Arvad deyardi:
Haris qulaq asmayıb axtarar, uşaqlan tapar ve kəkillərindən yapı- şıb ortalığa çəkerdi, beybutu sıyırıb onları öldürmək istərdi. Uşaqlar ona yalvararaq oxuyardılar:
Haris, sən Tann bızi Qurana bağışla!
Öldiirmə bizı, xaliqi-sübhana bağışla!
Gəl eylə mürəxxes bizi, yol gözlər ananıız,
Çün nuri-düeynik bizi çox ister anamız,
Olsa xəbəri başə tökər küller anamız,
Çöllərdə dolamb olub dıvane, bağışla!
Avam camaat belə menzərəni görüb, təpəsinə vurar, ağlamağa başlardı.
Bu cür şobihlor kcçmişdo Bakıda çox olardı. Belo ki, bir gecə Əli Əkber şəbihi, o biri gecə Qasim şəbihi, sonra müxtəlif şəbihlər göstə- rərdiler. Məherrəmin onuncu günü elli, altmış nəfər adam ayinlərine qara paltar geyer, əllərinə yanar şam alıb mehəlle məscidlərine şami- qəribana gedərdilər.
Gəlmişik ey şİələr!
Şamİ-qərİbana biz.
Verməyə baş sağlığı,
Zeynobi-nalana biz.
Başqa mosciddon bunlara cavab oiaraq deyərdilər:
Xoş golmişsiniz, cy şami-qoribana gələnlər!
Bu tərəf təkrar cavab vererdi:
Qara geyib gəlmişik,
Şie salamun eleyk.
Əsğərə su gətmişik,
Şiə salamnn eleyk.
Bunlara:
Göz iisto gokiüz, şühoda nökor! tlcyu cavab vcrordilor. Bu söz- lori ucadan vo süıətlo söylordiior. Laınpalar sönordi, ara qarışıb moz- hob itordi. Çox adam qoşş edib yıxılar vo olduqca giilünc bir moıızoro yaranaıdı. (jünth"/loı iso ağköynoklilor bir torofdo toplaşardılar. Onla- nn qabağında tıiğ sollo vo bəzəkli Qasim otağı olardı. Mohollonin balaca qı/larma orob paltarları gcyindirib, saçlarını dağınıq lıala salar, Qasim otağma oiurdardılar. Qabaqlarına saman tökordilor. Qızlar samanı başlarına sovuraraq, başlarına vo döşlorino tlöyocləyordilor. Bir nofor do 30-35 yaşlannda Qasim otağının daınında ayaqüsto “möhtoşom” deyordi (ııtinacat çokordi). Bir alı bozor, yohoriııiıı üstiino qırmızı boyalı bir ağ salardılar. O, İmam Hüseynin Züleanah adlı atıdır. Yeno başqa bir atın iistüno birisi oturub oynino qolsuz ağ köynok geyordi. Köynok qırmızı lokoli olardı. Ilomin şoxsin dişino tutmağa bir xoncor vcror- dilor. Bir qüıncı da başınrn diametri iizro oyib, başına qoyardüar. Bu lıal camaata qılıncın başı yarıb içori kcçdiyini bildirortli. Haman adaııı başım qılıncın üstündon onımamo ilo vo ya qırmızı parça ilo clo bağ- lardı ki, qalan ycrlori camaata görünmosin vo qıhncın baş üzorindo oyil- diyini camaat duymasın. Honıin adam Əlinin qoz.ob oğlu Əbüllbz, yoni Iləzrot Abbas idi. Onun altmdakı al “Üqab" idi. Bunun morsiyosi vardı. Qaraköynəkli uşaqlar yığılıb tnorsiyo deyərdilor.
Bunlardan olavo, noş bozərdilor. Bczdon biradam müqovvası tikib içinə hoşom doldurardılar. Ayaqlarına uzunboğaz çokmo gcytliror- tlilor. Onu bir taxtanm iistüno u/adıb ılövrosino do ayağı bağlı ağ göyor- çinlor bağlardılar. Noşi vo göyerçinlori qırmızı rongo boyayardılar.
Birisini axşamdan bir ycrdə oturdub qurşaqdan yuxarı soyundurar. ondamını ova-ova dohşətli ınursiyolər oxuyardılar ki, omı lıoyocan- landırsmlar.
Morsiyoni oxuyaraq, onun sinəsiııo iki terəfdon çalım-çarpaz iki xoncor sancaıdılar. İkisini do arxasından, kiiroyinin aşağı qulunclarımn üstündon sancardılar. (,'iyniııtlon, döşündon, arxasından qıfıl, ağac, ox. lampa. güzgii vo bu kimi xırda-xunış da taxardılar. Bunlarla kifayot- lənmoyib çiynindən bir ağır zoncir do asardılar. Olinə do bir iti xoncor vcrordilor. Homin adam ağ köynoklilorin qabağma düşiib gcdordi.
Bu, vohşiliyin, cahilliyin. avamlığın on dohşoili monzorəloriııdoıı biri idı. Bu bodboxtloro baxırkon, çarizmin vo onuıı olaltıları olan vic- dansız ruhanilorin omokçi xalqı no kimi uçurumlu vo qorxulu yollara apardığı göz önündo canlanırdı.
4t
Ətinə ağac vo zəncir keçirən zavaliılarla bir sırada bir dəstə də zəncır vuran olardı. Onların oynində qara köynək olardı. Fəqət köy- nəyin kürək tərəfləri açıq olardı. Əllerində dostoli, küt xırda zencir topası olardt. Onlar zənciri sinəzən deyərək, uzun zaman kürəklərinə çırpardılar. Bir çoxlannın küreklerinin piyi çıxar, qanı tökülordi, Bəzen heç qan da çıxmazdı. Qapqara qaralardı. Bu ayin sinəzən ritmı altında müntəzəm ifa edilərdi.
Dini ayinlor əvvəlcə müxtəlif məscidlərin heyetlorində hazıılanar və sonra küçelərdə nümayiş ctdirilərdi. Saydığımız mehəlləlerin baş yaran, sinə vuranlar dəstəsi biri digərinə rast gələndə hər dəstə özünü qabağa salmağa çalışar, dəstelər toqquşardı. Əvvəl ağac davası başla- nardı. Hər “qehreman” çuxasını çıxarıb sol eline dolar ve sağ eline yekə çomaq alardı. Onların başında ikiüzlü qalm motal papaq olardı ki, ağac dəydikde kar elomosin. Əllərindəki çomaqlar da şümşad, palıd və zoğal ağaclarından olardı. Ağaclan bir-birinin tepəsinə vurmağa başlardılar, Necə deyərlər, ara qarışıb mozhob itərdi... “Nənem mənə kor dedı, hor yetəni vur dedi...”. Damlardan mohollə arvadları özge məhəltə camaatının baştna iri dümağzələr yağdırarddar. Y aralanan kim ıdi, yıxılan kim idi. Bezən dava o qodor qızğın olardı ki, hökumət tərə- findən bir rota soldat gələrdi. Əvvəl gülləni havaya atardılar ki, camaat qorxub qaçsın. Lakin ditı xadimləri camaatı qızışdırardılar. Onlar çokil- məzdilər. O zaman soldatlar Hacı Pirverdi məscidini gülləyə basardı- lar. HÖkumət “todbirilə” gönderilmiş qoşun gülle gücünə, qan bahasına aranı sakitləşdirər və hər kəsi öz məscİdİnə qaytarardı.
1885-ci ilin məhərrəm ayında bir şaxsçy-vaxseyçi dəstə vağzal- dan başlamış, Bayıl enişinə qeder bütün məsafənı tutmuşdu. Eşitdi- yİmə görə, qubematorun qızı eyvana çıxıb izdihamın böyuklüyünü görorok qorxmuşdu. Dəstə başçıları bu iş üçün öz cəzaiarım çəkmiş və o ildən sonra hökumət həmin işi şehər daxilində görmoyi qadağan etmiş və bunlarm şəhərdon kənarda keçİrilməsi üçüıı əmr vermişdi.
Dəstelerin hamısı çölə gedərdi. Orada əvvəl ağköyneklər xəncər vurardı, sonra ümumi şəbih başlanardı.
