Kitab indd
Yüklə 1,07 Mb. Pdf görüntüsü
|
34 Əhməd Sami Elaydi gələn bu obraz romanda Nur daşı qədər yer tutmasa da, ha- disə və obrazlar arasında əlaqə və vəhdət yarada bilir. «– Bu nə tükqabıdır, ağam Qazan? Beyrək sordu. – Bu o tükqabıdır ki, Şöklü Məliyin əsirliyindən sonra bunu mənə Qorqud verdi. Dedi al bunu, Qazan! İçində bircə tüküm var. Bu sehrli tükdür. Nə zaman dara düşsən, yandır, məni ya- nında görəcəksən» (3, s. 135). «Yarımçıq əlyazma» romanında ikinci süjet xətti Şah İsmayılla bağlıdır. Qeyd edək ki, əsərdə Şah İsmayılla bağlı süjet Dədə Qorqud xətti ilə müqayisədə həcm etibarilə geniş olmasa da, dramatizmi, hadisələrin gözlənilməzliyi ilə diqqəti cəlb edir. Buna görə də romanda «Şah İsmayılla bağlı hissələr... daha böyük maraq doğurur. Əvvəla, Azərbaycan tarixinin daha qədim dövrlərindən birdən-birə Səfəvilər hakimiyyəti illərinə düşmək öncə oxucunu bir az çaşdırır. Ancaq müəllif məharətlə çıxış yolu tapır. Bütün hadisələrin yuxugörmələr, Nur daşı ilə danışmalar vasitəsilə verilməsi, əsərdə gözəgörünməz sirli bir qüvvənin də varlığından xəbər verir» (40, s. 197-198). Kamal Abdullanın «Yarımçıq əlyazma» romanının əsas özəl- liklərindən biri əsərin strukturu ilə bağlıdır. Romanda bir-biri ilə əlaqə və rabitəsi olmayan süjetlərin təqdim olunması və biri-digə- rini tamamlaması maraq doğurur. Belə ki, romanda birinci süjet xəttində «Kitabi-Dədə Qorqud» dastanının, ikinci süjet xəttində isə Şah İsmayıl Xətai dövrünün əks olunması arasında böyük bir za man kəsimi mövcuddur. Buna görə də təsvir olunan hadisələr is- tər zaman, istərsə də məzmun baxımından kəskin şəkildə fərqlənir. Bu aspekti bədii məziyyət kimi səciyyələndirən profes- sor Nizami Tağısoy «Etnik milli keçmişimiz və bu günümüz «Yarımçıq əlyazma» aynasında» adlı məqaləsində yazır: «Nəzərə alaq ki, əksər folklor nümunələrində kontominasiya- lar vardır. Yəni bu nümunələrdə biz xeyli hallarda heç yerinə düşməyən, mətnin mahiyyətindən kənarda qalan hissələrlə rastlaşırıq. Bəzən bu tipli ümumi mətn strukturu kompozisiya Müstəqillik dövrü Azərbaycan romanı 35 ideya və məzmun xüsusiyyətlərinə uyğun gəlməyən məqamlar nəyə görəsə qəbul edilir. Bugünkü yazılı ədəbiyyatda isə ona özəl münasibəti qəbul etmək istəmirik» (137, s. 176). Şübhəsiz ki, müəllifi n fi kirləri ilə razılaşmamaq mümkün deyildir. Çünki istər «Kitabi-Dədə Qorqud» boylarında, istərsə də digər şifahi xalq ədəbiyyatı nümunələrində kontekst daxi- li və ya tekstoloji uyğunsuzluğun olması folklor örnəklərinin çox variantlı, müəllifsiz olmasından qaynaqlanır; yazılı ədə- biyyatda bu tipli örnəklər diqqəti çəkir. Romandakı süjet uyğunsuzluğu ilə bağlı digər tənqidçilərin yazılarında da buna bənzər fi kirlərə rast gəlmək mümkündür. «Postmodernist yazıçı kimi Kamal Abdullanın düşüncəsində zamanlar arasındakı fərq silinib, buna görə onun romanının di- lini çıxmaq şərtilə əsərdə ənənəvi tarixi əsərlər üçün səciyyəvi olan xüsusi kolorit yoxdur» (30, s. 251). Tarixi romanlar üçün mühüm şərtlərdən biri olan dövrün, zamanın ruhunu