Kiş 2012 / sayi 60 01-18 bilig

•
 Bläsing, Sokakta Aldım Bir Tane, Evde Oldu Bin Tane
 •
 
23 
• 
KIŞ 2012 / SAYI 60 
bilig 
 Kum. qannala (KmkR 1969: 187b; RKmk 1997: 211b) ~ qandala “tah-
takurusu” (Németh 1911: 128; Moxir 1893: 75a; Kumukçadaki çift 
ünsüzler için bk. Xangišiev 1986). 
 Kır., Tat. qandalay “tahtakurusu” (Garkavec’ ve Useinov 2002: 393b; 
Hesche ve Scheinhardt 1974: 239). 
 Kırımçakça qandala (KRP 1974: 361b, Rebi 2004: 127), (Evpatoriya 
kentinden Romanya’ya göçmüş Kırımçaklar) kandała (Drimba 1963: 
282) ve Kar. (Troki ağzı) kandala ~ kındala, (Łuck ağzı) kındal “tahta-
kurusu” (KRP 1974: 289a, 386a). 
  Tat. (yazı dili) qandala “tahtakurusu”, üstelik krş. qır qandalası “travja-
noj klop” (Lygus rugulipennis Popp.), urman qandalası “lesnoj klop” 
(Pentatoma rufipes L. “?”) ve su qandalası “vodomerka” (Gerridae) 
(TatR 1966: 222a, TTAS 2: 40b),
10
 Sibirya Tat. (Baraba, Tobolsk) 
qandala “tahtakurusu” (Radloff 2: 123). Eski Kazan Tatarcası için Bu-
dagov (2: 66a) ile Kadri (3: 754a) sadece imlasında küçük farkları göste-
ren QND
ʔ
L
ʔ
, Q
ʔ
NDLH ve Q
ʔ
ND
ʔ
L
ʔ
 biçimlerini kaydetmişlerdir. 
 Bşk. qandala “tahtakurusu” ve qır qandalahı (Lygus rugulipennis 
Popp.) (BTH 1: 629a; BşkR 1958: 320b).
11
 
  Çuv. (çağdaş yazı dili) xănkăla  /xĭŋgĭla/ ~ (halk dili) xănăkla,  xănkla 
/xĭŋgla,  xĭŋkla/ (selo Tjurlema, Koslovskogo rajona; selo Orauşi, Vur-
narskogo rajona ÇASSR), xăntăla/xŏndŏla, xĭndĭla (selo Bjurgany, Sim-
birskoj gubernii; Tolstoj
12
), xănătla, xăntla, xămkla (derevnija Togaevo, 
Oktjabr’skogo rajona ÇASSR), xămătla (Munkácsi),
13
 xămtla (derevnija 
Çertagany, Şumerlinskogo rajona ÇASSR), xămăntla (derevnija Çural’-
kasy, Morgauşskogo rajona ÇASSR) “tahtakurusu” ve nihayet xir 
xănkăli, (Çertag) uy xămtli, (derevnija Tixan’kino, Krasnoçetajskogo ra-
jona ÇASSR) xămătla piçĕş “polevoj klop” (Lygus rugulipennis Popp.) 
(ÇuvR 1982: 545b; Aşmarin 16: 327-342; Fedotov 2: 328).
14
 
 Nog. qandalay “tahtakurusu” (NogR 1963: 144a). 
 Kark. qandala “tahtakurusu” (KkpR 1958: 370b).  
 Kaz. qandala “tahtakurusu; bitkilere zarar veren bir böcek”, a
ɣ
aş qanda-
lası “Palomena prasina’”? (Shnitnikov 1966: 257b; QNS 1992: 153a; 
QTTS 6: 5a)
15
 hem de qandalar (Sincang’daki İli Kazak Özerk Bölgesi) 
“tahtakurusu”
16
 (bk. TanCol). 
 Kırg. qantala ~ qandala “tahtakurusu” (KrgR 1965: 340b, 339b). 
  Hak. (Kızıl ağzı) kandala (XakR 1953: 70b), (standart dil) xandala 
“tahtakurusu” hem de a
ɣ
as xandalazı “drevesnyj klop” (Palomena pra-
sina) (RXak 1961: 315b). 