Dairə ip çekərdilər. Əhalİ ipdən çəkilmiş hasarın dövrəsindo tama- şaya dayanardı. Dairənin içində iki dəsto olardı. Bır cəbhədə “bəni Ümeyye”, yənı Yczidin qoşunu durardı. Qoşun qan rəngindo paltar geyər, ömər Səd üçün qayrılmış taxtın qabağmda yerləşərdiler. Ser- kərdəler səndol üstünde eyloşor, qoşun isə səf çəkib dayanardı. Yczi- din elemi (bayrağı) onlann başı üzərindo yellənərdi. O biri cobhə “bəni Haşim övladı”, yəni İmam Hüseyn ve 72 şühedadan ibarət idi. Mey- danda çadırlar qurular, onlarm içinde Üsera eyleşerdi. Meydanm orta- sından bu başdan o başa böyük xəndək qazılar, içərisi su ilə dolduru- lardı. O, Fərat çayının ovəzi idi. Ayin belo başlanardı:
Həzrət Zeynəb balaca Səkinənin əlındon tutub Hezrət Abbasın çadı- nnın qabağırıa aparar (qadın rollanm kişilər oynardı) və uşağın susuz- luqdan eziyyət çəkdiyini ona bildirərdi. Həzrət Abbas da qəzoblənıb su qabım çiyninə alar və çaya doğru gedərdİ. O biri tərəf çaydan su götürməyə mane olardı və müharibe başlanardı, Hezrət Abbas bunlarla tək müharibə edərdi. Hezrot Qasim xeber tutardı ki, əmisi Ferata su gətirmeyə getmişdir. Gəlib İınatn Hüscyndən izİn alıb müharibəyə gedərdi. Ozrəqi öldürəndə İmam Hüseyn bu monzəreye tamaşa edib görərdi ki, Qasim Əzrəqin kəmərinden yapışıb qaldınr və başının üstün- den ycro vurmağa hazırlaşır, bu zaman İmam Hüscyn deyərdi:
Yerə vur, çıxar düşmənin canmı,
A1 oğlan, Əli Əkborin qanmı.
Daha sonra əshabolər xəbər tutur ki, yoldaşları davadadırlar. Onlar da gecıkmoyib izin alar ve cebhoyə gedərdilər. Davada Həzrət Abbasın qolunu salardılar. 72 şühəda hamısı qınlardı. Nəhayət, İmam Hüseynə növbə çatardı. İmam bütün bodoni yaralı meydanda yıxılıb qalardı. Olduqca gülünc vəziyyot yaranardı. Cİnni Cofor “qoşunu” meydana girərdi. Qoşun kiçik uşaqlardan toşkil edilər və öyredilərdi. Uşaqlara kömürdən saqqal, bığ çokərdilər. Qədim ərob silahlan daşıyar və uşaq- lara paltarlan geyərdilər. Onlar gəlib İmam Hüseynin qarşısmda daya- nar və davaya girişmoyə izin istərdiler:
- Ya İmam Hüseyn, bizə izin ver bunlarla dava edək.
İmam Hüseyn izin verməzdi. Onlar kor-pcşman olub qayıdardılar. Düşmən cobhə İmam Hüseytıİ Öldürərdi. Xiymələri yandırar, sağ qalan- ları əsir edərdilər, Bununla qətt tamaşası qurtarardı. Bu oyunbazbq başqa dini ayinlər kimi camaatı cehalet gırdabına salıb boğmaq, soymaqi qəciaı sormaq üçün molialar və axundlar terefmdən qondanlmış uyrfnruijjy dan başqa bir şey dcyildi. Bn ayinlər no qadər qızğın v» dı, ruhanilər üçün bir o qədər qazanch olardı. ı*' r;-ml nal
Meherrem aymın 11, 12, 13-cü günlerinə imamın üçü deyərdiler. Bu günlər dövlətli evlerinde plov bişerdi. Fırıldaqçı axundlara, tacir və baqqallara iri məcməyilərlə imam ehsam göndorilərdi. Kimi halva- külçə, kimi şorbot göndərərdi.
Bu fınldaq ruhanilər tərəfındən elə meharetle qurulardı ki, yuxa- rıda göstərdiyimiz vəhşi dini ayinlerde, bılavasito bir nəfer de olsun dövlətli və molia iştirak etmezdi. Marsiyo dcyən kasıb, sine vuran kastb, zəncir vuran kasıb, baş yaran kasıb, vardan-yoxdan çıxan kasıb, ölən, yaralanan, şikəst olan, habsə alman da kasıb idi.
Qazan vo nimçəlerlə plovu, halvanı, külçələri həzmi-rabcdon keçi- ron iso dövlətlilər və mollalar idi. Aydm məsələdir ki, bu da rus çariz- minin müstəmləkə siyasətinə uyğun idi.
Bu cəhalət mərasimində do özünü “göstərənlər” olurdu. Meydan məhəllə qoçulannın idi. Burada da cinayət, oğurluq, baş kesmək, qan tökmək, arvada sataşmaq və ölüb-öldürmek geniş yer tuturdu.
Bclə məclislərin “qəhrəmanlarmdan” biri do Hacı Zorbəli oğlu qoçu Kəblə Abdulla idi. Məhəllədə her kes bır az ziroklik güstərsəydi və ya cavab qaytarsa idi, qoçu Kəble Abdulla dorhal onun haşını batırardı. Onun cinayetleri olduqcaçox idi. 1906-cı illerdə Hacı Yaqub oğlu Əlı adh birisi zirok vo gözüaçıq olduğundan siyasete və inqilabi məsololorə çox qarışardı. Buııdan xəber tutan Kəblə Abdulla çox çəkmədi ki, onu günün günorta çağı öldürtdürdü. Kəblə Abdulla çox analan oğulsuz, çox ailəni başsız qoymuşdu. 1875-ci ildo bu qatilin məhəlləsine Hacı və Ağakerim adlı iki qardaş koçür. Qnlar Kəblə Abdullanm işlərinə qanş- maz və ona qulaq asmazdtlar. Hacı ilə Ağakərimi Keblə Abdulla tezliklo öldürtdürdü, Bundan sonra onlarm anası ve kiçik qardaşı Mirağa oradan İçərişəharə köçdülər. Mirağa böyüyüb qossab dükanı açdı. Xeyli ömür sürəndən sonra nehayet, 1895-cı ildə, qardaşlarmın öliimündən 20 il sonra Mirağa da Keblo Abdulla tərəFındən vehşicesine öldürüldü. Azğın cinayetkarm məqsədi bu ıdi ki, o nesildən bir nişanə qalmasın,
Tekce Bakı şohəri deyil, Bakınm ətraf kəndlərində də vəziyyət bun- dan daha dəhşətli idi. Camaatın halına yananlarm, onun dərdinə çarə axtaranların nəsli kesilir, izi itirilirdi. Hökumot yuxanda admı çəkdi- yim canilərin, qatillərin, avantüristlorin, rüşvətxorların yaramaz əməl- lərinə göz yumurdu. Onlann pozucu, təxribatçı vəhşi hərəkətləri ilo yoxsulların, əməkçilerin voziyyəti gündən-günə daha da ağırlaşır, yurd- lan tar-mar edilir, özləri qınlıb məhv olur, ölkə xarabazara çevrilirdi.
1885-ci ilde Suraxanı kendine ilk dəfe gelmiş olsaydınıZı yəqİn ki, kənde qar yağdığını zənn edərdiniz, çiinki kendin yaxınlığında olan qazll torpaqlaruı alovunda yandırılan daş karxanasımn xırda tozlan Suraxanını ohəng yuvasına çevirmişdi, Bu sobəbdon kəndlilər evlərinin içini, bayı- rını, sokilorini, damlannı, bacalarmı, hasarlannı və bütün gözə görünən yerlərini ağardardılar. Belə ki, kənd qar kimi uzaqdan ağarardı. Əhong karxanasınm qazlı torpaqlardan çıxan alovu qəribə bir mənzərə yaradırdı.
Suraxanı camaatmın əl-qolunu bağlayan, onıuı müqəddəratmı “həll” edən canİ və qatillərin hər birinin bele bir karxanası var idi. Bu karxana qazanc mənbeyi olduğu kimi, hem de en müdhiş cinayetleri de yuvası idi.
Suraxanı əməkçilərinə qan udduran “qəhrəmanl ardan” bıri do Əlı- bəndə oğlu Vəhşi olmuşdur. Əlibendənin gencliyindən səneti kendde ohəng yandınb, ulağa yükləmək və gətirib şəhərdə satmaq idi, Onun 4 oğlu var idi. Uşaqlar da böyüyüb ataları kimi əhəng karxanası açmış, at-araba almış, şəhər tikintilərinə podratla əhəng satmağa başlamışdılar.
Suraxanıda bir ad iki adamda ola bilməzdi. Əgər olsaydı dərhal onlardan birini öldürərdilər. İş o yerə yetişmişdi ki, bır-birindən ad götürmək üstündə kendde böyük ədavet töreyerdi. Suraxamda əcaib- qeraıb adlara rast gelmek olardı: Əfİ, Əlibendə, Oruc, Namaz, Əhya, Savalatı, Meydan, Şüşe, Gilabzan, Vehşİ, Qaraçı, Gülle ve i.a.
