I fəSİl beynəlxalq maliyyə qurumlarının təsnifatı və onların beynəlxalq

46 
 
elmi-tədqiqat,  distribütor  və  ticarət-satış  müəssisələrini  inteqrasiya  edən  nəhəng 
firmaların ümumi hədəfləri sayılır ; 

 
öz  mülkiyyətinin  texnologiya  qarşılığında  satışının  təşkili  üçün  bazar 
mexanizmlərinin  qeyri-mükəmməlliyi  ,  istehsal  təcrübəsi  ,  ilk  öncə  idarəçilik  və 
marketinq  təcrübəsi  və  digər  bu  kimi  “  intangible  property  ”  (hiss  edilməz 
aktivlər)  aktivlərin  çatışmazlığı  firmanı  öz  aktivləri  üzərində  nəzarəti  saxlamağa 
məcbur  edir. TMK-lar  çərçivəsində belə  aktivlər  mobil halda mövcuddur  , digər 
ölkələrə  daşına  bilər  və  bu  aktivlərin  istifadəsinin  yan  təsirləri  nəhəng 
korporasiyaların sərhədlərini aşmır; 

 
Xarici  ölkələrin  resurslarına  çıxış  əldə  etmək  yolu  ilə 
effektivliyin  artırılması  və  rəqabətqabiliyyətliliyin  gücləndirilməsinin  əlavə 
imkanları  (  daha  ucuz  və  daha  ixtisaslı  işçi  qüvvəsinin,  xammal  resurslarının, 
elmi-tədqiqat  potensialı,ölkənin  istehsal  imkanları  və  maliyyə  resurslarından 
istifadə ); 

 
 Firmanın  xarici  ölkədəki  filiallarının  istehsalı  olan  məhsul 
istehlakçılarına  yaxınlıq  və  bazarın  perspektivi  ,  qəbul  edən  ölkənin  firmasının 
rəqabət potensialı haqqında informasiya əldə etmək imkanı , TMK-ların filialları 
ona firma və onun filiallarının elmi-texniki və idarəçilik potensialından istifadəsi 
nəticəsində qəbul edən ölkənin firmaları qarşısında vacib imtiyazlar qazandırır; 

 
Öz  maraqları  naminə  dövlət,  xüsusən  də,  vergi  siyasətindən,  valyuta 
kursundakı fərqlər və s. imkanlarından istifadə qabiliyyəti; 

 
Dəbdən  düşərək  köhnəlməsi  halı  baş  verərsə,  texnologiya  və  məhsulların 
xarici  filiallara  atılması  və  bölmələrin  güc  və  resurslarının  yeni 
texnologiya,  məhsulların  hazırlanması  üçün  ana  firmada  cəmləşdirilməsi 
yolu  ilə  həmin  texnologiya  və  məhsulların  həyat  tsiklinin  uzadılması 
imkanları; 
Beləliklə,  60-cı  illərdə  ABŞ-dan  Avropaya  olan  böyük  investisiya  axını 
Avropa iqtisadi  cəmiyyətinin qoyduğu  tariflərlə,  belə  desək,  yubadıldı. TMK-lar 
hazır  məhsulların  eksportu  yerinə  həmin  Avropa  ölkələrində  tariflərdən  yan 

---

47 
 
keçərək  daxildə  istehsalı  təşkil  etdilər.  Xarici  iqtisadi  ekspansiyanın  konyunktur 
tərəddüdlərini  yumşaldılması  işində  vasitə  kimi  effektivlik  həmişə  yüksək 
qarşılanır və iqtisadi riskin azaldılması üçün təmiz milli xarakterli üsulları təmin 
edən  faktorlardan  daha  yaxşı  hesab  edilir.  Öz  istehsal  ölçüləri  ilə  korporasiya  o 
vaxt  müstəqil  manevr  edə  bilər  ki,  o  istehsalın  kiçik  ölçüsündə  belə  gəlir 
götürmək  qabiliyyətinə  malik  olsun.  İstehsal  filiallarının  müxtəlif  ölkələrdəki 
ümumdünya şəbəkəsi TMK-lara maksimal xeyirlə məhsulu realizə etmək şəraiti 
verilən  yerdə  istehsalı  gücləndirmək,  ziyan  olan  yerdə  isə  məhdudlaşdırmaq 
imkanı verir. Beynəlxalq konsernlərə daxil olan firmalar ağır vəziyyətlərdə ziyan 
gətirən  məhsulu  dayandırmaq  imkanına  sahibdirlər.  Milli  firmalarla  müqayisədə 
TMK-ların fəaliyyətinin daha qətiyyətli olması onunla izah olunur ki , onlar daimi 
xərclərini  ört-basdır  etmək  üçün  nəinki  ziyanlı  istehsalın  saxlanması  yolundan 
istifadə  edir,  eləcə  də  digər  ölkələrdən  alınan  gəlirlərin  hesabına  bunu  realizə 
edirlər.   
Həlli  tələb  olunan  məsələlərdən  ən  əsası  kapitalın  hansı  ölkələrdən  daxil 
olması deyil, hara onun meyl etməsi, harada əməliyyat şəklində təşkili, gəlirlərin 
haradan cəlb edilməsidir.  
Beynəlxalq  korporasiyalar  aşağıdakı  əsas  xüsusiyyətlərlə  xarakterizə 
olunur : 
Birincisi,  o  dünya  təsərrüfatının  inkişafında,  BƏB  prosesinin  fəal 
iştirakçısıdır. 
İkincisi,  ona  milli  sərhədlərdə  baş  verən  proseslərdən  irəli  gələn  kapital 
axınının nisbi müstəqilliyi xarakterikdir. 
Üçüncüsü,  yüksək  gəlirin  əldə  edilməsi  məqsədilə  daxili  əməliyyatlarını 
realizə edərək , dünya təsərrüfatı münasibətlərini obyektiv tənzimləyir. 
40
 
