Hüseynqulu sarabski KÖHNƏ baki
Yüklə 0,89 Mb.
|
| Rana Mamntədova
yÇöftna (Ba/çı Man baKilıyatn, 1879-cu ilda Burtmın Içarişahar adlanan krisasinda, Yeddilar mahallasinin mascidi sayı- lan Giley mascidi yaxtnlığındaKi evimizda doğubnu- §am. Bu ev ana babam Maşadi Rahim Hüseyn oğlunun mülKÜ idi. Atam danizda işlayirdi. O zamamn gamilari asas etibarila yeİKanli gamilar idl Onlarda çahşan fah- lələr çox sadə idilar, dörd təbəqayə bälünürdülər: Losman, yaxud ruşgah (indİKi tabirla Komandir) Bosman (losman KÖmətcçisi) SüKançı Muzdurlar - gaminin qara fahlələri (mutrosiar) Atam da muzdur idi. Anadan olduğum gündən Bam mühitində böyüyüb tərbiyə almışam. Bu mühit qaranhq və mövhumatla zahərlənmtşdt Dəda-babadan qalma bir çox adət və ənənələrla sıx bağiı idim. Mənim uşaqhğım və gancliyım bu mühit içərisində tteçmiş- dtr. YanməsrliK həyatımda bir çox hadisələrin şahidl olmuşam, Istar ata-babalanmızm adət və ənənatarinda, istərsa da manim müşakidəlarimda bir çox səciyyəvi cahətlər vardır Kl, həmin cəhətlər bugünxü gəncliyi- mlz üçün maraqsız olmaz. Eynt zamanda yeni cəmiy- yət — sosializm cəmiyyati qıırarnan, mənhus həyatı öyrənmaK, adamiarın vaxtlannı necə Keçirdiyini, nələrdən zovq alıb, nələrdən Kədərləndiyini ÖyrənmƏK faydasız olmaz. Buna görə də "Kohnə Buki” adlandır- dığırrı Kitabda Keçmiş BaKimn adətlərini, məşğuliy- yət və oyunlarının “qəhrəmanlannı’ yazıçı olmasam da, qabiiiyyətim daxilində təsvir etməyə çaltşmışam. Bakı şəhəri. Mənim burada tesvir edəceyim Bakı, hazırda Sovet lər İttifaqında nüfuz, böyüklük ve zənginlik etibarilə Qızıl Moskva və Leninqraddan sonra üçüncü yer tutan, yaxın gelecekdə dünyanın böyük şəhərləri sırasına keçəcək sosialist Bakısı deyil, toxminən 50-60 il bun- dan əvvəlki, neft sənayesi sahəsindo şöhrət qazanmış olsa da, həqi- qətdə yoxsut, tozanaqh kapitalist Bakısıdır. Haqqında söhbət açdığım Bakı İçərişehər və Bayırşohər adlan ilə iki hisseyə bölünürdü, İçərişəhər əsas idi. Hər şey burada yerləşmişdi. Bakının yerli ehalisi burada sakin olduğu kimi, bazar, böyük ticarətxa- nalar, əsnaf, hökumet idarelərinin çoxusu, məscidler, hetta rus çarİz- minin istılasından sonra tikilen rus kilsesi, esgəri kazarma da burada yerleşirdi. Şehərin bu hissesi üç tərefden daş hasarla (bürclə) əhatə olunmuşdu (bu hasar indi de mövcuddur). Babamdan eşitdıyimə görə, vaxtilo bu hasar ikiqat imiş, şəhəri yal- nız qurudan deyİl, dəniz tərəfdən də mühafızə edirmiş. Mənim yaştmdan çox qabaq rus ordusu Bakmı işğai etdikdən sonra, hasarın bir hissəsi söküiüb dağılmış, yalnız içəri hasar saxlanmışdır. Azemeftin binasmdan başlayaraq Kommunist küçəsİnedək1, Kommu- nist küçəsinden Zevin küçəsınədek2, Zevin küçəsinden də dəniz qıra- ğınadek bütün tikililər ikinci