Kiş 2012 / sayi 60 01-18 bilig

•
 Bläsing, Sokakta Aldım Bir Tane, Evde Oldu Bin Tane
 •
 
25 
• 
KIŞ 2012 / SAYI 60 
bilig 
dala hakkında şu bilgi bulunur: al-baqq wa al-fasāfis QNDLʔ  [qandala] 
wa yuqālu aiḍan  B
u
ŞK BTY [böşik = beşik biti]  ya’nī qaml al-mahd wa-
huwa bi-t-turkumānī (Houtsma 1894: 93, Kuryşjanov 1970: 156).
24
 
Kitāb Tarǧumān Turkī wa ‘Aǧamī wa Muġalī, varak 12b, 5’inci-8’inci satır 
(elyazmadan fotoğraf) 
Houtsma (1894: 93) qandala’ya karşılık olarak Almanca “Laus”, yani 
“bit”, Toparlı vd. (2000: 14, 96) “baş biti, bit’i verir. Çoğu araştırma ve 
sözlükte (örneğin ĖSTJa 1997: 253-254, Leksika 1997: 183) aynen tekrar-
lanarak gösterilen bu çeviri kesinlikle doğru olamaz, çünkü orijinal metin-
den ve buna dair 24. notta yaptığım açıklamalardan ne Ar. baqq ne de 
fasāfis sözcüklerinin böyle bir anlamı olmadığı anlaşılır. Üstelik qanda-
la’nın anlamdaşı, “turkumānī” beşik biti de, hiç kuşkusuz, tahtakurusu için 
kullanılan adlardan biridir. Nihayet Tarǧumān kendisi de qandala’dan az 
ilerde (12 verso 8) al-qaml B
i
T
o
 (bit) ayrı bir madde başı olarak söz etmek-
tedir. Başka bir deyişle qandala diğer kaynaklar gibi Tarǧumān’da da tah-
takurusu ve tahtakurusugiller manasındadır. 
Toparlı (2000: 14
, 96) 
B
u
ŞK BTY şeklini böşek (= böcek) biti olarak değerlen-
dirmektedir. Bence bu anlayış da tam doğru olamaz.
25
 Metnin orijinaline 
bakınca ilk hecede gerçekten ḍamma (u) harekesi gibi, siyah mürekkeple ya-
zılmış bir işaret görürlür (= bö/ü-). İkinci hece ise harekesizdir, çünkü yukarı-
daki uzun çizgi fatḥa  (a) değil, sondaki kāf harfinin üst parçasıdır (yani َﻚ 
değil, ﮏ !; krş. (ﮏ
 ) BŞK (beşik; 19 verso 3), BLYK (bellik; 14 verso 3), TRSK 
(tirsek; 21 verso 4). Houtsma (1894: 60) ile Kuryşžanov (1970: 95) -tahmin 
edilir ki anlambilimsel nedenlerle yani qaml al-mahd Arapça açıklanmasına 
dayanarak- bu sorunu hiç tartışmadan beşik biti okumuşlardır. Fakat basit bir 

---

• 
Bläsing, Sokakta Aldım Bir Tane, Evde Oldu Bin Tane 
•
 
26 
• 
bilig 
KIŞ 2012 / SAYI 60 
imla hatası değilse yazmadaki dudak ünlüsünü nasıl yorumlamamız gerekir? 
Türkiye Türkçesinin yanı sıra *bē/eşük (bk. Räsänen 1969: 72a ve Clauson 
1972: 380b kökünü birkaç Türk dilinde daha bulmaktayız, mesela Az. beşik, 
Başk. ile Tat. bişik, Kaz. besik, Özb., Kırg. beşik (ĖSTJa 1978: 122-123). Fa-
kat Uygurca ve Kūrdak Tatarcasında (Batı Sibirya, bk. Gabain 1963: 3, 
[Türkçesi Gabain 2007: 308]) ilk hecede dudaksıl ünlü taşıyan böşük (Uyg. 
yazı dili) ~ büşük (Uyg. Kekmet, Turfan) ve bǖžik (Kūrdak) biçimleri de geç-
mektedir (UjgR 1961: 46a, UjgR 1968: 210b, Tenişev 1990: 33, Räsänen 
1969: 72a).
26
 Çağdaş Türkmen yazı dilinde herhangi bir iz yoktur (krş. 
Türkm. sallançaq “beşik”; TkmR 1968: 561a, Doerfer 2: no. 837).
27
 Bu kü-
çük biçimlerden anlaşılır ki, ilk hecede bir dudak ünlüsü mümkündür, fakat 
özel olarak Tarǧumān’ın meydana geldiği zamanda böylesi bir ünlüyü taşıyan 
bir biçimin Türkmencede de yaşayıp yaşamadığına karar veremeyiz.
28
  
