Kiş 2012 / sayi 60 01-18 bilig

• 
Bläsing, Sokakta Aldım Bir Tane, Evde Oldu Bin Tane 
•
 
30 
• 
bilig 
KIŞ 2012 / SAYI 60 
noqta, nuqta vs. “yular”; qantarġ-a > qantar- (genel olarak) “bir çeşit bağ; 
bir şey bağlamak” (Schönig 2000: 140, 150-151).
 
Şimdi bütün bu noktaları birleştirirsek Yakutça biçimlerin Moğolcadan 
dolaysız bir alıntı olduğuna emin olabiliriz. Diğer biçimlerin oluşmasında 
Moğolcanın bir etkisi varsa, bu etki Yakutçadaki biçimlerden bağımsız, 
başka şartlar altında gerçekleşmiştir. 
Starostin vd. bir adım daha ileri giderek qandala’nın Ana-Altayca bir köke 
bağlanmasını önermektedirler: AnaAlt. *kajamV “yengeç, sakırga, kene”, 
AnaTü.  *kạm- “tahtakurusu, böcek”, AnaTung. *kiamk- “yengeç, bir tür 
su böceği, kurt” ve AnaKor. *kàjàmí “karınca”
41
 (EDAL 1: 630-631).
42
 
Herhangi bir açıklama veya tartışma yapılmadan öne sürülen bu iddia 
oldukça sakıncalıdır. Burada en başta Ana Türkçe biçime bakmak istiyo-
ruz. Diğerlerinin önerilerinin aksine, adı geçen araştırmacılar etimolojik 
tertibe Yakutça biçimleri katmamakta, fakat Alt. (Teleüt ağzı) qandrıyaq 
“sümüklü böcek” (Verbickij 1884: 125b)
43
 ve Kar.-Bal. qamažaq “böcek” 
(MKBSP-Nas) sözcüklerini ilave etmektedirler.
44
 Tekrar ettikleri AnaTü. 
*kạm- köküne bakınca bu yaklaşım imkansız değildir. Ama geri kalan -
ažak, -drıyaq ve -dala unsurlarının nasıl oluştuğu açıklanamamaktadır. Bu 
önemli sorunu çözmeden ana kökün ne olduğuna net bir şekilde hüküm 
veremeyiz, demek ki böylesi yarım kalan bir tekrar gayri caizdir. 
“Gezginci”  qandala böceğimiz sadece Türklere saldırmakla yetinmeyip 
onların yakınlarında yaşayan bazı halkların kanını da emmeye kalkışmıştır, 
bu nedenle sözcük bunların dillerinde de dolaşmaktadır, örneğin 
(1) Kafkas bölgesinde: 
 Gür. 
ɣ
andala ~ 
ɣ
andara “tahtakurusu” (Tschenkéli 1613b). Bu biçimler 
halk ağzına aittir, ilki Yukarı-Raça, ikincisi İmereti ağzında geçmektedir. 
Sözcük bazen edebiyatta da görülmektedir, örn.: 
ɣ
andarasavit c̣iteli kacvi ... 
şemeso (Boris Çxeiӡe)
45
 “tahtakurusu gibi kırmızı bir diken içime girip kal-
dı” (KEGL 7: 397). Bu biçimlerin hangi dil üzerinden Gürcüceye geçtiği 
belli değildir. Gürcü yazı dilinde, tahtakurusunun adı ba
ɣ
linǯo (Tschenkéli 
70b; KEGL 1: 1000) ve Eski Gürcücede (11. asır) ba
ɣ
linǯ-i’dir:
46
 krş. 
(mamata cxovreba, 206r, 5-7b)
47
  a
ɣ
uvso kuabi igi misi sruliad kuētagan 
zēmde ba
ɣ
linǯita “(biri) onun kazanına dipten kenara kadar tahtakurusunu 
doldurdu” (Sardshweladse ve Fähnrich 2005: 98b; Sar
ǯvelaӡe 1995: 16a). 
 Erm. xantala(y) (Bžşkaran)
48
 (NBH 1: 922a) ve xandala (Nor-Naxi
ǰewan = 
Rostóv-na-Donú) xandala “tahtakurusu” (Aça
ṙyan 2: 332b; HLBB 2: 279b). 