hasann yerinde salınmışdır. Qubemator bağı, Bakı şehər Duması3, Sənaye Poiitexnikumu'1, Azerbaycan Baş Soveti binası*, Mədəniyyət sarayı4, Sabir bağçası və başqa binalar birinci bürcle ikinci büıcün arasmdakı açıqlıqda yerleşir. İçərişəhərin haztrda beş darvazası varsa, keçmişdə dörd darvaza var imiş. Birİncİsi Qoşa qala qapısıdır. Nenem deyerdi ki, bu darvaza əvvəllər tək idi. Azerbaycanı istila edən gcneral Sisianov həmin bu dar- vazadan Bakıya daxil olmaq isteyirmiş və Bakı xanının tapşmğı ilə bu darvazanın da qabağmda öldürülmüşdür. O zaman darvaza indiki şəkil- də deyilmiş, çox alçaq imiş, sonra Bakı bələdiyyəsi onu sökdürüb hazırkı şakilde qoşa tıkdirmişdir. Sabir bağçasının yanmdakı Tək qala qapısım sonradan Bakı taciri və mülk sahibi Qatır Hacı Zeynalabdin açdırmışdır. “Qatır” laqebini ona qazandıran darvaza olmuşdur. Bİrinci dünya müharibesi ərefəsində vəfat etmiş Hacmm Sabir bağçasının yerində ve onun qarşısındakı Hüsü Hacıyev (sabiq Bazar) küçəsinin cenub tərəfində üz-üzə iki cərgə dükanları vardı. Bazardan bir qəder uzaq düşən, sakit və gediş-gelişi olmayan yerdə heç kiııı Hacıdan dükan icarəyə götürmedİyindon Hacının dükanları uzun müddət boş qalır, Hacı boş qaltruş dükanlann xatiri üçün Bakı bələdiyyəsindən icazə alıb həmin darvazanı açdırır. Bazar küçəsində gediş-gəliş başlandığın- dan Hacmın dükanlarına müştəri tapılır. Belə “gözüaçıqlığı”, “zirək- liyi” müqabilinde Bakı camaatı ona “Qatır” ləqəbini vermişdi. İçərişeherin üçüncü darvazası indiki Sənaye Politexnikumunun (keç- miş Realni məktab) heyetine açıhrdı. Həmin məktəb binasının yeri boş idi. Burada dağ kəndlərindən vo Nəvahıdan kəl arabalannda, dəvelərlə taxıl, kömür gətirilib satdardı. Məktəb binası tikildikde bu darvaza qapamb, əvəzində Sonaye Politexnikumu ilə Bakı Soveti ara- sındakı dalanın qurtaracağında pilləkənlər tikildı. Dördüncü darvaza Bakı Sovetinin cənubundakı böyük darvazadır. Darvaza əvvəllər çox alçaq idi, indiki şəklə sonradan salınmışdır. Beşinci darvaza İnqilab bağına açılan qapıdır. Bayırşəhər hasardan bayırda olan hisseyə deyilirdi. Vaxtilə bakılı- lardan heç kim Bayırşohərdə ev tikib yaşamaq istəməzmiş. Burada ycr- ləşənlər, esas etibarilə, ətraf kendlərdən və başqa şəhərlərdən gələn- ler tdi. Buna görə də içərişehərlilər bayırşəhərlilərə həqarətlo baxar- dılar. Onlara “ayaqyalın” bayırşəhərlilər dcyərdilər. İçərişəhərde Cümə məscidinin qabağından başlayıb Qız qalasının yamndan bir ucu Qoşa qala qapısına torəf gedən küçəyə, 0 biri ucu isə Qız qalası terafdən dəniz konarına çıxan küçəyə doğru uzanmış bazar vardı. Buradakı dükanlarm çox hissəsi, xüsusilə Qız qalasmdan Cümə məscidinədək oian dükanlar ÜstüÖrtülü bazar idi. Qapıları yan tərəfə deyil, aşağıdan yuxarıya