Əlibende oğlunun adım əvvəlcə Qaraçı qoymuşdu. Lakin kendde Qaraçı adında bir başqa oğlan olduğu üçün atası oğlunun admı dəyişib Vehşi qoyur. Tesadüfən ele olur ki, Vehşi ile Qaraçı kenddə boyiiyüb nəhayət dərəcədə dost olurlar. Onlar hələ uşaqlıqdan öz “meharət- lərini”, o zamankı torbiyonin səmorosini göstərməyə başlayırlar. Əha- linin mal-qarasını oğurlayaraq şəhərdə satardılar. Əlibəndənin qorxu- sundan onlara bir kəs söz deyə bilməzdt. Nəhayət, Qaraçmı kəndde adaxlayıriar. Suraxanıda, ümumıyyətle, Azərbaycanda evlənmok adet- lerinde bele bir deb var tdi ki, adaxlı oğlan axşamlar qızı görmək üçün adaxlıbazlığa gcdor, onunla söhbət eder, görüşer, yaylıq, şİmi, qoğal verər və qayıdardı. Əgər oğlan görüşo golmosoydİ deyərdilər ki, oğlan qızı sevmir. Qaraçı Vəhşı ilə dost olduğu üçün adaxlıbazllğa gedən zaman Vehşini də özü ilə göz-qulaq olmağa aparardı. Qaraçının adax- lısı çox gözol idi. Bunu Vəhşi görür və qıza vunılur. Harada isə qıza əl atır... Qaraçı toy edir, məsələni anlayır və qıza deyir ki, sen menə düzünü de, mən səni atan evinə göndərmorəm ve işin üstünü açmaram. Ancaq bilim ki, bu iş kimin işidir.
Qız Vəhşinin adını verir. Qaraçı “qoçaq” da heç bİr şey bilmir və heç bir şey olmamış kimi Vəhşi ilə ovvolkmdən daha yaxm dost olur. Qadın doğur. Qaraçı: “Uşaq məndən deyil. Onu tələf etmək lazımdır”, - deya düşiinür. Gecə uşağın ağzına balış basıb boğur. Sohər qaraqış- qırıq salır ki, gecə uşaq anasımn altmda qalıb boğulmuşdur. Günlərin birində Qaraçı Vəhşiyo deyir ki, kontordan qaş-daş oğurlamışam və “Usta-şəyirddən” aşağıdakı kühulda basdırmışam. Heç kəsə demo, gedib çıxaraq vo bölüşək.
Daim yalançı tamahkarı aldadar. Gecəyarısı Qaraçı ilo Vəhşi kənd- dən qırağa çıxıb teyin olunmuş yerə gedirlor, Qaraçı Vəhşini qabağa salır və deyir ki, gir içəri, men do dalınca gəlirəm. Vəhşi içəri girdikdə Qaraçı xencəri dəstesinedək Vəhşinin kürəyinə sancır. Vəhşi ölür. Belelikle, Qaraçı səs-semirsiz qayıdaraq, yatağına girib yatır, Səherisi kəndə ses düşür ki, Əlibondənin oğlu Vəhşi yoxa çıxmışdır. Qaraçım çağırıb soruşurlar. Qaraçı İsə deyir:
- Axşamdan bəri yanımda İdİ, məno dcdi ki, bu gün eve tez gcdəcəyəm.
Qaraçı ilə birlikdə Vəhşinin adamlan onu üç gün axtarırlar. Ayrı kəndlərə adam göndərirler. Bir çoban gəlib yerini xəber verir. Gcdib hərİfin meyitİni tapıb gotirirlər. Qaraçı meyitin üstünde ağlaya-ağlaya: “Qorxma qardaşım, sənin qanını yerde qoymaram”, - deyərək başına- gözünə vurub canfəşanhq edir. Əlibənde ne qədor axtarırsa, qanlısını tapa bilmir. Əlibəndenin kime gümanı gəlirso, əhəng yandırmaq beha- nosilə gece yarıdan keçmiş, onu boğub kürəsində yandırardı. Çoxu- sunu evde boğardılar. Suraxam kəndi xaraba qalır. Camaat arasına qan- lılıq düşür. Əlibondə oğlunun üstündə 117 nəfər adam yandırmış və boğdunnuşdu. Əübəndənin qalan 3 oğlu özündən daha vehşi və cəDad idi. Bütün Suraxanı və Sabunçunun buruqlannm qarovulu onlarm əlindo idi. Onlarda pul hədsiz idi. Qorodovoydan pristavadək her gecə onlarda qonaq idi. Kimi Öldürmok istəsəydiler, qabaqca pul verib hor bir tədbiri görərdilər. Odur ki, təqsirsiz, yiyesiz yoxsul camaatın da qanı batardı.
Əltbəndənin oğlanlan “rəhmetlik” Vəhşidon geri qalmazdılar. Onun ortancıl oğlu Şıxmın sənəti oğurluq, qumarbazlıq, arvadbazlıq, sərxoşluq idi. O, gündə bir fahişo ilə oturub durardı. Əmr edib çalan- oxuyan gətirdər, aşnasmı roqs etdirərdi. Yüzlüklərİ cırar, fahişəsınin başma fırlandırıb oda atar, yandırardı. Bİr dəfə o, təzə bir tapança alır və onu sınaqdan çıxarmaq üçün Suraxanıya gedərkən, yolda kasıb bir kandliyə çatar-çatmaz tapança ilo zavallıya İkİ gülle vurur. Beləlikle, “bu alicənab” tapançasını yoxlayardı.
Sonralar, haradansa Qaraçının cinayotinin üstü açılmağa başlayır. Qaraçı bunu duyur, gecəyan külfeti ilə Xorasana qaçır, Oradan mek- tub vasitəsilə bütün əhvalatı olduğu kimi Əlibəndoye bildirir. Əliben- dənin iki-üç dəfə ürəyi gedir. Digər terefdən, qanlısmt əlindən burax- dığı üçün halı daha da pisləşir, Tez bir zamanda qocalıb Ölür. Qnun meyitini yaxın qohumlart camaatdan qorxub qəbiristanda deyil, öz həyətinde basdınr və qobırinİn üstündə bir alabaş köpok bağlayır ki, meyitı apanb yandırmasınlar.
Əlibəndə ve onun kimilormın axırı belə olardı. Bakmtn o biri kondlərində də vəziyyet belə idi.
Zabrat kəndində 1901-ci ildə Hümmət ve Qasım adlı iki qonşu kəndh yaşayırdı. Onlar şirin su quyulanndan su çəkib, yaxınlıqda olan neft mədənlərinə daşıyardılar, Yavaş-yavaş dövlotlonib bütün məde- nin su təchizatını və alverini öz əllərine alırlar. Hümmot Mekkeyə ziya- rəto gedir. Qasım onun müştərilorini öz əlinə alıb ticarəti genişləndirir və təsərrüfatını böyüdür. Həmin sərmayodən bir motorlu un dəyirmanı tikdirir. Məkkədon qayıdan Hacı Hümmət övzayı (vəziyyəti) belə gör- dükde həyasızlığa başlayır. FeqetQasım ona baş qoşmaq istəmir ve Hümmətə su alverinə şerik olmağı teklif edir. Bir qədər alver edİrlər. Bu dəfə Qasım ziyarete gedir. İndi ise Hacı Hümmət onun bütün təsər- rüfatım öz adtna keçirir. Hacı Qasım qayıdanda ona heç bir hesab vcrmir. Fəqət Hacı Qasım yenə baş qoşmayıb, bu ışe soyuq baxır. Motorlu dəyinnanın birini də artırır. Bunu gorən Hacı Hümmet paxıllığa baş- layıb dəyiımanları mənimsəmek isteyir. Aralarmda çekişmə başlanır. Hacı Hümmət Hacı Qasımm oğlunu öldürtdürür. Sonra Hacı Qasım onun böyük oğlunu öldürtdürür, Beləliklə, iki deste bir-birini təlof etməyo başlayır. Biri öz təsərrüfatım düzəldirsə, o biri xaraba qoyurdu, Beləliklə, hor iki terefden ölən ölür, Sibiro göndərilen gönderilir. Bu suretlə bu iki nofer kendİ xaraba qoyur. Bir neçə ildən sonra Hacı Hümmət və Hacı Qasımın sayesində Zabrat kondi bayquş yuvasma döndü. Kəndin küçelerində tapançalı adamlardan başqa bir insan gör- mək olmazdı. Adamlar hemişe qorxardılar ki, bu saat onlar atışacaq ve arada yoldan kcçən taqsırsız adamlara gülle dəyəcək.
1900-cü ildə Maştağa kendində camaat üç hissəyə aynlmışdı: “Seyidlər məholləsi”, “Xonxar məhelləsi”, “Keçəller mahəlləsi”.
Maştağanın bağı-bağatı başqa kəndləre göre bir qodor abad idi. Şəhərə yaxın olduğundan, bağçılar Maştağa bağlarma çox köçərdilər. Maştağanın beherxırlarının çoxluğundan onların məhsulu bağa köçən- lere çatmırdı.