---

•
 Bläsing, Sokakta Aldım Bir Tane, Evde Oldu Bin Tane
 •
 
31 
• 
KIŞ 2012 / SAYI 60 
bilig 
Azof denizine 46 kilometre uzaklıkta kalan Rostov kenti Batı Kıpçak bozkırı, 
yani  Deşt-i Kıpçak’tan geçen Don nehrinin sağ yakasında bulunmaktadır. 
Oradaki Ermenilerin sözcüğü bölgede yaşayan Tatar asıllı Türklerden öğren-
dikleri kuşkusuzdur. Standart Ermeni dilinde ise yapısından tam da Tü. tahta 
biti modelini (bk. aşağıda) yansıtan p’aytoǰil (Malxaseanc” 4: 486a) birleşik 
sözcüğü geçmektedir (= p’ayt-oǰil; krş. Erm. p’ayt “tahta”, oǰil “bit”).
49
 
  Osetçe (İron bk. Wiki Osetçe) qændīl ~ (Digor ağzı) qændelæ,  qændelæg 
“böcek, hamam böceği” (Abaev 2: 291). Bu biçimlerin kökünün *qændēlæ 
olması gerekir, çünkü ē > İron ī geçişi ikincil, tahminen 1200’den önce ger-
çekleşen bir olaydır; buna göre -bu geçişin etkisinin ne zamana kadar aktif 
kaldığı bilinmemekle birlikte- qandala büyük bir olasılıkla Moğol akınları 
öncesi bir devirde Oset diline geçmiştir! Üstelik qændelæg Osetçe hayvan 
adları için gayet tipik olan -g (küçültme) ekini taşımaktadır. Ermenicede 
olduğu gibi Osetçede de Tü. tahta biti modelini temsil eden bir birleşik 
sözcük bulunmaktadır: Osetçe (İron) qædysyst “tahtakurusu” (= qæd “tahta” 
+ syst “bit”; Abaev 2: 286). 
 Çeç. (bk. Wiki Çeçence.) gIundalgIi “tahtakurusu” (ÇeçR 1961: 119a; 
RÇeç 1978: 219a)
50
 ve 
  İnguşça (bk. Wiki İnguşça) “ğaendaeğilg” ”hamam böceği” (Abaev 2: 291). 
Çeçence ile İnguşça bu biçimler Osetçe qændelæg biçimini yansıtmaktadır. 
  Adigece (Şapsığ lehçesi bk. Wiki Adigece ile Wiki Şapsığ.) kandelay “tahta-
kurusu” (Aça
ṙyan 2: 332b). 
  Dargince (bk. Wiki Dargince) 
ɢ
anda “tahtakurusu” (RDarg 1950: 470a). 
 Ahvahca
51
 
ɢ
anda (Magomedbekova 1967: 242a), (Tadmagitli) q̃ãda “tah-
takurusu” (Kibrik & Kodzasov 1990: no. 189). 
(2) İdil-Ural bölgesinde (Fin-Ugor dilleri için bk. Wiki Macarca): 
 Marice/Çeremisçe (çağdaş yazı dili) umdılá (SMJa 8: 66), (Birsk ağzı) 
umdə̂la, (Perm ağzı) umdəla, (Budenz’in bir sözlüğünden) úndula (Räsänen 
1920: 235), (“Doğu Çeremisçe”) undə̂la ~ úndula “tahtakurusu” (Paasonen 
& Siro 1948: 163b)
52
 ve 
 Mordvince ḱeńd´al ~ ḱelda (? < *ḱeldan < *ḱendal) “tahtakurusu” (Paasonen 
1897: 5, 37; Paasonen & Heikkilä 2: 704b) < Çuvaşça. 
 Vogulca kantàł (Janytşkova köyü) “tahtakurusu” (Kannisto 1925: 107) < 
Tatarça. 
Artık  qandala’nın yabancı kökenli bir öge olma ihtimalini aydınlatmamız 
gerekir, zira araştırmacıların bazısı bunun İrancadan kaynaklanmasını dikkate 
alarak Osetçe qændīl biçimine işaret etmektedir. Fakat az önce öğrendiğimiz 
gibi bu biçim ikincil bir ses kaymasının neticesidir, yani Osetçe terimin Türk-
çeden geldiği bence şüphe götürmez. Judaxin de (KrgR 1965: 340b, 339b) 

---