qaldınlmaqla açılardı. Qelə qapılara xofeng deyerdilər. Bazar iki hissəyə bölünürdü: Cümə məscidinin ətrafinda olan hissə Aşağıbazar, Qız qalası yanında olan hissə Yuxarıbazar adlanırdı. Yuxa- nbazara Üstüörtülü bazar da deyərdiler. Onun yalnız bir hissəsi örtülü salıəni tuturdu. O, Qız qalası yanmdan Çuxur karvansarayadok olan hisse idi. Dükanlar qarşı-qarşıya, iki cerge olub üstüörtülü bir bina içinə sığışdırılmışdı. Burada böyük tacirler, sərraflar yerləşmişdi. Yuxarıbazarın qurtaracağında qarşı-qarşıya tikilmiş iki karvansara vardı ki, bunlara Qoşa karvansara deyordilər. Aşağıbazarda xırda alış- verişçilər, baqqallar, dorzi və papaqçılar, Yuxanbazarda isə bəzzazlar, xalçaçılar yerləşmişdilər. İçərişehər doqquz mehelleden ibaret ıdi. Hər məhəllə bir mosci- din adı ilə adlanardı. Cümə moscidi mohoüosi, Şah mescidi mehellesi, Mohəmmodyar moscidi məhellesİ, Hacı Qayıb ınəscidi məhəllesi, Hamamçılar mescidi mehellesi, Sımqqala mascidi məhəlləsi və Qasrnı bey mescİdİ1 mehollesi. Her məhəllənin hökumət tərəfindən təsdiq edilmiş bir mollası vardı. İçərişəhərdə üç mollaxana vardı ki, uşaqlar da orada dərs oxu- yardılar. Bunlardan ən məşhuru Smıqqala məscidində olan Mirzə Əsib Qüdsi mollaxanası idi. İkincisi kazarmanın yanındakı kiçik Çin mes- cidi idi. Həmin məsciddə Molla Fətulla mollaxanası, Şirin ovdan qaba- ğındakı Şıx Ibrahim mescidində Molla Nağınm mollaxanası var idi. Hacı Qeyib hamamııun yamndakı məsciddo Ağa Seyid ders vererdi. O mescid indi do durur. Mirze Hebıb ile Molla Fetullanın mollaxanaları 1905-ci il İnqilabından sonra Bakıda “Nəşri maarif ’ və “Səadət” cəmiyyətlərinin tçərişəhərdə (birisi Hacı Banı məscidindo, ikincisi Şah məscidində) bir məktəb açmastna baxmayaraq bu mollaxanalar helə də qalırdı. Bakı camaatı içməli su sandan hemişe çetinlik çekirdi. Əvvəllər Içerişəhər camaatı Şirin ovdandan (abdan) istifado cdordi. Ovdan ındi de mövcuddur. O, Xan sarayıntn yanmdakı kiçik bağçanm günbatan sem- tindədir. Ovdanın no zaman ve kım tərefinden tikildiyi melum deyil- dir. Suyu şeher xaricinde kehriz üsulu ilə qazılan quyulardan gəlirdi. Quyuların mənbəyinin haradan başlandığı mənə naməlumdur, Monim bildiyim bu qədərdır ki, Qarakolluq dcyilən yerdən Yuxarı qəbiristan (Verxni qladbişinski) küçəsİııin yuxansından yeraltı su borusu çəkil- mişdi. Ona Nağı kühuhı deyardilər. Quyularm suyu hemin boru vasi- təsilə gəlib Içərişəhərdeki ovdanla Şirin hamama axardı (Şirin haxnam keçrniş Şirvanşahlar tikililerİndən olub, Xan sarayının yanındakı kiçik bağçanın yerində idi). Bununla əlaqədar olaraq, bir nəferi xatırlamamaq olmaz. Bu ada- mın köhnə bakılılar üçün qiymeti olduqca çoxdur. İçerişəhərlilərin su təminatı onun fədakarlığından asılı idi. Onu hamı