Kitab indd
Yüklə 1,07 Mb. Pdf görüntüsü
|
Müstəqillik dövrü Azərbaycan romanı 31 bir xarici qüvvə ölkənin içərilərinə müdaxilə edə bilməz. İstintaqın başlanğıcında casusun varlığını ölkə üçün böyük təhlükə hesab edən oğuz bəyləri sonda onun «günahsız» ol- ması ilə barışırlar. «Çünki casus Boğazca Fatmanın oğludur və Boğazca Fatma hər bir Oğuz bəyinə sübut edə bilir ki, bu, elə sənin oğlundur. Qırx oynaşlı Fatma ilə Oğuz bəylərinin intim münasibətlərini cəmiyyətin məişət əxlaqının pozulması kimi qiymətləndirmək olar. Lakin Oğuz bəylərinin öz şəxsi taleləri- ni bütün Oğuzun mənafeyindən üstün tutmaları və casusu azad edərkən qətiyyən tərəddüd etməmələri sosial-əxlaqı pozulmuş cəmiyyəti görüntüyə gətirir» (125, s. 418). Yazıçı romanda ciddi problemlər qarşısında qalan Oğuz bəylərinin çətin məqamda öz şəxsi talelərini düşünmələrini incə, zərif detallarla əks etdirmişdir. Çünki «İstintaq prosesin- də - ağır sınaq qarşısında qalan Oğuz bəyləri ancaq öz şəxsi taleləri üçün narahatlıq hissi keçirir, sıravi bəylərdən tutmuş «Oğuzun dirəyi» Qazana qədər ən alçaq hərəkətləri belə öz- lərinə rəva görürlər. Təki canlarını ölümdən qurtarsınlar, təki tutduqları mövqedən məhrum olmasınlar» (125, s. 418). «Yarımçıq əlyazma» romanında müəllifi n diqqət yetirmək istədiyi məqamlardan biri sosial ədalət problemidir. Yazıçı bu problemi əks etdirmək üçün bir sıra bədii üsul və vasitələrdən istifadə etmişdir. Xüsusilə ədalət axtarışları və onun üzə çıxarıl- ması əsər boyu müəllifi düşündürür. Ümumiyyətlə, «Yarımçıq əlyazma»da «... ədalətin istintaq şəklində üzə çıxması məsələsi ilə millətin, dövlətin bütövlük məsələsi önə çıxır. Danışılanlar, yuxugörmələr, Nur daşı ilə söhbətlər, bəzi insanların sirlərini Qorquda danışması bir xəttə - İç və Dış Oğuzun bütövlüyünü qorumağa, həmçinin ikitirəliyin, bölücülüyün əsasının qoyul- masına «yardım» olanların üzə çıxmasına səbəb olur. Əslində casusun kimlər tərəfi ndən qaçırılması ətrafında başlanmış is- tintaq daha böyük məsələləri aydınlaşdırır» (40, s. 197). Qeyd edək ki, romanda sosial ədalət probleminin qoyuluşu və onun 32 Əhməd Sami Elaydi bədii həllinin ənənəvi səpkidə canlandırılmaması mətnin oxu- naqlılığını təmin etmişdir. Müəllif romanda bir sıra əsas və epizodik obrazlar yarat- mışdır. Bunların içərisində Bayandır xan, Dədə Qorqud, Qazan xan, Beyrək, Bəkil, Burla xatun, Alp Aruz, Basat, Boğazca Fatma, Casus və başqaları daha çox diqqəti cəlb edir. Romandakı obrazlar içərisində Dədə Qorqud xüsusi yerlər- dən birini tutur. Bu obraz vasitəsilə müəllif bir sıra ideya-es- tetik funksiyanın gerçəkləşdirilməsinə çalışmışdır. Hər şeydən əvvəl, yazıçı bu obrazdan romandakı hadisələri və əhvalatları birləşdirən bədii vasitə kimi istifadə etmişdir. Bundan əlavə, Dədə Qorqud romanda yazıçının qaldırmış olduğu problemlə- rin ideya ruporu kimi çıxış edir; belə ki, müəllifi düşündürən ən mühüm məsələlər bu obrazın timsalında gerçəkləşir. Dədə Qorqud obrazı romanda mühüm yerlərdən