Maştağada, Naxır bulağının üstiində Buzovnaya gedən bir yol vardı, Ona Bond üstü deyərdilər. Axşamçağı bütün bəhərxırlar oraya cəm olardılar. Həmin yer bulvar şəklini almışdı.
Kasıb kəndlilər ulaqlarım əlvan bəzokli çulla çullayıb Bend üstə gələrdi və behərxırlann uşaqlarından pul alıb növbe ilə ulaq üstündo gəzdirərdilər. Maştağanm qoribə mənzəresi vardı. Kendin girəcoyində bir meydan vardı, ona Naxtr bulağı deyerdilər. Bulağın dovrosi vo kən- din küçələri başdan-başa kustar ve alverçi - bəzzaz, baqqal, tərəvəz, əllaf, qəssab, çayçı, kababçı, boyaqxana, erəbəbond, dərzi, papaqçı, başmaqçı, dəmirçi dükanları idi. Kend bir şohor şəklini almışdı. Buraya işsizler toplaşar, bir məhollo adamı o biri məhəllə adamını olo salar, istehzaya qoyar vo bu da narazılığa səbəb olardı, Narazılıq artar ve əda- vete çevrilerdi. Məhəllənin başçıları: Seyidlərdən Mir Abtalıb, Xon- xardan Əbdülozim, Keçəllər məhəlləsindən Mürsol bir-birile toqquş- mağa başlardı. Onlann hamısından güclü Xonxar məhellesinin başçısı Əbdüləzim idi. Əbdüləzimin iki qaniçon oğlu vardı. Böyüyü Ağada- daş, kiçİyi ağzıəyri Əziz idi. Bu üç nəfər kənd ehalisintn başına olma- zın oyunlar açardı. Onlarm şəher yolu üstünde bir evi vardı. Evdə hər səhər qoyun kosilor, səher kabab, günorta da bozbaş qonaqlığı olardı. Evdə çalmaq, oxumaq, gecələr qumarbazlıq bir qayda halını alımşdı. Qonaqlıqlarda kənd pristavınm yeri daimi idi. Qonaqhğın xərci kənd- lilərin kürəyinden çıxardı. Bağlarda, bostanlarda yetişdirdiyi mehsulu şəhərə satmağa aparan kəndlilər əvəlcə Əbdülezımin qapısında daya- mb ona “bığyağı” verməli idilər. Birinin yadından çıxıb vermeseydi, Əbdüləzim adam göndərib homin şəxsin bağ-bostanını kor qoydurardı. Bir kəndlinin bostanmm yaxşı məhsul verdiyini bilseydi, o bostanın sahibini yanına çağırıb deyərdı:
- Sənin bostamna şərikem, nə satsan yarısı sonin, yarısı menim.
Kəndlilor no divana, ne mollaya, nə ağsaqqal yanma gedə bilməzdi. Getsəydi də sözünə baxmazdılar, Kəndli əgər Əbdüləzİmin tokliflo- rinə razı olmasaydı, şəhor yolunda Əbdülezimin adamları onun başının üstünü alardılar. Qovununu, qarpızını arabadan yerə töküb doğrardılar. O, çox yan-bu yan etsəydİ, özünü də öldürərdilor. Ya bir kəndlinin köhlən atı olsaydı və Əbdüləzimin xoşuna gelsəydi, yüklü arabanı saxlatdırardı, Atı açıb, bclinə yəhər qoyar, minib çapardı. Yazıq kəndli başma vurub bİr az ağladıqdan sonra yüklü arabanı Naxır bulağıntn üstünə çəkib, məhsulu deyər-dəyməzino satar, özü boş arabasını çəkə- çəke evinə aparardı. Bədbext kəndlinin bağda mehsulu elden gedər, çürüyər, onu şəhərə daşımaq lazım gələrdisə de mümkün olmazdı. Onun qohumu, qardaşı yığılar, təvəqqe və vasitə ilə öz atlannı dübarə satın alardılar. Kendlilər oğul evləndirəndə, qız köçürendə, gərək Əbdüləzimin eli ilə iş görərdilər. Ona bir tulapayı çatmasaydı, işler düzəlməzdi. Maştağada belə işlər üstünde Əbdüləzim çox nahaq qan- lar tökmüşdü. Maştağa əhalisı bu üç dəstənin elindən göz aça bil- mezdi. Bir məhəlledən o bİri məhəlloyə qorxu ilo keçərdi.
1906-cı ildə "Nicat” Maarif Cəmiyyəti Maştağa kəndində qiraet- xana açmaq istoyirdi. Əvvəlce komissiya seçilmişdi. Men də o komis- siyaya daxil idim. Biz gedib Maştağa kendində Naxır bulağının üstündə Dövlət oğlu Əhmədin mülkündə bir otaq tutduq. O, çox maarifpərvər olduğundan bizə dedi:
Siz gedin, İki gündən sonra gelərsinİz, lazımi şeyler gətirərsiniz. Mən də siz gelənə qədər kəndin ağsaqqalları ilə danışıb camaatı hazır- laram, birlikdə açılış ederik.
Biz də gedib vaxtında kendə qayıtdıq. Qəzet və lazımi kitablar, stolun üstünə salmaq üçün yaxşı mahud gətirdik kİ, indi qiraətxanam açacağıq. Nə qədər gözlədiksə, gələn obnadı. Əhmode dedik ki, bəs hanı, sizin adamlardan heç gelən olmadı? Uzun-uzadı damşıqdan sonra haşa düşdük ki, gərək Ağa Mir Qəninin bığının altından keçək. Onun iştirakı olmasa, bu qiraətxananı bİz aça bilməyəceyik. Çaremiz kəsildi, gedib bir kellə qənd, bir girvenko çay alıb Ağa Mir Qəninin qulluğuna apardıq. Çox yaivanşdan sonra bize dedi ki, gələrem, bu şertlə ki, Əbdüləzim de gelsin. Gedib Əbdüləzİmə də çox yalvarandan sonra, o, dalınca bir dostə şişpapaqhlarla bir yerde qiraətxanaya geldi. Əbdül- əzim öz adamlarmdan bırini gönderdı ki, gedib Ağa Mir Qenini çağır- sm. tki saatdan sonra Ağa Mir Qeni gəlib çıxdı. Qiraotxananı açdıq. Şad xürrəm geri qayıtdıq və əmin olduq ki, kənd camaatı gelib qiraet- xanada maariflənecək. İki gündən sonra Əhməd bizə rast geldikde qiraətxanamn hahnı xebər aldıq. Əhməd cavabmda dedi:
Evinizi Allah yıxsm, məni siz xataya saldmız. Molla olan yerde iş görmək olar? Kənddə qanşıqhq düşüb.
Nə üçün, nədən ötrü?
Kəndin camaatı mehollə mollası Ağa Mir Qənidən xəber almış- dır ki, şərietlə qiraətxanaya gedib, o qəzetləri oxuya bilerik, ya oxuya bilmərik? Cavabında molla demişdir ki, “qəzet oxumağın yerinə qeza namazını qılın, qiraət öyrənin, şəriətlə biz müselmanlar Qurandan başqa bir şey oxumamalıyıq. Müsəlman olan şexs heç bir başqa əcnəbi yazı-pozu ilə tanış oimanıalıdır. Əgər oiarsa, o kafirdir”.
O biri məhəllələrdə isə mollalarm təşviqi ılə deyirlar ki, nə üçün qiraətxana bizİm məhəllədə açilmamışdır? Kəndə ikİtirəlik düşmüş- dür, Eşitdiyimizə göre istəyirmişlər ki, gelib bir-birinin acığına o binanı yandırsınlar. Bu tehər qaniçənlərlə beyəm bir iş görmək olar?
Qiraətxana tezliklə bağlandı.
Bakı bağlarmda iş o meqama çatmışdı ki, axşam saat səkkizdən sotıra qapılar bağlanar və qorxudan bir kimsə bayıra çıxa bilməzdi. Şəherdən bağa köçen ehalidən biri qonaqliq eləseydi ve oranm qoçulanm çağir- masaydı, onun ya öziine, yaxud da arvad-uşağma sataşardıİar.
Şüvəlanda Bənd üstündə hər qoçunun bir qəssab dükanı vardı. Qalalı Hacıbala və Ağagülün dükanları orada idi. Hacıbalanın dükanı- mn qabağmdan keçib Ağagülden ət alan adamm işi yaman olardı. Hacı- balanm destosindən birisi onun qabağını kesib ağzma gələni deyərdi:
Nöşün nıenim dükammtn qabağmdan keçib eti özgədən alırsan? Məni bəyənmirsən? Btı sözleri cürbecür alçaq hərəkətlər və tehqi- ramiz sözler teqib edərdi.