---

• 
Bläsing, Sokakta Aldım Bir Tane, Evde Oldu Bin Tane 
•
 
24 
• 
bilig 
KIŞ 2012 / SAYI 60 
 Türkm. ġandala “slepen, ovod”
17
 (TkmR 1968: 151a), (Sarıq ağzında) 
“güve” (ĖSTJa 1997: 253 Nartıyev 1959: 292),
18
  qandala (Alijiv ve 
Böörijif 1929: 117b)
19
 ve (Stavropol” ağzında) qandalay “tahtakurusu” 
(ĖSTJa ay., Kurenov 2: 245).
20
 Sondaki -y nedeniyle bu biçimin çoğun-
lukla Kuzey Kafkasya’daki Stavropol’ eyaletinde yaşayan Ak Nogayların 
şivesinden bir alıntı sayılması mümkündür:
21
 Nog. qandalay. 
 Özb. qandala “tahtakurusu”, ŭsimlik qandalasi “bitkilere zarar veren bir 
böcek” ve semizak qandala “klop-glаdyş” (Notonecta sp.) (UzbR 1959: 
603b, 361b; ŬTİL 2: 549b).
22
 
 Yak. xapta
ɣ
aj “tahtakurusu” < Moğ. qabtaġay (bk. aşağıda). 
Bundan başka sözü geçen tahtakurusu adının izlerini Codex Cumanicus 
(1), Kitāb Tar
ğ
umān Turkī wa ‘A
ğ
amī wa Mu
ġ
alī (2), Kitāb at-Tu
ĥ
fa az-
Zakiyya fī l-Lu
ġ
a at-Turkiyya (3), ad-Durra al-Muḍī’a fī l-Lu
ġ
a at-
Turkiyya (4) ve Irşād al-Mulūk wa’l-Salā
ţ
īn (5) gibi Kıpçak Türkçesini 
temsil eden Orta Türkçe dönemi eserlerinde bulmaktayız. 
 1. 
Codex Cumanicus 
Bu eserin bize kadar gelen tek nüshası Venedik’te Biblioteca Nazionale Mar-
ciana’dadır (Cod. Marc. Lat. DXLIX). Kitap bir ciltte bir araya getirilmiş, 
bağlantısı olmayan birkaç müstakil eserden oluşur. Eser sahiplerinin isimleri 
bilinmezse de, 13. asrın sonları Güney Rusya ve İdil bölgesinde Hristiyanlığı 
yaymak için çalışan Fransiskan rahipleri tarafından kaleme alındığı akla en 
yatkın olanıdır. Latince-Kıpçak Türkçesi lugatçeyi içeren bölümün 1293 ile 
1295 arasında vücuda getirildiği tahmin edilmektedir (bk. Golden 1992a). 
Codex Cumanicus’ta geçen candala biçimi bu böcek adının elimizdeki en eski 
kaydıdır: Cimices
23
 candala (qandala) “tahtakurusu” (Grønbech 1942: 192). 
Codex Cumanicus, varak 55 recto, 2ini satır (tıpkıbasım, Grønbech 1936: 109) 
 2. 
Kitāb Tarǧumān Turkī wa ‘Aǧamī wa Muġalī 
Kölemenler zamanında Araplara Türkçeyi öğretmek için hazırlanmış bu 
sözlük 1343 senesinde adı bilinmeyen bir âlim tarafından tamamlanmıştır 
(bk. Ermers 1999: 32-33, Flemming 1968). Bize kadar gelen tek elyazması 
Universiteitsbibliotheek Leiden’dedir (cod. 517 Warner). Tarǧumān’da qan-

---