qoruyub saxlamaq, sözün geniş mənasında ta- rixilik prinsipini gözləmək yazıçıdan bədii materiala ciddi ya- naşma tərzi tələb edir. «Tarixilik elə bir kateqoriyadır ki, onun tələbləri mövzunun inkişafında, ideyanın açılışında, müəyyən məsələlərin qoyuluşunda və həllində olduğu kimi, dildə də gözlənilməlidir» (63, s, 128). Şübhəsiz ki, «Yarımçıq əlyaz- ma» romanında bu prinsiplərə kifayət qədər diqqət yetirilməsi əsərin bədii məziyyətlərini şərtləndirmişdir. Digər məsələlərdən biri müasirlik problemi ilə bağlıdır. Məlum olduğu kimi, tarixi romanlarda müasirlik problemi ən mühüm məsələlərdən biridir. Tarixi roman yazan müəllifi n əsas hədəfl ərindən biri müasirliyə xidmət etməkdir. Məsələn, görkəmli Suriya nasiri Əbdülkərim Nasifi n «Oğurlananlar» romanında tarixi hadisələr kontekstində ərəb xalqlarının ən mühüm problemlərindən olan Fələstin dərdi bədii əksini tap- mışdır. Müəllif romanda tarixi hadisələrə söykənərək yaşadığı dövrün problemlərinə diqqəti yönəltmişdir. (173, s. 20) 36 Əhməd Sami Elaydi Azərbaycan ədəbiyyatşünaslığında da müasirlik proble- minə münasibətdə fərqli baxış və mülahizələrə təsadüf olun- maqdadır. Bu mənada fi lologiya elmləri doktoru, professor Tofi q Hüseynoğlunun qənaətləri bəhs olunan problemə aydın- lıq gətirilməsi baxımından maraq doğurur: «Milli ədəbiyyat- şünaslığımızın iyirminci illərindən sonrakı dövrlərində müa- sirlik haqqında təsəvvür, ona verilən tərif və qiymət birmənalı olmamışdır. Xüsusilə də otuzuncu illərdə müasirliyi bir çox hallarda ancaq müasir həyat materialı əsasında yazılmış əsər- lərə aid bir keyfi yyət kimi dərk və şərh edirdilər. Belələrinə görə guya ancaq materialı müasir həyatdan alınıb, mövzusu müasir həyatın aktual məsələləri ilə əlaqədar olan əsərlərdə müasirlik varmış, mövzu və materialı, müəyyən hallarda isə süjetləri də tarixdən, xalq rəvayətləri və əfsanələrindən alınıb yazılan əsərlər isə müasirlikdən uzaqmış. Belə əsərlər yazmaq müasirlikdən qaçmaq, müasir həyatı sevmədiyi üçün ondan uzaqlaşmaq, keçmişlə müasirliyi, müasir zəmanəni və həyatı gizli müqayisə və mübahisəyə çəkərək, üstünlüyü guya keç- miş o tarixə vermək imiş. Bu isə yolverilməz, ideoloji baxım- dan zərərli hesab edilirdi» (61, s, 151-152). Yazıçı Kamal Abdullanın «Yarımçıq əlyazma» romanında tarixilik müasirliyə xidmət etdiyindən əsər bütövlükdə bə- dii-estetik qayənin daşıyıcısına çevrilir. Araşdırılan dövrdə qələmə alınmış «Eşq sultanı» romanı müasir Azərbaycan nəsrinin görkəmli nümayəndələrindən biri olan Əzizə Cəfərzadənin sonuncu əsəridir. Tarixi janrda yazıl- mış bu roman Azərbaycan şairi Məhəmməd Füzulinin həyat və yaradıcılıq yolundan bəhs edir. Xatırladaq ki, Məhəmməd Füzulinin həyatı və yaradıcılığı haqqında tarixi qaynaqlarda mə- lumat o qədər də çox deyildir. Amma bununla belə Azərbaycan yazıçıları onun həyat və yaradıcılığı haqqında bir neçə bədii əsər yaratmışlar. Onu da qeyd etmək lazımdır ki, Əzizə Cəfərzadənin «Eşq sultanı» romanı Məhəmməd Füzuli haqqında yazılmış ilk Yüklə 1,07 Mb. Dostları ilə paylaş:
|