Bir dafe mən şəhərdən bağa gedirdim. Suraxanıda maşmdan (kukuş- kadan) düşüb faytona minənde bir kəndli mənə yoldaş oldu. Faytonda gede-gede o, mənə aşağıdakı əhvalatı nağıl etdi:
Menim dalımca çoxdandır Hacıbala adam salıb ki, moni vursunlar.
Mən soruşdum:
O yenə sözə başladı:
O nahaq yere məni soyüb biabır edirdi. Mən ona dedim ki, ayıb- dır, adam söyüş söyməz, vessalam. Mənim təqsirim bu olmuşdur. Mən inanmadım ki, belə xırda şey üstünde ölüb-öldürmək olsun. Yol tızunu mən ona nəsihet verdim. Merdəkana çatdıqda bir nəfər oğlan bizə əl eledi, Faytonçu faytonu saxladı. O, yaxmlaşıb yol yoldaşıma dedi ki, qabağa getme. Bənd üstündo Hacıbalanın adamı dayanıb, səni vuracaq.
Yoldaşım cavabında ona dedi:
Mən yolumdan qayı tmayacağam, onlar məne heç ne ede bil- məzlər,
Sonra üzünü mənə tutub dcdi:
Xalaoğlu sən düş, mənim oduma sən də yanarsan, men tək gedə- cəyəm. Mən nə qədər yalvardımsa, sözümə qulaqasmadı. Məni düşürt- dü, özü tek getdi. Mən də qoıxudan bir özgə faytona minib getdim. O fayton menim qabağımca gedirdi. Mənim üreyim döyünürdü ki, indi güllə atdacaq ve bedbəxti vuracaqlar. Bənd üstə Hacıbala bağının yanmda bir meydança vardı. Oradan daş çıxanlardı. Burada bir hamam vardı. Fayton ora çatmamış bir gülle açıldı. Bədbəxti vurdular. Monim faytonum ora çatcaq saxlatdırdım, baxıb gördüm ki, bədbəxt yıxılıb can verir. Meydanda bir nəfər adam qalmamışdı. Hamı qaçmışdı. Görən- ləri şahid çəkəcəkdilər. Əgor bir nefər adam vuranı hökumətə desəydi, sabahısı ikinci güJJəni də ona vurarddar, bir gün bir gecə o bədbəxtin meyiti hemin mcydançada qaldı.
O vaxt Bakıda neft firmalan vardı. Hər fınnamn özünə göre moden- ləri vardı. “Nobel”, “Rotşild”, “Zubalov” və başqaları. Azerbaycan əməkçilərinin qanmı soran, Azərbaycan xalqınm dövlətini Avropa banklanna axıdan neft dəllallarının mədənlərinin qaravulunu Sabunçu qoçulan çəkərdilər. O qoçular da buruqlarda dağtstanlıdan, iranlıdan qarovulçular qoyardılar. Firmaların qarovulu nə üçün qoçulara tap- şırılardı? Çünki hamı qoçulardan qorxurdu.
Lotulardan birisi oğurluq etmək istədıkdə o saat mədənin qaro- vujçusunu gözünün qabağına gətirer və qorxusundan o mədənə oğur- luğa getmozdi. l^akin mədənçİlər xuda oğrudan qurtarıb, böyük oğruya düçar olardılar. Hər mədənin yanmda hemin qoçunun bir böyük neft dükanı vardı, Gündüz dükanın qabağmdakı neft çonləri bomboş olardı. Gecə ise o çenlər ağızbaağız neftlə dolardı. Bəs necə olardı ki, o çən- lər dolardı? O çonin yanlarından neft boruları çekilmişdi. Gecə o borulardan birini dcşib nefti öz çənlərine axıdardılar. Çen dolduqdan sonra borunun deyişiyini tutar, üstünü torpaqlardılar. Qəflətən kontor işçilərindən və ya fehlələrden birisi oğurluğun üstünə çıxsa idi, o adamı gecə öldürüb neft çalalarma tullardılar. Onlara ne polis, nə hökumetbir söz deyə bilməzdi. Heç kəs de qorxusundan danışa bilmezdi, çünki qarovulçular polislə əlbir idilər. Əger işi ağartsaydılar və qarovul sahibi (qoçu) tutulsaydı, bütün mədən yandırılardı, çünki mədənlərdə xozeyin bir firma sahibi deyildi. Meden və neft işlerində dərəbeylik hökm sürərdi. Bakı qoçularmın arxasında Bakı kapitalistləri durmuşdular. Qoçulardan birini hökumət həbsə alsaydı, Bakı dövlətlilərindən birisi onun üçün çalışıb qazamatdan qurtarardı.
Əslində bu vəhşilərin həyatı qazamatda da pis keçmirdi. Çalmaq, oxumaq, oynamaq, yemek, içmək onlann peşəsi İdİ. Tanış-bilişlərdən kimin gücü nəyə çatsaydı, aparıb o qoçunun konlünü alardı. Qazamata o qədər kəlleqənd, sini-sini plov, papiros gÖndərilotdi ki, yeyib-içmekle və işletməklə qurtarmazdt, Qazamat qulluqçulan onlardan qorxub adam- lannı içəri sorbəst buraxardılar.
Dustaqxanaya oxuyan ve çalan da aparardılar. Qazamat qulluqçu- lannın da qarrn fısincan, turşu-qovurma və toyuqplov ilo yağlanardı. Qazamata düşmək belo adamlar üçün şan-şövkot olmuşdu. Dost-aşna- lardan biri onun görüşünə gelməsəydi, ona bir düşbərədən ya bir qutab- dan bİşirtdirib gətirməsəydi, həmin qoçu qazamatdan çıxdıqdan sonra o adamla görüşdükdə:
Sənin üçün eyib deyİl, mənim göriişümə niyə gelmedin? - söz- lərilə hədeləyər ve onu tezliklə cəzasına çatdırardı.
Bele adamlar qazamat qapısindan bayıra çıxanda qoyun qurbanı kəser, onu faytona mindİrib təntəno və dobdobo ilə, zuma ve balabanla evə gətİrərdilər. Ikinci qurbanı da evde kəserdiler.
Adam öldürüb qazamata düşmək lap moda halını almışdı. Hor lotu belino bir tapança bağlar, başına bir şişpapaq qoyar, birisi ilo sözü çəp goləndə dərhal tapançalar belden çekilib işləyerdi. Kimin gülləsi qabaq dəydi, dəydi. Ölənin qayğısına qalmazdılar, vuranı tərif edərdilər:
Pah atonnan ade, ne igid adamdır, tapançanı belindən çıxarması ilə herıfl yero sərməyi bir oldu, Zahm oğlmrnn əfl e)e bil maşındır.
Bir başqası bu “igid” haqqmda belə deyərdi:
Adə! O filankesin bacısı oğludur da... dayısı da... dayısı da igid adamdı... Mesəl var, deyərlər, yaxşı igıd dayısına oxşar, yaxşı cava- nezen xalasına.
Keçmişdə Bakıda bir qalabəyi Qasım bey vardı. Bu adam özü mülkedardı. Həm də böyük tacir və sözüöten adam idi. Bir dəfə oruc- Iuq zamam bu cənab öz divanxanasınm qabağında stul qoyub oturub- muş və camaatı taınaşa edırmiş. O vaxtdan yeni yetişmiş cavanlarından iki nəfərinin ayaqlannda dikdaban başmaq, qıçlarında xaçmazı şalvar, əyinlərində döşü düymeli hiro qədəyinden don, üstdən baftalı çuxa, başlannda yanakı qazamatı papaq, barmaqlannda ftndıqça xına (manikür kimi), əllərində üç arşın uzunluğunda bir yüsür təsbeh, iki cavan bir təsbchi çevirə-çeviro ctinasız bazarbaşı yuxarı gedirlormiş. Səkilər dar olduğu üçün onlar camaatm gediş-gəlişine bir qedər mane olurmuşlar. Bu hadisə Qasımbəyin nəzorini cəlb edir. Yasavulunu göndərib, cavan- ların hər ikisini öz hüzuruna çağırtdırır. Onlan başdan-ayağa gözucu süzdükdən sonra birisini tanıyıb soruşur:
Bu gənc atasımn adını deməyib, dayısımn adını deyir:
Gülü o zamanın məşhur qoçulanndan idi. Bu iş Qasım bəyin acı- ğına gəlir. O, ayağa qalxaraq:
Adə, köpək oğlu, mən sonden atanın adını soruşuram, sen məno dayınm adım deyirson? Man sonin dayından qorxacağam, ade! Sən Dildilinin oğlu deyilsən? Atamn adını niyə demirsən? İndi ki sən Gülü- nün bacısı oğlusan, mon də sene tənbeh edəcəyom, - deyİb ona yağlı bir şillə ilişdirir. Yasavuluna əmr edir ki, aparıb onu damlasın.
Qalabəyi şilləni elə bork vurur ki, yazıq uşağın qulağı sillənin zərbinden bir hoftə batır.
