Hasan basri Çantay’in kiŞİLİĞİ

72                                                                          Hüseyin Günday 
 
 
Dicle Üniversitesi İlahiyat 
Fakültesi
 Dergisi, 2010/2, c. 12, sayı: 2 
 
Cemmâz, sosyal hayata dair ilişkilerindeki hataları da yer yer öz 
eleştiri kapsamında aktarır ve yine bunları bize edebi bir zarafet içinde 
takdim  eder.  Yiyici  ve  oportünist  bir  adamla  kurduğu  yanlış  dostluk 
ilişkisi üzerine söyledikleri bunun güzel bir örneğidir (Anekdot: 5): 
Anekdot: 5 
Onunla dost olduğum sıralarda Kâbe-i Müşerrefe’den daha giyi-
nik-tim; dostluğumuz bitip de kendisinden uzaklaştığımda ise Hacerül-
esved’den daha çıplak bir vaziyette oldum.
5
 
1.3. İlginç durum ve diyalog tasvirleri 
Bu  kategori  altına  girebilecek  mizahi  malzeme,  ilginç  methiye 
ifadelerinden, ölçüsü kaçmış kimi  aşağılama üsluplarına kadar  değiş-
kenlik  arz  eder. Aşağıda  bunlara  ilişkin  örnekler  konu  belirtilmeden 
karışık olarak sıralanacaktır (Anekdot: 6-9): 
Anekdot: 6 
Abbasi sarayındaki bir bayramlaşma sırasında halife Mütevekkil, 
Cemmâz’a “Herkes bugün bana bayramlık olarak güzel şeyler hediye 
etti, bakalım sen bana ne takdim edeceksin merak ediyorum” deyince, 
Cemmâz elini  boynuna götürdü  ve  “buradaki kölelik  halkasını”  diye-
rek ona olan sonsuz teslimiyetini ifade etti.
6
  
Anekdot: 7 
Taş kalpli ve hissiz bir adam Cemmâz’a gelerek “Ey Ebû Abdul-
lah, babamın ölüm haberini duyduğumda bile şu gözlerimden yaş gel-
mezken, güzel yüzlü bir dilberin tatlı sesinden nağmeler işittiğimde göz 
pınarlarım derhal nemleniyor, hatta bayılana kadar ağlıyorum. Sence 
bu  neyin  işareti  olabilir?”  diye  dert  yandığında  Cemmâz  ona  “Neyin 
işareti olacak” dedi, “tabi ki senin iflah olmaz bir öküz olduğunun işa-
reti!”
7
 
Anekdot: 8 
Adamın biri “Karım altı aylık hamileyken sapasağlam bir bebek 
dünyaya  getirdi!”  diye  hayret  ve  sevincini  Cemmâz’la  paylaşmak  is-
temişti.  Cemmâz  buna  şöyle  bir  yorumda  bulundu  “Demek  senin  ha-
                                                           
5
  et-Temsîl ve’l-muhâdara, s. 330. 
6
  Nesru’d-durr, III, 173. İbn Hamdun’un rivayetinde 
يِسْأَر َةَقْلَح
 
terkibindeki ilk sözcü-
ğün son harfi olan “tâ” kapalı değil de açık yazılınca (
يسْأر تقلح) biçimini almış, bu 
sefer de mana farklılaşarak “Bugün sizin için kafamı traş ettim!” biçimini almıştır 
et-Tezkiretü’l-Hamdûniyye, V,  27.  
7
  Cem’u’l-cevâhir, s. 114. 

---

Abbasi Sarayının Sivri Dilli Nedimi: el-Cemmâz                         73 
 
 
 
 
Dicle Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 2010/2, c. 12, sayı: 2 
 
nımın rahmi, av köpeğinin çenesi gibi ağzındaki canlıya zarar vermi-
yor!”
8
 
Anekdot: 9 
Bir defasında  Cemmâz, ziyaretleri  aksatan bir  dostuna  “Vefasız, 
uzun  süredir  kayıplara  karıştın!”  diyerek  sitem  etmek  istemiş,  dostu 
da,  son  zamanlarda  ârız  olan  sık  tuvalet  ihtiyacı  sebebiyle  ziyaretleri 
kesmek zorunda kaldığını belirtmişti. Ne var ki Cemmâz bu mazereti 
yeterince  gerçekçi  bulmayarak  “Keşke  rahatsızlığının  küçücük  bir 
emaresini  suratında da görebilseydik” sözüyle ona olan güvensizliğini 
ifade etti.
9
  
Cemmâz zaman zaman da çevresinde tanık olduğu ilginç diya-
logları  ya  da  garip davranış  biçimlerini  herhangi  bir  yorumda bulun-
maksızın aktarır. Bu tür anekdotlarda çoğu zaman ya dilsel bakımdan 
bir  estetik  ya  da  tebessüme  vesile  olacak  mizahi  bir  nüve  bulunur 
(Anekdot: 10-15 arası):  
Anekdot: 10 
Cemmâz anlatıyor: Bir kadın şarkıcının fasıl geçtiği bir içki mec-
lisine varmıştım.  Hava  buz  kesiyordu. Orada  evinden  tedbirsizce  çık-
mış üzerine kalınca bir kıyafet almadan bu mekâna gelmiş bir adam da 
vardı. Soğuktan tir tir titreyen bu acınası adam içinde bulunduğu zaval-
lı  durumu  bu  işveli  hanıma  yanaşmak  için  bir  fırsata  dönüştürmeyi 
umarak “Keşke size şöyle güzelce sarılabilseydim de beni sıcacık ısıtı-
verseydiniz!”  dedi.  Şarkıcı  kadınsa  “Bence  sizin,  benim  boynumdan 
ziyade bir  cüppeye sarılmaya ihtiyacınız var!” şeklinde bir espri yaptı 
ve kıvrak zekâsı sayesinde kendisine atılan oltayı boşa çıkardı.
10
  
