Kiş 2012 / sayi 60 01-18 bilig

•
 Bläsing, Sokakta Aldım Bir Tane, Evde Oldu Bin Tane
 •
 
41 
• 
KIŞ 2012 / SAYI 60 
bilig 
9
  Coreus marginatus yeşil bir böcek olmadığından “yeşil” anlamındaki Kar.-Bal. ǰašil nede-
niyle bu ad hakkında şüphelerim var. Burada ve ilerde (Rusça) “... klop” denilen tahtakuru-
su çeşitleriyle ilgili olan, parantez içerisinde verilen zoolojik isimler ancak genel bir ima ola-
rak değerlendirilebilir, zira Rusça adların bazısı birkaç böcek türü için geçerlidir. 
10
 Ayrıca krş. qandala ülänĕ bot. “Lepidum”, qandala pĕčänĕ bot. “Lepidum; Melilotus” 
(Hauenschild 1989: no. 695 ve 729). 
11 
Ayrıca krş. qandala ülänĕ bot. “Lepidum; Melilotus” (ay.; Hauenschild 1989: no. 695 ve 
729); (dial.) qandala tĕgĕn “üstü düz görünen çok ince/sıkı nakış deseni”, qandala ürnäk 
“havlunun alt kenarında haç şeklinde bir nakış deseni” (BTDH 2002: 185a). 
12
  Pervaja i vtoraja kniga dlja čtenija gr. L. N. Tolstogo na čuv. jayke. Şkulra vulakan 
kĕneke. Simbirsk 1907 (bk. Ašmarin 17: 430). 
13
 Bernát Munkácsi, Árja és kaukázusi elemek a finn-magyar nyelvekben, 1, Budapest, 1909. 
Bu esere ulaşamadım. 
14
 Ayrıca krş. xănkăla kurăkĕ ~ xăntăla kurăkĕ, xănăkla kurăkĕ, xăntla korăkĕ bot. “Lepi-
dium”, xănkăla yĕnni “oyuğu tahtakurusuna mahsus olan küçük bir çubuk; böylesi çu-
bukları çocuklar Sĕren bayramına getirirler”, xănkălallă “tahtakurusu olan” (ČuvR, 
Ašmarin 17: 430; Hauenschild 1989: no. 659). 
15 
qandala “tahtakurusu” 19. yüzyılın sonunda Orenburg şehrinde neşredilen iki “Kırgızca” (= 
Kazakça) sözlükte de kaydedilmiştir (bk. Katarinskij 1897: 102b ve 1899: 158b, Radloff 2: 123).  
16
 Aynalıp düniye jüzin şarlap bolıp. 
Dolanıp dünya üzerini dolaşıp. 
 Biyt-bürge, 
kandalar kandı sorıp. 
Bit, pire, tahtakurusu kanımızı emip, 
 Kasınıp 
jatkanım 
jok karık bolıp. 
Uyuz olup da kaşınıp durmadım. 
  (Tancarık Coldıulı, 1903 - 1947) 
17 
Rusçada bu isimlerin her ikisi çok değişik böcekler, ama en başta olmak üzere Gasterop-
hilus intestinalis ve Tabanus sp. için kullanılmaktadır (bk. Striganova & Zaxarov 2000: 
no. 10949, 10411). 
18 
Nartıyev, Türkmen diliniŋ Sarıq dialekti, Čär
ǰev (yayımlanmamış doktora tezi). Bu eseri 
göremedim. 
19 
Türkmencede taġtabit(i) ~ tahta bit terimi daha sık kullanılmaktadır (bk. aşağıda).  
20
 Bu kaydın esas kaynağı olan Kurenov’un Osobennosti turkmenskogo govora Severnogo 
Kavkaza (Stavropol’ja) adlı iki ciltlik eserini (Ašgabat 1959) elde edemedim. 
21 
Stavropol Türkmenlerine dair bilgi için bk. Red Book. 
22 
Bilsam, qandala deganlari taxta kanasi ekan (Muhammad
ǰonov, Turmuš urinišlari) 
“Bilmem ki, ama qandala dedikleri böcek taxta kanasi olurmuş” (ŬTİL 2: 549b); krş. 
Özbekçe (mahallî) taxta kanasi “tahtakurusu” (bk. aşağıda). 
23 
Cimices “tahtakuruları”, Latince cimex sözcüğünün çokluk biçimidir (bk. Lewis & Short 
1966: 331b). 
24
 Açıklamalar: Ar. baqq “tahtakurusu” (Wehr 1968: 60a); fasfas (çokluk fasāfis) “tahtaku-
rusu” (Wehr 1968: 637a); qaml “bit” (Wehr 1968: 705a); mahd “beşik” (Wehr 1968: 
827a). Üstelik Ar. qaml Türkçeye de geçti (bk. Tietze 1958: no. 188; Eren 1999: 236b): 