İçorişehərde Prator adlı bir pristav vardı. Onun aylıq maaşı 80 manat ancaq olardı. O, indiki Çkalov küçəsinin1 yuxarısında, keçmiş “İttihad” məktəbilə yanaşı, dörd mərtəbəli bir cv tikdirmişdi. Mehım- dur ki, bu cv ayda 80 manatın işi dcyildi. Bu, bir-birini qıran bədbəxt camaatm qanmın batınnası pulları idi. O zaman kim çox pul vcrsəydi, cinayəti nə qədər dəhşetli olursa olsun, onun işi yeriyərdi. Pulu olma- yanın haqq sözü nahaq olar və qanı batardı. Zavallınm çaresi kəsilər, axırda “mollalar, axund və üləmalar Allah bəndəsidirlər, bəikə onlar- dan bir çarə oldu” - dcyə ülema yanına gedordi ki, dərdini desin. Ancaq çox təəssüf ki, avam camaat bu vicdansızlardan ən alçaq hərokətler, on vəhşi münasibot, ən nalayiq sözlər cşidərdilər.
O zamatı bu müftəxorların işi, peşəsi olmazdı. Məhəllənin goze görünen adamlan obalı-qebalı, ağzıdualı qəcaları gündə biryerə yığı- lıb qiraət oxuyub, “moğzubi” deyib, həmd-suro düzeldib şəkki səhv öyrənərdilor. Derdini demek üçün buraya gəlon əlsiz-ayaqsız və yoxsulları olə salıb onlara gülerdilər vo onlara belə deyərdilər:
A kişi, sebir eylə, üsuli-din bilirsən? Bilmirsən gərek öyrənəsen. Gərək qıraət öyrənəsen. Sebir eylə! Allah sobir eləyənləri dost tutar. Allahın bır adı səbir idi, Kərbəlada seyyidi-şübbodamn başma nəlar gətinnədilər?
Bundan sonra o boşboğazlığa başlar, Kərbəla yanğısından danış- mağa, yalan quraşdırmağa qədəm qoyardı. Moclis yasxanaya çevri- lərdi. Bu kişi do üroyı odlu olduğundan başına doyər vo ağlar, nıəyus və məhzıın, əii qoltuğunda cvino qayıdardı.
Hor ycrdon əIİ üzülən bu avam, kimsesiz adamlar, varlılardan kömək umaraq, onların qapısma gcdordiler. Cahıllar çayçı dükanlarına yığılan kimi, varlılann da yığıncağı otaqlarda olardı. Buraya yığılan yekebaş, küt ve xudpesend, boynuyoğunlar vaxtlarmı yemek-içməklə, hiylə və fınldaq işlətməklə, yalan danışmaqla, ikiüzlülük etməklə, nağıl danış- maqla kcçirordilər. İran lotularından birisi başmda müvləvi emmamə, əbanın qollarını geyib, qabağına da bir “Hüseyn-Kürd” kitabı qoyub nağıl danışar, camaat da diqqətlə qulaq asardı. Nağddan sonra boş va mənasız mübahisə və höcetlər başlardı, Nağılçıya sual verərdiler:
Mirzo, osli var ki...a. Hüseyn kürd komorbostə idi?
Beli, bəli! Həzrot Əli onun belinə qılınc bağlamışdı. Onun arxası yerə dəyməzdi.
Nece yoni qılmc bağlamışdır? Bunu mon başa düşmürəm, kemərbəste ne olan şeydir?
Ay kİşi, onlara el aparma.
-Nece el aparma?! Bilmək gunahdır? Bümok istoyİTəm də. - Sənin tarixden xəbərin yoxdur.
Əgor tarixi bilirsen cavab ver. Dəvonin ayağımn altında yumurta qalsa, sınar, ya sınmaz?
Mən qanmıram tarix nedir? Dəvənin ayağınm altı nodir? Heç başa düşo bilmirəm ki, siz ne danışırsınız.
A balam, Rüstəm-Zala ne sözün var! Oğlunu öldürdü, vətən yolunda kəmerbəstə olmasaydı, öldümıezdi ki.
Meydan qızışardı. Herenin boş başından boş və axmaq bir müha- kimə çıxardı. Ağız deyeni qulaq eşitməzdi. Axırda biri ayağa qalxib bağırardı:
Atam! Höcet nə üçün? Bu saat bir adam göndərək axunddan bu məseləni Öyrənib golsin.
Adatn göndərər, yalvarardılar ki, axund sabah bizə bu barədə söh- bət elesin. Axund gələrdi. Yalan-palanla avam başlan doldurub gederdi.
Kömok üçün varlılann yanına gelənlor ağızlanndan vurulub bura- dan da qaytanlardı. Onlar kor-peşman eve qayıdardılar, elləri hər yer- dan üzülərdi, bıçaq sümüyə dayanardı, ev-eşikləri, sənetlerı, vətənləri ilə vidalaşar, tüfenglerini götiirüb, qanlılarını, özlərinə və özləri kimi yoxsut ve çarəsizlərə zülm ve əzab verənləri Öldürüb qaçaq düşerdiler. Bu qayda ile məcburen, zorla qaçaq olub çöllərə düşenlər kcçmişdə çox idi. Bahadır oğlu Xanbala bele qaçaqlardan idi.
Xanbala 30 yaşmda, anq, qısaboylu, xırda və itigözlü, qaraqaş-qara- goz bir kendli idi. Əynində qırmızı flaneldən, üstü qara xallı şalvara salmmış köynəyi, bunun da üstünden yun qurşağı və onun da üstünden meşin yanmpaltosu vardı. Xanbala cavanlıqda gemidə muzdurluq edər- kon, onunla hemin gemidə bir cavan da çalışarmış. Günlərin birinde gəmidə dava düşür. Gəmi işçilori bu davada homin oğlanı taqsırlan- dmr ve hodəleyirlər. Xanbala ona qabmar çıxır. Bu işdən sonra Xan- balamn Özünü də hədəloyırlər. Ancaq onlar birtəhər başlarını xilas edir- lər, Gəmİ gəlib Abşeron qabağına çatan zaman, Xanbala bu oğlanta suya düşür və üzərək gəlib sahilə çıxır, Mayak qarovulçusu onları tutub saxlayır. Gəmi do gelib Abşerona çatır. Gəmidon su getirməyə çıxan- lar onları görüb mayak qarovulçusuna deyirler ki, bunlar gerək divan elino verilsinlər. Çünki bizim gəmidən oğurluq edib qaçmışlar. Xanbala qazamata düşür. Lakin o, lıəbsxananın zühn və əziyyətinə davam gətir- meyib qazamatdan qaçır. Bir az keçdikden sonra onu tuturlar, O ikinci dəfe do qaçır. Bu dəfo qaçanda özü ilo berabər bir dustağı da qaçınr. Bunlaruzun zaman Bakı kəndlərinin ətrafinda dolanırlar. Onları təkrar tutub Quba meydanında çubuqla doyürler. Horəsinə 150 çubuq vurur- lar. Dustaq ağac altında Ölür, Xanbalanı iso yarımcan qazamat xestəxa- nasma aparırlar. O, bir qeder müalicodən sonra sağalır. Xanbala üçüncü dəfə qaçanda iki nefər Nikolay soldatını da özü İlə aparmışdı. Şəhərə ses düşmüşdü ki, Xanbala qaçıb, özü ilo də iki soldat apanb. Bunların dalınca çox gəzdiler, Nəhayət, bir gün xəbər çıxdı ki, Bahadır oğlu Xanbalanı yoldaşları ılə bəraber tutmuşlar. Qaçan zaman ətinin derisi su yolunun divarlarmda qalmışdı. Doğrudan da onlan tutub qazamata salırlar. Lakin dördüncü dəfə o, yenə su yolu vasitesile qaçıb qurtanr. Bİr qədər Bakı kendlərinde ve ətrafda qaçaqlıq edir. Lakin bir dəfe olsun soyğunçuluq və qaret etmir. XaJqın qabağını kesib pul aLmaq ona ağır gəlir. Fəqət ac da qala bilınir. Çarəsiz qalıb İrana qaçır.
1884-cü illerdə Bakı otrafmda dolanan, ovçu Ağarəhim nəvəsi Sonqulu (Hüseynqulu - red.) adlı “qaçaq” da çox məşhur olmuşdu. Bu adam 40 yaşında, hündür, kök, enlikürək, uzunqollu, açıqalınlı, parlaq irıgözİü, ağ-qırmızı sifətli, nazik qarasaqqallı, rəssam fırçasına layiq bİr şəxs idi. O, ağırhğına baxmayaraq çox çevik İdi. Üzündə xoş bir təbəssüm vardı. Keçə çuxa geyerdi və keçə şalvan vardı. Ayağına şal- çanq geyərdİ. Qışda qara, uzun yapmcısını çiyninə salardı.
