Hasan basri Çantay’in kiŞİLİĞİ

70                                                                          Hüseyin Günday 
 
 
Dicle Üniversitesi İlahiyat 
Fakültesi
 Dergisi, 2010/2, c. 12, sayı: 2 
 
rak da Cemmâz hikâyelerinin genelinde gözlemlenen dini ve kültürel 
motiflerin işlevselliği temasına yer verilmişti.  
Makalenin  bu  bölümünde  ise  Cemmâz,  sosyal  hayata  ilişkin 
eleştirel  gözlemleri,  dostlarıyla  girdiği  polemikler,  son  olarak  da 
Cemmâz hikâyelerinin en belirgin karakteristikleri olan kadın, cinsel-
lik, gönül ilişkileri ve cinsel sapma unsurları bağlamında tahlil edile-
cektir. 
1. Bir sosyal gözlemci ve eleştirmen olarak Cemmâz 
Cemmâz, bir durum komedisi yazarı gibi, sosyal yaşamın deği-
şik kesitlerine ait tecrübelerini mizahi bir tonda ve edebi bir üslup içe-
risinde  sunmaktadır.  Aşağıda  onun  bu  husustaki  yetkinliğini  ortaya 
koyan bazı nükte örnekleri üzerinde durulacaktır.  
1.1. İrrasyonel gelenek ve davranışların tenkidi 
Bir  müellifin  eseri,  içinde  yaşadığı  toplumun  yapısına  değişik 
perspektiflerden  tutulmuş  bir  ayna  mesabesinde  olduğu  gibi, 
Cemmâz’ın, ilhamını sosyal hayattan aldığı kimi anekdotlarında da bu 
fonksiyonun  izlerine  rastlamaktayız.  Örneğin  aşağıdaki  ilk  hikâyede 
yanlış  -daha  doğrusu  eksik-  tevekkül  anlayışının  uygun  bir  üslupla 
nasıl  tenkit  ve  tashih  edildiği,  diğerinde  ise  zoraki  zâhidâne  yaşamın 
anlamsızlığı görülmektedir (Anekdot: 1 ve 2) 
Anekdot: 1 
Cemmâz  bir  keresinde  gözlerinde  trahoma  rahatsızlığı  olan  bir 
gence tesadüf etmiş, “Bu iltihaplı gözleri neyle tedavi ediyorsun?” diye 
kendisine sormuştu. Genç “Kuran-ı Kerim ve annemin yaptığı dua ile” 
karşılığını  verince  Cemmâz  ona  “Bence  sen  bu  listeye  (göz  iltihabı 
tedavisinde muazzam faydası olduğu bilinen) anzerût adındaki reçineyi 
de ekle!” dedi.
1
 
Anekdot: 2 
Cahız anlatıyor: Basra emîri Ebû Cez el-Bâhilî, Cemmâz’ın sık 
sık  yanına  uğradığı  bir  dostuydu.  Ebû  Cez  hayatının  belirli  bir  döne-
minden  sonra  sufiyâne  bir  yaşamı  tercih  ederek  elini  eteğini  sosyal 
hayattan çekti ve kendisini bütünüyle ibadete verdi; Cemmâz’a da an-
cak böyle bir hayat tarzını benimsedikten sonra kendisiyle görüşebile-
ceğini  söyledi.  Cemmâz  takiyye  yaparak  mistik  bir  hayata  bürünmüş 
gibi yaptı ve sonunda ona ulaşmayı başardı. Ancak şu satırları karala-
madan da edemedi: 
                                                           
1
  Nesru’d-durr,  III, 172. el-Basâir ve'z-zehâir, VII, 18-19; Rabî‘u’l-ebrâr, II, 299. 

---

Abbasi Sarayının Sivri Dilli Nedimi: el-Cemmâz                         71 
 
 
 
 
Dicle Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 2010/2, c. 12, sayı: 2 
 
ىَّرَقَتَأ ْيَك ُيرِمَأْلا يِناَفَج ْدَق
 
 
 
 
ْهِئاَفَجِل اًهَرْكُم ُتْيَّرَقَتَف
 
يِصاَعَمْلا ِهْيَلَع ىَوَطْنِا يِذَّلاَو
 
 
 
 ُهَّللا َمِلَع
ْهِئاَمَس ْنِم يِتَّيِن
 
 ةارقب هركلم ةارق ام
 
 
  
ْهِئاَهَقُف ْنَع ُيرِمَأْلا ُهاَوَر ْدَق
 
Peşinden gelmem için Emir resmen bana eziyet etti, ben de çâr 
nâçâr  girdim  o  yola. Ancak  günahlarım  kendisine  gizli  olan  o  emire 
yemin ederim ki, gökte Allah ne niyette olduğumu bilmektedir. Ayrıca 
kendi ulemasından “baskıya maruz kalan  mesul olmaz” diye fetva  da 
aldım.
2
 
1.2. Çarşı esnafının hilelerini açığa vurma 
Bir grup anekdotta Cemmâz, iş hayatında münasebet kurduğu ya 
da alışveriş ettiği kimselerden gördüğü zararları ya da çarşı esnafının 
müşteriyi kandırma yollarını, Nasreddin Hoca’nınkine benzer ifade ve 
üsluplar içerisinde eleştirir (Anekdot: 3 ve 4):  
Anekdot: 3 
Bir defasında Cemmâz yıkanması için gömleğini bir çamaşırcıya 
teslim  etmişti.  Çamaşırcı,  gömleğin  iadesi  sırasında  Cemmâz’a  daha 
küçük  bir  gömlek  verdi.  Cemmâz  “Bu  benim  gömleğim  değil!”  diye 
itiraz edip  malum  ebattaki gömleğini  ısrarla  talep etti.  Bunun  üzerine 
çamaşırcı “Efendim” dedi, “gömleğinizin kumaşı keten, mâlumu âliniz 
keten kumaş her yıkamada bir miktar çeker”. Muhatabının söyledikle-
rine  pek  güvenmeyen  Cemmâz  bu  yorum  üzerine  “Şimdi  çok  merak 
ettim. Zahmet olmazsa bana kaç yıkama sonrasında bu gömlekten ge-
riye sadece düğmeleri teslim alacağımı da söyleyiverseniz” biçiminde 
bir espri yaptı.
3
 
Anekdot: 4 
Cemmâz  anlatıyor:  Pazarda  karpuzcunun  birini  gördüm,  “Bal 
bu,  şeker  bu,  lokum  bu”  diye  bağırıp  duruyordu.  Kendisine  yaklaşıp 
“Bir  hastam  var,  canı  ekşi/olgunlaşmamış  karpuz  çekiyor!”  dememle 
birlikte ağız değiştirip “Yemin ederim keskin sirke bu, limon bu! Diğer 
laflarıma iltifat etme sen, gerçekten sirke bu!” demeye başladı.
4
 
                                                           
2
  İbn Dureyd, Ta‘lîk min Emâlî İbn Dureyd, s. 4. 
http://al-mostafa.info/data/arabic/depot 
/gap.php?file=001690-www.al-mostafa.com.pdf
   adresinden açılan pdf  formatlı kitaptan. 
3
  Nesru’d-durr, III, 174; Ahbâru'z-zırâf ve'l-mütemâcinîn, s.106; el-Vâfî bi’l-vefeyât, 
IV, 205. 
4
  el-Basâir ve’z-zehâir, IV, 43; Nesru’d-durr, IV, 7.Cüz, s. 171.     

---