Kitab indd
Yüklə 1,07 Mb. Pdf görüntüsü
|
Müstəqillik dövrü Azərbaycan romanı 49 diyyətli həyatını əhatə etməli idi. Lakin mövcud olan qadağa- lar, arxiv sənədlərinin gizlin saxlanılması, o illərdə baş verən əsl həqiqət və ziddiyyətlərin meydana çıxarılıb açıq söylənil- məsinə qoyulmuş yasaqların nəticəsində tarixi dövrü olduğu kimi verməyin qeyri-mümkünlüyü məni fi krimdən daşındır- dı. Gördüm ki, yazacağım əsər yazılmış əsərlərin («Dünya qopur», «Dumanlı Təbriz», «Bir gəncin manifesti», «Səhər», «Şamo») təkrarından başqa bir şey olmayacaq. Ona görə də romanı yazmamağı qərara aldım. Lakin son illərdə baş verən hadisələr, məhdudiyyət və qada- ğaların götürülməsi, baş vermiş hadisələrin qismən gerçəkliklə verilməsi imkanı məni əsər üzərində yenidən işləməyə sövq etdi və mən yeni roman üzərində işləməyi qərara aldım. Əsərin ruhu və məzmunu tamam yeni oldu, əsərin adı da dəyişdi. Mən romanımı «Ölən dünyam» adlandırdım » (137, s. 350). İsmayıl Şıxlının əvvəlki romanlarından fərqli olaraq «Ölən dünyam»da vahid süjet xətti və baş qəhrəman yoxdur. Burada təsvir olunan qəhrəmanların əksəriyyəti epizodik səciyyə daşı- yır. Lakin yazıçının epizodik səciyyəli qəhrəmanları da daxi- li-mənəvi dünyasının özünəməxsus cizgiləri ilə yadda qalırlar. Romanın süjet xəttinin əsasında Alqazaxlılarla Çıraqlı tay- faları arasındakı qan düşmənçiliyi geniş yer tutsa da, müəl- lif bu hadisələrlə kifayətlənməmiş, əsərdə ciddi sosial-siyasi problemlərə toxunmuşdur. Lakin yazıçı konfl ikti dərinləşdir- mək üçün zahiri faktorlara söykənməmiş, münaqişəni başlıca olaraq qəhrəmanların daxili dünyasına köçürməyə çalışmışdır. «Öz əhatə dairəsinə, miqyasına və kolliziyalarının gərginliyinə görə «Ölən dünyam»da təsvir edilən dövr bir roman materia- lı üçün kifayət qədərdir. Elə müəllif də iki tayfa arasında baş verən bu münaqişə ilə kifayətlənmir, diqqətini zamanın daha gərgin situasiyalarına yönəldir» (154, s. 113). «Ölən dünyam» romanı «tarixi sənədlərin, arxiv material- larının, hadisələrin iştirakçısı olan adamların Azərbaycanda və 50 Əhməd Sami Elaydi xaricdə çap olunmuş xatirə və kitablarının» (137, s. 350) əsa- sında qələmə alınmışdır. Əsərdə 1920-ci ildə Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin süqutundan sonra Gəncədə rus işğalçılarına qarşı üsyan barədə ilk dəfə bədii səpkidə məlumat verilmişdir. Lakin tarixi qaynaq və sənədlərə söykənməsinə baxmayaraq, romanda cərəyan edən hadisələr əsas etibarilə yazıçının canlı müşahidələri əsasında qələmə alınmışdır. «Yaşatdığı idealların, arzuların puçluğuna, gələcəyə olan ina- mının itdiyinə işarə edilən» (7, s. 264) «Ölən dünyam» ro manı istər İsmayıl Şıxlının yaradıcılığında, istərsə də Azər baycan bə- dii nəsrində özünəməxsus yeri olan əsərlərdən biridir. Filologiya elmləri doktoru, professor Himalay Qasımov İsmayıl Şıxlının yaradıcılığını «Ölən dünyam» romanı kontekstində səciyyələn- dirərək yazır: «Bir yazıçı kimi İsmayıl Şıxlıya fərəh verən dün- yanın, necə deyərlər, heç də xali olmaması, inam və etiqadla yaşayan, namus və qeyrətlə ömür sürməyi, vətən və millət na- minə qurbana çevrilməkdən çəkinməyib