Sonqulu kendden şehərə golib, gəncliyində bir tacirə nökor durur, Onun birinci ağası yağlı dillərlə üç il qarınafətir işledib pul vermə- mişdi. Sonqulunun mahirliyini və bacarığını gören başqa bir tacİr onu öz yanında faytonçu durmağa devet cdir və ona gözel şərait təklif cdir, Sonqulu həmin tacirin yanma getmək İstədikdo, köhne ağası ona ne məvacib verir, nə də azad edir. Nehayət, Sonqulu özü qaçıb gedir ve yeni ağasmın yanmda qulluğa başlayır. Bunu görən köhnə ağası paxıl- lıqdan Sonqulunun üstünə oğurluq atıb tutdurur. Yeni ağası pul qoyub onu qazamatdan xilas cdir. O, yeni ağasının belo rəftarım görüb, dübarə onun yanına qayıdır ve faytonçuluq edir, Bir qədərdon sonra köhne ağası Sonqulunun yeni ağasının qapısmı neftleyir (Bu tehqir işarosi idi). Gecələr üstünə gedir və ona sataşmağabaşlayırlar. Vəzİyyəti belə görən Sonqulu köhnə ağasmın yanına gəlib ona deyİr:
- Mon aciz-avara adam deyilom. Sən naəni aldadıb üç il havayı işlətdin, Sonra monim üstümə şər atıb hıtdurdun. O kişi mənim üçün pul qoyub məni qurtardı. Qoy başımızı aşağı salıb kasıbçılığımızı elə- yək. Bizdən əl çək və onu da bil ki, son ona bir şey eləsən mən tek əlimlə sənə cavab vcrməyi bacararam. Yenə dcyirəm ki, mənim boy- numa toklıf qoyma, menim ağamdan əl çək.
Bunu dedikdən sonra Sonqulu qayıdır, Fəqət kölme ağası olduqca qəzəblənir. Sonqulunun bclə rəftarmdan xoşu gəlmir və onun yeni ağasının oğlunu öldürtdürür. Bu işdən sonra Sonqulu kimsəyə məslo- het etmeden, tüfongini əlinə alıb gecə köhno ağasının evıne girib onu öldürür, var-yoxunu ytğıb-yığışdırıb şehərden kənara çıxır vo qaçaq- lığa başlayır.
Sonqulu bir qədərdən sonra şəhər naçalnikinə bir moktub yazır. Hemin məktubda əhvalat və macəranı olduğu kimi, tefsilatı ile şeher naçalnikİnə yazır: “Menim ağamda teqsir yoxdur. Teqsir öləndə və məndədir. Onrnı başmdan bir tük eskik olsa, mən dinc dayanmaram və düşmenimi südəmor uşağınadək qıracağam”.
Hökumət bu işi Qafqaz canişinliyinə yazır ve oradan aşağıdakı məzmunda cavab gəlir: “Sonqulunu tutanadək işi dayandınn və iki düşmən tərefi barışdtrmağa çalışın”.
Sonqulunu çox axtanrlar. Ancaq xəbər tuta bilmirlər. Bİr qədərdən sonra Sonqulu titrətme-qızdırmaya düşüb Bakıya xozeyingilə gəlir. Bir-iki gün orada qalır, Ağası ona, onun evində qalmağı teklif edir. Sonqulu düşünür ki, egərmoni tutsalar, sonra bunlara oziyyət olar. Razı olmayıb oradan Çənborəkənde, bir dostunun evine gelir. Ona yaxşı qulluq edirlər, O, bir-İki həftə qaldıqdan sonra, bir gün onu yene berk qızdırma tutur və derin yuxuya gedir. Bu zaman onun köhnə “dostu”, köhno ağasınm adamlarından 5-6 şahı almaq üçün gəlib divana xəbər verir. Polis gelerok Sonqulunu yataqda, qızdtrmah halda tutur. Sonqulu ayıldıqdan sonra özünü qazamat xəstəxanasında görür. Onu müaücə edib sağaldırlar. Tiflisden adamlar gələrək onu mühakimo edirlər. Bütün şəher o gün Sonqulunun tamaşasma çıxmtşdı. 6 soldat arasında ayağmda 17 girvənkəlik qandal, əynində uzun qazamatı şinel həbsxa- nadan çıxarkən, izdİham onun meğrurluğuna, ayağmdakı qandalm cin- giltisine, qollannm ağtr nəvazişinə teəccüb cdirdi. Sonqulu üç gün istintaq olundu, əvəlki sözlori olduğu kimi söyledi və yeni ağasını doğrultdu, Günahkar köhnə ağası ve özü olduğunu göstordi. Qanun nə tələb cdirse, o cür roftar etməyi toleb edirdi, Sonquluya 10 il katorqa işi kəsildi. Əllərini bağlayıb saçının yarısını qırxdılar (bu, katorqaya sürgün olunanların nişanı idi). Sonqulunu Sibiro gönderirlər. O, yolda qaçır. Bir neçe il qaçaqlıq edib heç kəsle işi olmur, ancaq dövlotliləre düşmən kosilir. Qabağına dövlətli çıxanda derhal göz açmağa qoy- mayıb soyur. Bütün qaçaqhğı müddətində Sonqulu ancaq bir nefər adam öldürür ki, o da köhnə ağasıdır. Qaçaqlıq hoyatı axırda onu təngə gətirir. O da qaçıb İrana gedir.
Mən 15 yaşında idim. İndikİ kimi yadımdadır. Pirşağı bağlarına sernişin daşıyan faytonlar Quba meydanından gedərdilər. Günortadan sonra saat iki-üç radolərində səmişinlor yığıldı. Beş fayton, qabağında da dörd atlı dilcan bir yerdə yola düşdü. Mən o faytonların bırinə eyləşdim və bağa yola düşdük.
Şeherdən çıxıb Biləcəri qayasmı endik. Binoqodinin ətəyindəki şonın o biri başına çatanda faytonlar dayandı, səmişinlər bir-birina:
Nə olub, nə olub? - deyə ayağa qalxdılar və bir-birinin çiynin- dən qabağa baxır, bir-birinə: - A... a... Candadaş! Yaman yerde axşam- ladıq. O bizi təmiz soyacaq.
Bir başqası:
Soymaq yaxşıdır, eger öldürmese.
Candadaş da öz insanlıq haqqını tələb etmək üçün əlinə silah alıb çöllərə düşmüş vo qaçaqçılığa məcbur edilmiş adamlardan İdİ. Çox çalışqan, oməksevan, namuslu, qeyrətli ve igid bir oğlan idi. Soyğun- çuluq eləməzdi. Varlıların və çar məmurlanmn amansız düşmoni idi.
Candadaş admı eşitdikdə, mən onu görmək üçün faytondan düş- düm. O, meni gordü və cəld mono dedi:
Qorxumdan heç bilmədim özümü faytona ncco soxdum. Faytonun böyründən boylanırdım kİ, bu adama baxım, onun mülayim tərzdə dediyi sözlərini eşitdim:
Mən Candadaşam. Monim üçiin iş düşüb, qəza-qədər mənİ qaçaq eləyib. Elə xəyal elomoyin ki, Candadaş da adi bir qaçaqdır, sızm qabağınızı kosib sizi soyur. Ola bilsin ki, bu faytondakılandan biri məni tanıyır. Soyğunçuluq, adarn öldürmak mənim əlimdən golor, ancaq mən bunu hər kəs üçün etmerBm. Yoldan keçən toqsirsiz və əlsiz-ayaqsız adamlara eziyyət verib incİtmərəm. Ancaq indi sizdən teveqqe edi- rəm, mənə bir az xərclik vcrəsiniz. Əgər bu xercliyi mənə qorxudan verirsinizsa və gedib bağda camaata, “Candadaş bizi soydu” - dcyo yayacaqsınızsa, onda mən heç nə istəmİrəm.
Səmişinlərdən birisi:
Yaxşı sözdür, camaat eşitdiniz ki? Bu kişi bizi soymur. Kimin qul- pundan nə çıxır, hər kışi halh-halına görə ona xərclik versin, çıxaq gedok.
Bir başqası hoyasızlığa salıb: - Bizə ne var qaçaqsan, acsan. Qaçaq olmayaydm, ac qalmayaydın. Biz senə bir qəpik verən deyilik, - dcyo mınldandl. Səmişinlər yer-yerdən onun üstünə düşdülər.
Zalım oğlu, zalım, bizi qırğına vermok istoyirsən? Kişi bizdən tovəqqe edir. Sen vermirsən vermə, biz vcrorik,
Səmişinler Candadaşa müraciətlo bir ağızdan:
Candadaş! Qadovu alım, bunun sözünə qulaq asma. İzin ver biri pulu yığsm, faytondan düşüb gotirib səno versin.