Cümrii Ağamalı çağı- rardı. Həmin şəxs kiçikboylu, zirək, cəld hərəkətti, qarabuğdayı bir adamdı. Peşəsi yox idi. Arada gəzib dolaşardı. Ev-eşiyi, ailəsi yox idi. Hamı işini ona gördürer və əvəzində mükafat verərdi. Həyət süpürer, qanov təmizləyər, hacetxana quyusu açar, yaxın qonşular üçün bazara gedər, odun doğrayıb su daşıyardı, Xeyir-şərdə can-başta iştirak eder- di. Toylarda oynar, el mahnılan oxuyardı. Başınin ten ortasında kekili olardı. Cümrü Ağamalmm qiyməti onun xırda-xuruş işlərində deyildi. Bezən elə hallar olardı ki, Şirin ovdanın suyu kosilərdi. Bu zaman Cümrü Ağamah qollarını çinnəyib işə girişərdi. Fənər işığı ilə ovdamn içində bir taxça ağızı böyüklüyündə olan su yoluna girer, bİr neçə saat sonra Nağı kühulundan çıxardı. Beleliklə, o, su yolunu təmizləmiş olardı. Zəh- mətinin müqabilində Cümrü Ağamalı heç bir mükafat tələb etməzdi. O bu işi ancaq savab xatirinə gördüyünü söylərdi. Cütnrü Ağamalı öldükdən sonra heç kim onun işini bacarmadığmdan Şirin ovdanın su yolu tutulub bağlandı. Buna görə ona “Həzar peşə, kəm maya”, yeni “mayası yox, peşəsi çox” ləqəbi verilmişdi. * v * Bakının cenub torəfinde denize doğru uzanan iki burun vardır. Bunlardan birincisi Bayıl bumu, ikincisi Bibiheybət bumudur. Bakı- lılar onu Qırxqızlar adlandırardılar, Əfsanəyə görə, orada qtrx qız qeyb olmuşdur, onlar her zaman ağlayır, səsleri də guya eşidilməkdədir. Qayalar arasından sızılan damlalar da onların göz yaşlandır. Qırxqızlarbumxmdanbirqədərcənubateref Puta, Badamdar, Şağan- bağ, Alacıq deyilən yerlər gəlir. Bu yerlərtn daşlan məşhurdur. Bakı- nm alİ imarətlərinə sərf edilən ağ daş buradan gətirilir. Keçmiş zamanda hətta, araba yolu da olmadığmdan daşlan şehere dəvələrlə daşıyardı- lar. Qradan Bakının günbatan terəfıne döndükdə qarşıya bir uçumm çıxardı. Uçurumun adı Yasamaldır. Yasamalın arxasmda Korgöz, Şubanı dağlan, Güldər dərəsi var. Şeherin kenarında (hazırda şehərin içərisinde) Pirvenzeli deyilən çapılmış dikbir daş vardı. Vaxtilə qadmlar cümə günləri xoş bahar hava- larında ziyaret adı ilə oraya gezməye gedərdiler. Pirvənzolidə ciyər kababı bişirmək bir adət hatını almışdı. Pirvənzəlidən aşağı, şeherin qıraq hissəsinə Çenbərekend deyer- diler. Bir vaxtlar o, şəhəre yaxm bir kend imiş. Bakmm ətraf kəndlə- rindən bir parça çörekpulu qazanmaq meqsədile şəherə köçüb gələn yoxsutlar burada özlerinə yurd salıb yaşarmışlar. Deyilenlerə görə damazlıq saxladıqlan mal-qaranm peyinini çənbərə basıb qışda yan- dırmaq üçün qurutduqlanndan, her addımda belə çenbərslərə təsadüf edildiyindən kend Çenberekend adlandınlmışdır. Bakının ətrafında otuz sekkiz kend vardır. Bu kəndlerin hamısı əkinçilik, bağçılıq ve qoyunçuluqla rneşğul olardı. Hətta neft mədən- leri arasında