birini tutmaqla yanaşı, müəllifi n onu canlı, inandırıcı şəkildə təqdim etməsi diqqətdən yayınmamalıdır. «Əsərdə Dədə Qorqud kifayət qə- dər cavan, hətta gənc təqdim olunur... Və həm də heç o qədər də müdrik deyil, sadəcə, hiyləgərdir. Süni şəkildə intriqalar qurmağı, münaqişələr yaratmağı bacarır və eyni zamanda, hə- min münaqişə və intriqaları həll etməyin yolunu da əla bilir» (66). Əslində isə romanda Dədə Qorqudun fi kirləri ilə yaşı ara- sında ciddi uyğunsuzluğun nəzərə çarpmadığı qeyd olunmalı- dır. Şübhəsiz ki, bütün bunlar obrazın canlılığına, təbiiliyinə ciddi xələl gətirməməkdədir. Romanda o qədər də yer tutmayan Basat obrazı vasitəsilə yazıçı azadlığın, hürriyyətin necə qiymətli olduğunu göstərmək istəmişdir. Basatın meşədə heyvanların arasında təsvir olunması ilə müəllif dolayısı ilə belə bir fi kri təlqin etməyə çalışır ki, insan hansı mühitdə, hansı şəraitdə yaşamasından asılı olmayaraq ömrü boyu yalnız bir amal – azadlıq uğrunda mübarizə aparmalıdır. Romanda real surətlərlə yanaşı, mifi k obrazlar da vardır. Bunların içərisində Nur daşı və Sehrli tük səciyyəvi element- Müstəqillik dövrü Azərbaycan romanı 33 ləri ilə diqqəti çəkir. Bu obrazlar vasitəsilə müəllif bir tərəf- dən məkan məhdudiyyətini aradan qaldırır, digər tərəfdən müxtəlif zamanlar arasında əlaqə yaratmaq məramını izlə- yir. Bütövlükdə, simvolik xarakter daşıyan və qeyri-adi ilahi gücə malik olan Nur daşı süjet boyu Dədə Qorquda kömək edir, onun vasitəsilə hadisələrin gedişatına təsir göstərir. Qeyd etmək lazımdır ki, bu obraz türk təfəkkürü üçün o qə- dər də yeni deyildir. Belə ki, bir sıra nağıl və dastanlarda Xızır İlyas, Xızır Nəbi, Zümrüd quşu və s. adlar altında ila- hi qüvvənin nağıl, dastan qəhrəmanına kömək etməsi faktı mövcuddur. Lakin fi krimizcə, yazıçı bu metoddan ustalıqla istifadə edə bilmiş, elə buna görə də, əsər uğur qazanmışdır. Şübhəsiz ki, yazıçı bu obrazı təsvir etməklə qələmə aldığı dövrün mifi k dünyagörüşünü qabartmaq istəmiş və istəyinə nail olmuşdur. «Nur daşı işıq içində idi. Belə bir gecədə Nur daşının ürə- yinə əlimi basdım, soruşdum: – Ey Nur daşı, mənim bu gün dəxi bir sirrim artar oldu. Eşidərmisən məni? Nur daşından cavab əvəzi bir işarət gəlməliydi. Sükut isə hər bir yanı bürüyüb durmuşdu. Sükut az qala qulaq deşirdi. Mən sorumu bir dəxi təkrar elədim: – Ey Nur daşı, daşların gözəli, daşların əqillisi, yatmısan, oyaqmısan, söylə mənə, bu gün mənə bir sirr dəxi açdılar. Vaqe edimmi səni bu sirdən, yoxsa bu sirri qəlbimdə saxla- yıb-saxlayıb çərrəyib gəbərimmi?» (3, s. 69). Yaxud başqa bir epizoda diqqət yetirək: «– Nur daşı, … Sabah nolacaq, nolmayacaq - mən bil- mənəm, Tanrı bilər, sən bilərsən... Bayındır xan ola ki, mənə qatı qəzəb etsin. Qəziyyəni bildikdən sonra qəzəb etməyib də nə edəcəkmiş?! Bircə sən bilirsən» (3, s. 224). Sehrli tük obrazı vasitəsilə də yazıçı eyni bədii-estetik missiyanın gerçəkləşdirməyə çalışır. Xalq ədəbiyyatından Yüklə 1,07 Mb. Dostları ilə paylaş:
|