Candadaş təmkinlə: - Eybi yoxdur, ancaq o adam qurban olsun sizə. Mən onun kim olduğunu da bilmək istəmirəm, onun pulu məne lazım deyil, ancaq onu bağda ohali arasında mənim barəmdə artıq- eskik damşmağa qoymayasınız, - dcdİ.
Uşaq olduğum üçün məni pul yığmağa çağırdılar. Mən əlim, aya- ğım əsə-esə, ürəyim titrəyo-titreyə ayağa durdum. Faytondan düşüb pul yığmağa başladım. Faytonların birində bir qoca kişi vardt. Onun əlindoki bir səbetin içində alma-armud vardı. Omı menə uzadıb dedİ:
Bunu da mən verirəm. Gücüm buna çatır ve ana südü kimt halal edirəm.
Bir az əvəl etiraz cdən şəxs də pul vermek istədikde Candadaş dedi:
Xeyr! Xeyr! Senin pulun məno lazım deyil.
Mən də onun pulunu almadım. Pulu yığdım, səbot elimde fayton- dan bir qədər aıalandım. Ona toref getdikdo səslədi:
Bala, yaxın golmə, qoy yero, siz gedəndon sonra mən götürerəm. Səbəti do apar yiyəsino ver, o məno ağırlıq elər, Çox sağ olun,
Pulu ycro qoydum, qayıdanda mən ona gözaltı baxırdım. Onun gör- kəmi, semirni baxışı, gülümsəyən dodaqları nəcibliyini büruzə vcrirdi. Üzündən oxumaq olardı ki, bu adam, əlacsızlıqdan qaçaq olmuşdur.
Sobeti aparıb yiyəsinə verdim, Faytona mindim, horokət etdikdə uzaqdan:
Sizdən çox tevəqqe edirəm ki, meni bağışlayasınız - sözlərİ eşidildi. Cavab olaraq səmışinlər bir ycrdə: - Allah bağışlasm! Bu nə sözdür, kaş hamı qaçaqlar sonin kimi olaydılar, - deyo cavab verdilər. Sonralar Candadaş düşmenlorinin dalınca gedib üç oğul və bir ata öldürdükdən sonra kondə gəlib uzun illərdən bori kimsəyo ərə getmo- yərek, onu gözləyən adaxlısı ilə görüşür və dcyir:
Mən özümü divan olinə verib Sibİrə gedəcəyəm, son mendon ötrü qalıb özünü bədbəxt etmə, kimə istəyirsən get.
Adaxlısı iso cavabında:
Candadaş! Mən ömrümün çoxunu keçinnişəm. İndi bütün ömrüm boyu sənin yolunu gözləyəcoyəm. Səndon sonra mən ərə gctməyib gora gcdərəm.
Nişanlısı ilə xudahafızləşib evdən çıxan Candadaş, bİr baş divan- xanaya gəlir ve dcyir:
Men Candadaşam, dörd adam öldürmüşəm, bu tüfəngim, bu da mən. İndi nə edirsiniz edin.
Ona iş kosib Sibirə göndərirlər. Sibirə getdıkdon sonra Candadaş- dan bir xəbər gəlmir. Adaxlısı Zümrüd Candadaşın yolunu gözləye- rək, saçını atası evİndə ağardıb ölür. Candadaşın isə öldüyü və qaldığı məlum olmur.
Qəddar ve cinayətkar jandarmlann, kapitalistlerin, tacirlerin, alverçi ve ruhanilərin xəyanət, aldadıcdıq, calıillik, vicdansızlıq və ikiüzlülük tələb edən iyrənc mühitindon öz hüququnun müdafıə olunmayacağmı görən və qaçaqlığa geden adamlar tekce burada söylədiklərimdən ibarət deyıl.
Onlardan başqa Bakıda xırda qaçaqlar çox İdİ. O zamanlar Bakıda və Bakının ətraf kondlərində tapançabazlıq, qoçubazlıq adot olmuşdu. Hər dövlətli başına beş-on qoçu yığıb, qan tökməklə, heyasızlıqla pul qazanıb ad çıxarar və məşhur olardı. O zaman kənddə və şəhərdə J 00-dən artıq cinayətkar qoçu dəstəsi vardı. Qoçu Ağakorimin destəsi, Aşurovlar, Rəsulovlar, Teymur bəy, Qoçu Necəfqulu, Keble Abdulla, Şinıyə, Kürdəxamlı Adil, Türbət vo başqaları. Şəhərin küçələri dava meydanma dönmüşdü, İki dəstə bir-birine harada rast golsəydi, parta- part baştanar, qaça-qaç düşor, camaat bır-birinə qarışardı. Atışma kəsil- dikdən sonra küçədə ancaq hambal, yoxsul, kəndli, qadm, uşaq, əlsiz- ayaqsız və kimsosiz adamlarm meyitlərini görmok olardı,
Bakı əhalisinin vəziyyeti bclo həşerat və müzür anarxistlerin, qul- durlann, qoçuların törətdiyi fırıldaqlar, cinayot və fəlakətlər nəti- cəsində faciə halmı almışdı. Hər yerindən qalxan istodiyini cdərdi. Bir özü və bir de tapançası bütün ixtiyarı onun əlinə vennişdi. Onların qarşısını no polis, nə də divanxana kəsə bilirdi. Əksinə, çarızm üsuli- idarəsi, polis və çar momurlan bu cinayətlərin gündən-güno artma- sına, xalqm bütün tebəqəlerini ohato etməsinə çahşırdılar. Xalqm cohalot bataqlığmda boğulması, din zohori ilə zəhərlənməsi, ədavət və qanhlıqlabir-birini qınb məhv etməsi çarhökumotinə və onun müs- təmləkeçilik siyasətina kömok edirdi. Çar cəltadları eyni zamanda xalqm inqilabi əhval-ruhiyyəsini, sinfı kin vo nifrətini öldürmək istəyir- dilər; buna göro do bclə bir vəziyyət getdikcə daha kəskin bir hal alırdı.
Bakıda yaşayan camaatm sinfı mənafeyi bütün çılpaqlığı ile mcy- dana çıxmağa başlayırdı. Çar üsuli-idarəsinin, burjuaziyanın qaıılı hökm- ranlığı və özbaşmalığmdan ən çox zərər görən fəhləlor vo oməkçı kütloloı idi. Kapitalizm quruluşundan onlar özlorms heç bir ictimai və mənevi dayaq və istinadgah tapa bilmirdilər.
Bakı proletariatmm sarsıJmaz sinfi mübarizəsi alovlanıb inqilab yanğınına çevrildi və naticədo Azərbaycam öz vəhşİ caynaqları ara- sında əsrlordon bəri uçurumlara sürükləyon düşmən siniflər - onlann alçaq ve xain niyyetleri daşa çırpıhb ozİldi və məhv edildi.
Azərbaycan xalqı... məğrur azadlıq bayrağını güylərə ucaltdı.
İnqilabi Bakı ziilnı, istismar, cehalet və mövhumat zəncirini qırıb yeni scvincli, gözel, misli görimmomiş parlaq heyatın qoynuna atıldı. Bugünkü Bakı - sizə uzun-uzadı tesvir etdiyim, o keçmiş, zavaltı, solğun benizli, bədboxt Bakıya oxşamır. Bu hələ on sokkiz yaşlı cavan Bakıdır. Iyinni sokkız, otuz sekkiz, qırx səkkiz yaşlı Bakı, heç şübhesiz, on sok- kiz yaşlı Bakıya bənzəməyocək. O zaman Bakı daha gözel, daha şen, daha parlaq olacaqdır... Bakının... parlaq gələcəyi, xoşbəxt aqibəti var.
KİTABIN İÇİNDƏKİLƏR
KÖHNƏ BAKI 1
"\ 3
İNSTİTUTDAN' 3
ÖN SÖZ 6
yÇöftna (Ba/çı 13
mo 105
142
KÖHNƏ BAKI 1
"\ 3
İNSTİTUTDAN' 3
ÖN SÖZ 6
yÇöftna (Ba/çı 13
mo 105
Buraxılışa mosul: Əziz Giiləliyev
Nəşriyyat redaktonı: Ətişirin Şükürtü
Tərtibatçı-rəssam: Nərgiz Əliyeva
Kompyuter səhifələyicisi: Rəvan Mürsəlov
Korrektor: Elnaz Xəlilqızı
Yığılmağa verilmişdir 06.06.2006. Çapa imzalanmışdır 22.06.2006- Formatı 60x90 V|(j. Fiziki çap vərəqi 9. Ofset çap üsulu.
Tirajı 25000. Sifariş 76.
Kitab “Şərq-Qeri>” mətboosində çap olunmuşduT. Bakı, Aşıq Ələsgər küçəsi, 17.
4 Azerbaycan Dövlot İqtisad Universiteti (red.)
5 Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının Məhəmməd Füzııli adma Əiyazmalar İnstitutu (red.)
Dostları ilə paylaş: |