TMK-ların  ekspansiya  xüsusiyyətləri  xarici  idarə  edilən  korporasiyalara 
məhsul  istehsalı  işinin  təşkilindən  ibarətdir.  Xarici  bazarlarda  fəaliyyət  göstərən 
milli firma, bir qayda olaraq xarici filiallara və investisiya qoyuluşuna malik deyil 
                                                           
40
 Транснациональные корпорации //Семенов К.А. Международные экономические отношения: Курс 
лекций. - М.: Гардарика, 1998 

---

48 
 
və öz gəlirlərini“öz ” ölkəsində istehsal olunmuş  əmtəələrin satışından götürür. 
TMK-lar  özü  bilavasitə  istehsal  prosesində  bir  çox  ölkələrin  içşi  qüvvəsinin 
əməyindən  istifadə  edir,  daha  doğrusu,  ona  əlavə  dəyər  istehsalı  prosesinin 
beynəlmiləlləşməsi xarakterikdir.  
Bir çox tədqiqatçı-alimlər TMK-ların dövlət iqtisadiyyatı və siyasətinə olan 
böyük  təsiri  nəinki  etiraf  edir,  həm  də  onu  ən  çox  fayda  gətirən  hesab  edirlər. 
Buradan  irəli  gələn  fikir,  mövqe  ondan  ibarətdir  ki,  TMK-ların  menecerləri 
“darmilli  düşüncədən”  məhrumdurlar,  nəticədə  də  bu  korporasiyaların 
fəaliyyətinin    məhsulu  “hamı  üçün  xeyir”  sayılmalıdır,  sonuncuların  fəaliyyəti  , 
bir  halda  ki  nəhəng  korporasiyaların  yayılmasının  özü  sülh  şəraitinin 
saxlanmasını tələb etdiyindən, dünyanın xeyri naminə istiqamət alıb. Qismən də 
olsa bu belədir. Müasir TMK-ların iqtisadi və siyasi gücü , müvqeyi elə bir həddə 
yetib  ki  ,  mübahisəli  məsələlərin  həlli  siyasi  vasitələri  istisna  edən  konfliktsiz 
dünya yalnız onu qane edə bilər. 
TMK-ların  innovasiya  siyasətinin  tərkib  elementlərinə  aşağıdakıları  aid 
etmək olar :
41
 
ə  resursları  almaq  məqsədilə  dövlət 
orqanlarında lobbiçilik fəaliyyəti; 
də  məqsədilə  daha  kiçik 
şirkətlərin alınması; 
əqil şirkətlərin yaradılması; 
əmərküzləşməsi üçün ölkənin seçilməsi; 
-nın daxili kanalları ilə yeni texnologiyaların ötürülməsi; 
əlməsi və s. 
Regional idarəçilik sistemləri 3 əsas növə bölünür: 

 
Müvafiq regionda konsernin bütün növ fəaliyyətlərinə cavabdeh olan 
əsas  regional  idarəçilik.  Bunlar  həmin  regionda  yerləşən  bütün  filialların 
fəaliyyətlərinin  koordinasiya  və  onlara  nəzarət  edilməsi  üzrə  bütün  növ 
                                                           
41
 
Л.Д. Градобитова, Т.М. Исаченко. (2002). Транснациональные корпорации в совре- менных 
международных экономических отношениях: учеб. пособие”. Москва: АНКИЛ, 123 с
 

---