---

• 
Bläsing, Sokakta Aldım Bir Tane, Evde Oldu Bin Tane 
•
 
42 
• 
bilig 
KIŞ 2012 / SAYI 60 
kımıl “yarım kanatlılardan, sap, çiçek, yaprak ve başakları emerek veya yiyerek ekin has-
talığına yol açan, vücudu kalkana benzeyen zararlı bir böcek (Aelia rostrata)” (TürkSöz 
2005: 1154b) ve ağızlardan kımıl “buğdaylara dadanan, tahtakurusuna benzer koku çıka-
ran kanatlı bir böcek” (Diyarbakır; Cemişgezek-Tunceli; Birecik-Urfa.; Nizip-Gaziantep; 
Maraş ve çevresi), “zayıflıktan insana dadanan bit” (Bağdüz-Çorum) ve kımıl biti “insana 
dadanan bit; ufak su kurdu” (Sungurlu-Çorum) (DS 2803a). 
25
 Bu görüş, “bit” manasını taşıyan Tü. (Boyabat-Sinop; Trabzon; Cenciğe-Erzincan; Bor-
Niğde) böcek, (Samsun; Maraş) böcük (DS 754b) gibi biçimlerden ileri gelmiş olabilir. 
26
 Bundan başka krş. “eski bir Türkçe alıntı” olan Mac. bölcső “beşik” (Eren 1999: 48-49; 
Gombocz 1912: 54-55). 
27
 Sadece Eren (1999: 48-49) Türk. bīšik de göstermektedir (bk. Alijiv ve Böörijif 1929: 
121a, 142b). 
28 
Bu hususta Anadolu ağızları da yardımcı olmaz; orada ancak beşuk (Anaraş Sürmene-
Trabzon) bulunur (DS 645a). 
29 
Ḍ (ḍād) ile bu biçimi sadece Tuḥfa’da buluruz, Arap yazısıyla yazılmış diğer kaynaklarda 
hep D (dāl) geçer. 
30 
Atalay’ın uyguladığı sayfa numaralama sistemince: 7b, 8-9. 
31
 Tek bilinen kişi yazmanın müstensihi Husraw b. Abdulla’dır, bk. Toparlı 2003: VI. 
32
 İtal.  cimice (çokluk cimicia) “tahtakurusu”, î tarteresco “Tatarcada”. Tatarca burada 
büyük olasılıkla Kırım Tatarcası demektir (bk. Adamović 2001: 129-130). 
33 
Eser ile eser sahibi hakkında bk. Adamović (2001), Rocchi (2007) Merhan (2005). 
34
 Buryatça xabtaġay (yazı dili) “yassı; tahta”, (batı ağızları) “tahtakurusu” (BurR 1973: 
527a); üstelik krş. xaptagai (Tunka ve Selenga ağızları), kaptagai (Nižne-Udinsk ağzı) 
“yassı; tahtakurusu” (Castrén 1857: 111a, 220b). 
35 
Krş. Yak. xapta
ɣ
ay, xaptāla, xaptānay, xaptāńńa, xaptāńıya, xaptańıya ve xapta
ɣ
ay bılaxı; 
“tahtakurusu” manasıyla bu biçimler genellikle ağızlarda geçmektedir (DSJaJa 1976: 
280; Pekarski 3323-3325; Hauenschild 2008: 51). Yazı dilinde ise bu böcek için kulaxı 
terimi (JakR 1972: 186b) kullanılmaktadır. 
36
 Räsänen (1969: 229b) diğerlerinden değişik olan bu 
ɣ
’lı biçimin qandala’nın Kar.-Bal. 
qanda
ɣ
ay “güçlü” ile bir bulaşmasından oluştuğunu sanmaktadır. Şekline baktığımızda 
kabul edilebilen öneri anlamsal açıdan pek inandırıcı değildir. 
37
 “Tahtakurusu mânasına gelen kandalay (Eyüp-İstanbul*, İzmir*) kelimesinin Kumukça 
olduğunu tahmin ediyorum” diyen Eren’in (1962: 355) önerisine pek katılamam, krş. 
Kum. qannala ~ qandala. 
38
 Başhöyük nüfusunun çoğu Karaçay’dır (bk. EGRT 1989: 309). Kandalayan (İstanbul) 
ve kandalar (Haşhaşı–Erzincan) biçimlerinin hangi göçmen grubuna ait olduğu belli de-
ğildir, krş. Kaz. (Şincang) qandalar (bk. yukarıda). 
39
  Özbekler hakkında ayrıntılı olarak bk. Golden (1992b: 407-408). 

---