Anekdot: 11 
Cemmâz  anlatıyor:  İspiyonculuktan  hazzeden  bir  adam  ölmüş, 
komşularından biri de kendisini rüyada görmüştü. Adam rüyasında bu 
jurnalci dostuna “Rabbin sana nasıl muamele etti?” diye sorunca adam 
anlatmaya  başlamış:  “Valla  burada  benim  keyfime  diyecek  yok.  Bir 
meleğin  yanında  ayak  işlerine  bakıyor,  ayrıca  kâfirlere  ait  bilgileri 
kendisine iletiyorum”. Cemmâz bu anlatılanları dinledi ve “Demek O… 
                                                           
8
  el-‘Ikdu’l-ferîd, VIII, 145. 
9
  Nesru’d-durr, III, 173. 
10
 el-Basâir ve'z-zehâir, I, 230. 

---

74                                                                          Hüseyin Günday 
 
 
Dicle Üniversitesi İlahiyat 
Fakültesi
 Dergisi, 2010/2, c. 12, sayı: 2 
 
çocuğu  orada  da  ispiyonculuk  yapmaya  devam  ediyor!”  şeklinde  bir 
espri yaptı.
11
 
Anekdot: 12 
Cemmâz anlatıyor: Bir defasında bir çöpçünün diğer bir çöpçüy-
le  muhabbetine  tanık  olmuştum.  Onlardan  biri  şu  sözleri  söyleyerek 
arkadaşıyla  matrak  geçiyordu:  “Ancak  yedi  göbek  sülaleden  çöpçü 
olan  birinin  bilebileceği  bir  soru  sana:  hamamböceğinin  kaç  ayağı 
vardır?!”
12
 
Anekdot: 13 
Cemmâz  anlatıyor:  Kûfe’de  bir  adam  görmüştüm.  Bu  adam 
elinde  bir  bütün  ekmekle  bakkala  geldi.  Sonra  onu  bakkal  sahibine 
uzatıp,  “Bana  çeyrek  ekmek,  kalan  kısmına  da  bir  miktar  havuç  ver” 
dedi. Böylece ekmeğin, tıpkı para bozdurulur gibi bozdurulduğu ilginç 
bir alışveriş gerçekleştirdi.
13
 
Anekdot: 14 
Cemmâz anlatıyor: Bir defasında bir dilenciye tesadüf etmiştim.  
“Kim  iki  Emîn  zatın  aşkı  için,  Cebrail  ve  Muâviye  hatırına  bu  fakire 
ihsanda bulunur?” diye dileniyor, erzak toplamaya çalışıyordu.
14
 
Anekdot: 15 
Cemmâz  anlatıyor:  Dilencilik  yapan  ihtiyar  bir  kadın  görmüş-
tüm. Bu kadıncağız bir taraftan dileniyor  bir taraftan da “Kim bir  ek-
mek parçası verirse, Allah da onu sultan sofralarında ağırlasın” biçi-
minde dua ediyordu.
15
 
Son olarak kimi Cemmâz anekdotlarında ise pedantik sayılabile-
cek  bir  bilgilendirme  boyutu  dikkati  çeker.  Bu  edebi  ürünlerde  onun 
mizahçılığının değil iyi bir gözlemci ve ahbar râvisi oluşu önem kaza-
nır (Anekdot: 16):  
Anekdot: 16 
Bir bedevi çölde, gökyüzündeki mehtabı görüp “Ne ala, ne ala” 
diye  coşkuyla  sevinmeye  başlamıştı.  Onun  bu  ölçüsüz  hissiyatına  an-
                                                           
11
 el-Basâir ve'z-zehâir, IV, 44. 
12
 el-Basâir ve'z-zehâir, IV, 44. 
13
  Nesru’d-durr,  III,  172;  el-Basâir  ve’z-zehâir,  VII,  41;  et-Tezkiretü’l-Hamdûniyye, 
II, 373. 
14
 Nesru’d-durr, V, 217; el-Basâir ve'z-zehâir, IV, 33; Rabî‘u’l-ebrâr, I, 243. 
15
  Nesru’d-durr,  III,  172;  el-Basâir  ve'z-zehâir,  IX,  100.  Hikâyenin  aslında  “sultan 
sofrası”  yerine  “Bâbu’t-tâk”  sözcüğü  geçmektedir. İlgili  sözcük esasen Bağdat’ta, 
sosyo-ekonomik  açıdan  varlıklı  sayılan  eşraf  ve  tüccar  gibi  kalburüstü  tabakanın 
mesken tuttuğu bölgeleri temsil etmektedir.  

---