 3. 
Kitāb at-Tuḥfa az-Zakiyya fī l-Luġa at-Turkiyya  
Kitāb al-’idrāk li-Lisān al-’atrāk yanında Tuḥfa Kölemenler zamanının 
belki en mühim Türkçe öğretim kitabıdır. Kapsamlı bir sözlüğün yanı sıra 
geniş bir gramer bölümünü de içerir. 1426 senesinden önce Suriye veya 
Mısır’da yazıldığı sanılmaktaysa da ne zaman, nerede ve kimin tarafından 
yazıldığı konusunda kesin bilgimiz yoktur. Elimizdeki tek elyazma nüshası 
Beyazıt Kütüphanesi”nde (Veli ed-Din No. 3092) bulunmaktadır. Tuḥfa’da 
tahtakurumuza dair şu kayıt vardır: baqq Q
a
ʔN
o
Ḍ
a
ʔL
a
ʔ
29
 (qandala) “tahta-
kurusu” (Atalay 1945: 13b, 183b; Fazylov vb. 1978: 104, 336). 
Kitāb at-Tu
ḥ
fa az-Zakiyya fī l-Luġa at-Turkiyya, varak 7 recto, 8’inci ile 9’uncu satır
30 
(el yazmasından fotoğraf) 
 4. ad-Durra al-Muḍī’a fī l-Luġa at-Turkiyya 
Floransa’da  Bibliotheca Medicea Laurenziana kütüphanesinde Orient 130 
numarayla kayıtlıdır. Tek elyazması Kölemenler zamanına ait basit bir 
Arapça-Türkçe rehberidir. 1963 senesinde meşhur Polonyalı Türkolog, 
Zajączkowski tarafından bulunmuştur. Yazılış tarihi ve yeri belli değildir.
31
 
Büyük olasılıkla 14. asırda Suriye’de telif edilmiştir (bk. Ermers 1999: 40). 

---

•
 Bläsing, Sokakta Aldım Bir Tane, Evde Oldu Bin Tane
 •
 
27 
• 
KIŞ 2012 / SAYI 60 
bilig 
Bundan  qandala ile ilgili şu bilgiyi elde etmekteyiz: al-baqqu  Q
a
N
o
D
a
L
a
ʔ 
(qandala) “tahtakurusu” (Zajączkowski: 1965: 71; Toparlı 2003: 23, 87b). 
ad-Durra al-Mu
ḍī’a fī l-Luġa at-Turkiyya, varak 9 verso, 5’inci ile 6’ıncı satır 
(tıpkıbasım, Toparlı 2003) 
 5. İrşād al-Mulūk wa’l-Salāṭīn 
Kölemenler zamanı fıkıh kitaplarındandır. Türk asıllı Hanifî fakîhi Berke 
Fakīḥ tarafından hazırlanan çalışma Arapçadan yapılmış satır-arası tercü-
medir. Arapça metnin altında Kıpçak Türkçesine kelime kelime çevirisi 
bulunmaktadır.  Irşād 1387 senesinde İskenderiyye’de tamamlanmıştır, 
elimizdeki tek yazma nüshası Süleymaniye Kütüphanesindedir (Ayasofya 
No. 1016). Eserin “hac kitabı” adındaki bölümünde qandala (QʔNDʔLʔ 
al-baqq) gibi böcek ve başka hayvanlarla ilgili şu satırları okumaktayız:  
(305b, 4-5): Taḳı bit öltürmegey, taḳı revā bolur an͡gar bürçe öltürmek taḳı 
ḳandala öltürmek taḳı çibin öltürmek taḳı yılan öltürmek taḳı çıyan öltürmek 
taḳı sıçḳan öltürmek taḳı böri öltürmek taḳı ḳarġa öltürmek taḳı tülüveç öl-
türmek taḳı özge yırtıp yigen cānavarlarnı öltürmek ḳaçan kim ḥamle  ḳılsa 
anın͡g öze (Toparlı 1992: 338). 
“Ve bit [bile] öldür[ül]mez, [fakat bunlardan biri] kendisine saldırırsa pire öl-
dürmek ve tahtakurusu öldürmek ve sinek öldürmek ve yılan öldürmek ve çıyan 
öldürmek ve fare öldürmek ve kurt öldürmek ve karga öldürmek ve pelikan 
kuşunu öldürmek ve başka yırtıcı hayvanları [da] öldürmek onun hakkıdır”. 
Irşād al-Mulūk wa’l-Salāṭīn, varak 305 verso, 4’üncü ile 5’inci satır 
(elyazmadan fotoğraf) 

---