yerleşen Balaxam, Sabunçu, Ramana və başqa kendlərde yaşayanlann əksəriyyətinin fehle sifətile medənlərdə işleməlerine (baxmayaraq, kendçilikden əl çəkməmişdiler. Bakı ətrafındakı kəndlə- rin bir qismində Azerbaycanm çox yerində olduğu kimi, bir çox pirlər, ocaqlar, ziyaretgahlar vardı. Bunlann çoxu terk olub dağılsa da, vaxtile onlarda böyük şənlik olardı. Hər pirin, ocağın bir “keraməti” var idi. Qomıdan xestələneni Maştağadakı Çıldaq pirinə, doğmayan arvad- lan Novxamdakı Ağ daş pirine, əl-ayağmı yel tutan xəsteni ise Qalaya (Pirvero) aparardılar. Pirlərdən başqa, Bakı kəndtərində bir çox abidələr vardı, Bunlar- dan Suraxanıdakı “Usta şeyindi”ni qeyd etmək olar. Suraxamdan Merdəkan bağlanna geden yolun iki tərəfiııdə bir- birindən əlli-altmış addım mesafədə qarşı-qarşıya daşdan tİkilmiş iki daxma vardı. Bunlardan biri indi də durur. Deyiləniərə görə Sınaxa- nıda bir benna varmış, O, bir gənci itler uzunu əli altında şəyird adı ilə işlədər və müstəqil işlaməsinə imkan verməzmiş. Her zaman şeyird öz ustasından bu barədə müsaidə istərdise də dargöz usta: “Səndə hele bənna olmağa ləyaqet yoxdur, mən səne ev tikmək ixtiyan verə bil- mərem”, - deyermiş. Bunuıı üstündə usta ilə şeyirdi arasında bir ixti- laf baş verir. Kəndin ağsaqqallan bu ixtilafı belə həll edirlər: hər biri bir günün ərzində eyni biçimdə bir ev tiksin. Əger şəyird ustasmdan geri qalmazsa, onun tikdiyi evdə ağsaqqallar bir nöqsan tapmazlarsa, onda şəyirdə bənnatıq haqqı verilsin. F. Axı.;nciov adına f Yarışa çıxan usta ilə şəyird - birisİ yolun sağında, digəri iso solun- da bir daxma tikirlər. Bu vasitə İlə özünə haqq qazandıran şəyirdİn tikdiyi daxma uzun zaman davam edib durduğu halda, dargöz ustanm tikdiyi daxma dağılıb gedir. Şoyirdtn tikdiyi daxma indi də dunır. Bine kəndindən Saray bağlartnın eteyinədok uzanan düzəngaha Təmennis deyərdilər. Keçmişdə orada taxıl əkerdilər. Təmənnislə Maş- tağa arastnda olan yer no səbəbdənsə Hacı Sadıq düzü adlamrdı. Oraya Bilgəh bağlarmdan yol var. Maştağa bağlarmın şəhərə tərof uzanan ətəklərinə Dərəqılınc adı verilir, Bir az bəridə Zabrat, Balaxanı, Sabun- çu, Bülbltlə, Xilə' ycrleşmişdir. Sabunçunun üst tərəfi Kirməkidir. Sabunçudan bir az aşağı Binə kondidir. Kirməki ilə Sabunçu arasında bir göl vardır ki, ona Şorgöl deyirlər. Oradan bolluca duz çıxarıhrdı. Bilocəri kəndi və Bınəqedi ise neft ycrləridir. Buzovnada, doniz kənarında bir sövmiye var, ona Əli ayağı deyir- lər, İrandan gəlmiş hiyləgər abidlərdən biri yay vaxtt qaya üstündə yatıbmış. Durnb gedondə o orada bir ayaq lopiri qazınışdır. Sonra ehali içorisinə girərok qosdən bele bir şayiə yaymışdrr ki, guya o, yatarkən yuxuda Həzrət Əlinin oradan keçdiyini görmüşdür. Ayılıb yanında bir