özünü xalq işi üçün fəda edən insanların mövcudluğudur. İsmayıl Şıxlı yalan dünya ilə haqq dünyasını, maddiyyat düşkünləri ilə mənəvi paklığı uca tutanları, iblislərlə munisləri qarşılaşdırmaqla oxucularını əsl mətləblərdən agah edir, onların düşüncə sferasını genişləndirir və dərinləşdirir» (84). «Ölən dünyam» romanının ideya-məf- kurə yükünün, yazıçı idealının dəqiq səciyyələndirildiyi bu mü- lahizələrlə razılaşmamaq mümkün deyildir. İsmayıl Şıxlının romanında diqqət yetirdiyi məsələlərdən biri 1920-ci ildə Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin süqutundan son- ra Gəncədə bolşevik ruslara qarşı baş verən üsyanın bədii təsvi- ridir. Yazıçı Azərbaycanın tarixində mühüm yer tutan bu hadisə- nin təsvirində tarixi qaynaqlara və sənədlərə istinad edərək, baş vermiş hadisənin dolğun bədii mənzərəsini yaratmağa çalışmış- dır. Müəllif Gəncə Hərbi qarnizonu vəzifəsini icra edən, general Cavad bəy Şıxlinskinin, Gəncə atıcı alayının komandiri, polkov- nik Cahangir bəy Kazımovun müqavimət hərəkatına başçılıq et- Müstəqillik dövrü Azərbaycan romanı 51 məsini, onlara kömək edən vətənpərvər hərbçiləri, qaçaqları, sadə insanları canlı, təbii cizgilərlə canlandırmışdır. Əlbəttə, yazıçı təs- vir etdiyi bütün obrazları əhatəli şəkildə təqdim edə bilməmişdir. Bu, hər şeydən əvvəl, əsərin yazıldığı dövrdə Gəncə üsyanı ilə bağlı fakt, sənəd və məlumatların son dərəcə azlığı ilə bağlıdır. Lakin təsvir olunan hadisələr oxucuda baş verən üsyan haqqında canlı təsəvvür yaratdığı üçün roman maraqla oxunur. «Ölən dünyam» romanında Ömər Koxa, Həsən ağa, Kabı Kəsəmənli, Güllü xanım, Qönçə, Ələddin, Qaratel, Fətullayev, Çapıq Əmrah və başqa maraqlı, yaddaqalan obrazlar yaradıl- mışdır. Müəllif bu obrazların hər birini özünəməxsus fərdi ciz- giləri ilə canlandırmağa çalışmışdır. Romanda diqqəti çəkən obrazlar içərisində «Çeka»nın nü- mayəndəsi Fətullayev maraq doğurmaqdadır. Yazıçı onun xa- rakterinə məxsus qəddarlıq, amansızlıq, satqınlıq, riyakarlıq kimi mənfi əxlaqi keyfi yyətləri real, inandırıcı cizgilərlə ifadə etmə yə çalışmışdır. Təmiz qəlbli, zəngin mənəviyyatlı, milli təfəkkürlü insanlar onun əlilə «sinfi düşmən» hesab edilərək zindanlara salınır, ölüm cəzasına məhkum olunur. Yazıçı Fətul- la yevin timsalında Sovet hakimiyyətinin ötən əsrin 20-30-cu illərində Azərbaycan xalqının başına gətirdiyi fəlakətləri əks et- dirmək məramı izləmiş və bu istəyinə nail olmuşdur. Tənqidçi- ədəbiyyatşünas Təyyar Salamoğlunun qənaətincə, «Sinfi düş- mənə kömək edən müzür ünsürlər qırılmalıdı, vəssalam» qənaə- ti Fətullayevin düşüncəsinə müstəmləkəçi dövlətin qərar və təli- matlarından gəlir. Siyasi rejimin səciyyəsi birbaşa onun üzərinə köçürüldüyü üçün (metaforik obraz olaraq) Fətullayev insanlara fərdi münasibət göstərmək iqtidarında deyil» (128, s. 65). Romanda İnqilabi Şuranın sədri Kabı Kəsəmənli, qəza fi rqə özəyinin sədri Abdal kişi obrazları isə «Çeka»nın nümayən- dəsi Fətullayevlə eyni cəbhənin insanları olsalar da, onların müəyyən qədər milli düşüncəyə sahib olmaları insanlara qarşı münasibətlərini tənzim edir. Yüklə 1,07 Mb. Dostları ilə paylaş:
|