratdığı gözəlliyi tərənnüm etdiyi romanda aşkar şəkil- də vurğulanır. Yazıçının bu mövzu ilə bağlı qənaəti belədir ki, «onu (Füzulini) sufi zmə bağlayanlar, xüsusilə gənclik dövrünü səhv edirlər. Füzulinin məhəbbəti böyük Xudavəndi-aləmin ya- ratdığı möhtəşəm, əvəzolunmaz gözəlliyədir» (33, s. 198). Lakin Qahirənin Eyn Şəms Universitetinin professoru, tanın- mış ərəb türkoloqu Hüseyn Müjib Əl-Misri «Qədim türk şeirinin əmiri Füzuli əl-Bağdadi» əsərində Füzulinin «Leyli və Məcnun» əsərindən bəhs edərkən qeyd edir ki, «şairin əhvalatı nəzmə çək- məkdən məqsədi təsəvvüf rəmzini göstərməkdir. Burada Leyli hüsn, Məcnun isə eşq kimi təmsil olunmuşdur» (176, s. 481). Yazıçı romanın son səhifələrində iki mühüm mövzuya toxu- nur. Birincisi, Füzuli saray şairi olmamışdır, yalnız sənət na- minə yazıb-yaratmışdır. Şair bununla bağlı qənaətlərini: «şah- lar qoltuğuna, sultanlar qoltuğuna baş qoymadım. Şeir yaz- Müstəqillik dövrü Azərbaycan romanı 41 maq, şairlik etmək məncə bəşəri hissdir. Şairlik, sənət çörək ağacı olmamalıdır. Şair şeiri çörək qazanmaq üçün yazmama- lıdır. Şeir bədənin, ruhun tələbi olduğu üçün yazılmalıdır» (33, s. 188) – şəkilində ifadə edir. İkincisi, hələ Füzulinin dövründə rüşvətin geniş yayılma- sıdır. Sirr deyildir ki, rüşvətin yayılması cəmiyyətdə mənfi fə- sadlar yaradır. Bu barədə Füzuli deyir ki, «bil ki, yer üzündə ən murdar və xəcalətli işlərdən biri də rüşvətdir. Rüşvətlə dövlət qazananlar əli təmiz, əməyi ilə dolanan insanları adam yerinə qoymurlar, onları qabiliyyətsiz, bacarıqsız, bu dünyanın yolu ilə bu dünyanın tələbilə iş görə bilməməkdə təqsirləndirirlər... » (33, s. 189). Onu da qeyd etmək lazımdır ki, «Azərbaycan ədəbiyyatında yaranan tarixi romanların mühüm bir qismi görkəmli sənətkar- ların həyatından, taleyindən bəhs edir», lakin hər hansı «bədii əsər ədəbi şəxsiyyəti tarixi obraz kimi təqdim etdiyi üçün» ya- zıçı «onun həyatının ən mühüm anları üzərində dayanır, hə- min şəxsiyyət barədə təsəvvürü genişləndirir» (6, s. 192-193). Əzizə Cəfərzadənin «Eşq sultanı» romanı da bu baxımdan is- tisna təşkil etmir. «Eşq sultanı» romanında müəllif çox uğurlu olaraq qızın gözəlliyini mərcanla müqayisə edir. Müqayisə uğurlu olduğu qədər də inandırıcıdır. Həmçinin Məhəmmədin məhəbbətlə dolu qəlbinə qızın gözəllik işığı salması romanı daha oxunaqlı edir. «Eşq sultanı» romanında mövzunun xarakterinə uyğun ola- raq Məhəmməd Füzulinin bu və ya digər əsərlərinə müraciət edilir. Bu əsərlərdən biri alleqorik səpkidə yazılmış «Söhbətül əsmar»dır. Ümumiyyətlə, alleqoriya yazıçı və şairlərin çox müraciət etdikləri üslub elementidir. Belə ki, burada yazıçı güllərin, heyvanların, meyvələrin, daşların dili ilə psixoloji, sosial və digər problemləri aça bilir. «Zaman keçəcək, çox illər ötəcək, çox sonralar artıq şair, tanınmış hünərmənd şair Məhəmməd Füzuli həmin o üç gecədə xəstə balasına danışdığı 42 Əhməd Sami Elaydi nağılları «Söhbətül-əsmar», yəni «Meyvələrin bəhsi» adı ilə gözəl bir əsərdə cəmləşdirəcək, gələcək nəsil – uşaqlar üçün böyük tərbiyəvi əhəmiyyətə malik olan əsər meydana qoya- caq. Bu sonralar olacaq» (33, s. 56). Müstəqillik dövründə yazılmış romanlarda Azərbaycan ta- rixinin bir çox qaranlıq səhifələri bədii təcəssümünü tapmışdır. Məlum olduğu kimi, Azərbaycanın yetmiş ildən artıq Sovet hakimiyyəti altında yaşaması bir sıra tarixi mövzuların ədəbiy- yata gətirilməsinə ciddi qadağalar qoymuşdur. Bu baxımdan Azərbaycan yazıçıları uzun müddət tarixi mövzu ilə bağlı bə- dii düşüncələrini açıq ifadə edə bilməmişlər. Lakin müstəqil- lik dövründə ədəbiyyat yenidən Azərbaycan tarixinin yasaqlar qoyulmuş səhifələrini canlandırmaq imkanı əldə etdi. Son illərdə Azərbaycan ədəbiyyatında yaranan romanlar içə- risində tarixin ruhunu, məfkurəsini əks etdirmək baxımından Əzizə Cəfərzadənin «Zərrintac-Tahirə» əsəri aparıcı yerlərdən birini tutur. Bu roman indiyədək Azərbaycan elmi-nəzəri fi krin- də kifayət qədər araşdırılmamış bir mövzuya həsr edilmişdir. Məlum olduğu kimi, yazıçı Əzizə Cəfərzadə ondan artıq tarixi romanın müəllifi dir. Bu romanlar Azərbaycan tarixinin bir çox qaranlıq səhifələrinə və görkəmli şəxsiyyətlərin taleyinə aydın- lıq gətirilməsi baxımından əhəmiyyət kəsb edir. Bu romanlarda «alim-tədqiqatçı dəqiqliyi ilə yazıçı fantaziyası elə üzvi surətdə birləşmişdir ki, hər bir epizodun, hər bir dialoqun təbiiliyinə, ta- rixi həqiqətə mahiyyətcə uyğun olduğuna inanırıq» (102). Yazıçının yaradıcılığında xüsusi yer tutan «Zərrintac-Tahirə» romanının qəhrəmanı Zərrintac Azərbaycan tarixində Tahirə- Qürrətüleyn («Qürrətüleyn» sözünün mənası «göz bəbəyi» deməkdir) təxəllüsü ilə tanınmışdır. Qeyd edək ki, Tahirə- Qürrətüleyn XIX əsrin 40-cı illərində İranda şiələr arasında ya- ranmış dini təriqət olan babilik hərəkatına mənsub olmuşdur. Qəzvində doğulmuş Tahirə Qürrətüleyn babilik hərəkatı- nın görkəmli simalarından biri olmuşdur. O, kiçik yaşlarından Yüklə 1,07 Mb. Dostları ilə paylaş:
|