ayaq izi gormüşdür ki, bu da guya Əlinin ayağının lopİridir. Belə söz- ləro inanan avam vo cahil əhali hemin ləpirin üstündə bir sövmiyə tikıb adını “Əli ayağı” qoymuşdur. Bakılılar bütütı Azerbaycan xalqı kİmi səxavotiİ, qonaqpərvər, üzü- gülər, bacanqlı, igid, çalıb-oxuınaq və oynamaq sevən, öz qonşulannın dərdino qalan, qəribləro hörmət edon, əlsiz-ayaqsızların dadına çatan, xeyirdə-şərdə bir-birinə kömək edən vo bir-birini scven adamlardır. Şoherin içində əhali çox olduğundan, onlar tədricen şəhərin bayı- rmda evlər və daha sonra məhellolər salmağabaşladılar. tçərişohərden bir qəder yuxan, indiki Təzəpir küçəsinde bir nəfər öziinə su quyusu qazdıqda, yer altmdan bir qebir çıxmışdı. Əhalinin avam vo mövhu- matçı hissəsi buna dini bir rang verib ziyarətgah adlandırmış və adını da Təzəpır qoymuşdu. Şeyx Əbusəİd adlı birisi onun yerinde tezlikle bir məscid tikərok dovrəsini hasarlamış və buranı pir adlandırmışdır. Mescidin ətrafında salınan cvlərin yerleşdiyİ məhelləyə son zamanlara qadər Təzəpir məhəlləsi dcyiltrdi. Bu məhəlloden yuxarı usta Hüseyn- qulu adlı kankan özü üçün bir quyu qazmışdır. Quyunun suyu şirin
Şamaxı ve Quba yollanndan və bütün yuxanda saydığımız məhəl- lələrdən aşağıda - bır meydançada o zauıan həftəbazarı olardı. Mallann çoxu Qubadan gətirildiyi üçün ona Quba meydam deyordilər. Bakıda, ümumiyyətlə peşəkarlar: benna, xarrat, dəmirçi, rengsaz, malakeş, daş- yonan, daşçıxaran, qırbasan, quyuqazıyan, nalbənd, qundaqsaz, bıçaqçı, başmaqçı, keçəçi, dabbaq, derzi, xəncərsaz, Xalçaçı, zərgər, papaqçı, saatsaz, minasaz, dəllək, boyaqçı vo başqa sənetkarlar çox olardı. Əhalinin bİr qismi kond tesemifatı - ekinçilik, bağçılıq, dəyırman- çılıq, atçılıq vo maldarlıqla, bir qismi də xırda ticaretle - çayçıhq, kababçılıq, qənnadıçılıq, halvaçılıq, çörokçilik, hamamçılıq, baqqallıq, bəzzazlıqla meşğul olardı. Bakıda iri ticarətlə məşğul olan düyüçülər, xuşgəbarçılar, ipekçilər, xalçaçılar, qend-çay alış-verişi edənler, qara neft satanlar da az deyildi. Onların bir çoxu Iranda alış-veriş edermiş, Novruz bayramı. Novruz bayramı Bakıda Qurban və Orucluq bayramlarmdan dəfelerle artıq bır tentənə ile keçirilərdi, Novxuzu bir ay əvəldən qarşılamaq Bakıda bir adət idi. Heftenin çərşenbə axşamı hər evin həyətində ve yaxud. darvazası ağzında tonqal qalanardı, arvadlar tonqala üzərlik töküb bu sözləri oxuyardılar: Üzərliksen, havasan, Cəmi dərde davasan. Hər yerdə sen yanarsan, Qada-bala apararsan... Bakıda gəmiçilik edən, donizde işloyen çox olardı. Elə buna görə də oğlu dənizdə olan bir ana, əri donizdə olan bir arvad və ya atasının soferdon qayıtmasını gözloyen bir uşaq yuxarıdakı sözloro bu mis- raları da olavo edordi:
Yüklə 0,89 Mb. Dostları ilə paylaş:
|